InfoHub Logo

Asaý boran. Dala alaı-túleı.

Kádimgi: «Aqpan-aqpan alty kún, aıqaıyń seniń qatty kún» deıtin aqpan. Jeli uıtqyp, qarasyn bitkendi qarmen kesekteıdi, terezeni sabalaıdy. Keıde tipti, judyryqtap turǵandaı urady...

Neshe kún úzbeı soǵyp, tolastamaı turǵan qańtardyń aq borany. Alysta munartqan Kóktaý. Taýdyń qar sáldeli basy kózge bolar-bolmas shalynady. Arqa betinde keýdesin kerip jatqan aıdyn shalqar. Shalqar dese — shalqar: arǵy jaǵasyna kóz jetpeıdi; bergi betindegi — jaz kúni kók quraq qysta aq qamysty jalpaq jaǵasyn kózben sholyp ta shyǵarlyq emes...

Oń qolda: aq qamystan alqa taqqan uzyn Ańqaty, qos óńiri ný jyńǵyl, tóri: bıdaıyq tósek tar toǵaı, araldy tóbe keń alqap. Alqaptyń qoıyny jaǵalaı aýyl.

Sol aýyldy da, araldy alqapty da, alqaly ózendi de qymtap jatqan sary qar. Úzdiksiz soqqan aq boran qartadaı sary qardyń ústinde jelimen oınap asyr salyp jatqandaı. Aınala qybyrsyz, jansyz, qarasyz. Tek qana Aral-Tóbeniń túbegindegi on shaqty úıdiń bolar-bolmas bederi kózge shalynady. Al, batys jaq bettegi japyraıǵan tumaqtaı, qazaqy qystaýdyń qarmen qundaqtalǵan syǵyraıma terezesinen oqta-tekte ot syǵalaıdy. Álsiz sáýle boran údegende bir joǵalyp, bir jyltyldaıdy.

Qaharly qys aıaqty qıa bastyrmaı qarymen kómip, sýyǵymen syǵyp, tiri jandy syrtqa shyǵarmaı ezip, janshyp jatqan sıaqty. Biraq...

Úıde dabyr. Áńgime. Shúberektep tyǵyndaǵan terezeniń «ýiline» tótep bere almaı maı shamy bir janyp, bir sónip jatsa da talasa sóılep, sózin qaǵazǵa jazǵyshtap birneshe adam otyr. Ol sóz, ol jazý: aıtylyp, tujyrylyp, bir toqtamǵa tirelgen kókeı kesti tilektiń túıini. Jeti ólshep, bir kesken úlken maqsattyń ushy edi.

— Berer me eken?.. Berse is bitti ǵoı! — dedi eki oqtylaý túrde, kishirek kelgen qara shal.

Onyń únindegi kúdikti jigerli pishindi jas jigit birden tarqatty:

— Beredi, Beke! Aıttym ǵoı sóılestim, bárin de sheshtim dep!

— Onda quba-qup! Kórmeı júrgen jumys emes, tek jer men qural qolǵa tısin.

— Bekeńe keregi sol jer... qural. İske sát!

— Bir Bekeń emes, bárimizge de.

— Al, men jazdym! — dep eńkeıe tústi kekildi, shot mańdaı sary bala jigit. Ol maldasyn qurǵan kúıi aldyna kópshikten «ústel» qoıyp, qarandashyn bir jalap alyp, jazýǵa da kiristi. «Májilis hat. Sany ekinshi. Qatynasqandar sany — alty. Onyń biri partıaǵa múshe, biri kandıdaty, úsheýi komsomol. Qalǵan bireýi Qosshy uıymynyń tolyq múshesi...»

— Toqta, toqta... Olaı deme. Aral-Tóbedegi Qosshy uıymynyń jalpy jınalysy dep jaz. Bizdiń komýnıser men komsomolymyzdyń pikirleri bólek hattalyp, raıkomǵa óz jolymen barady. Ony basqasha jazasyń. Al, mynaý kedeıler atynan aýatkomge jáne aýyl Sovet kýálandyrǵan bir kóshirmesi Qaryz-Serikke barady. Ózim alyp baramyn. — dedi kishkene májilisti basqaryp otyrǵan álgi jigerli jas jigit.

— Bul — Qyzyl ásker qatarynda bolyp jańadan ǵana aýylǵa qaıtqan, osy jerden komsomol uıasyn ashyp, oǵan ózi hatshy bolyp saılanǵan orta boıly, qara tory Temir deıtin jigit edi.

— E, solaı bolý kerek!

— Báse, solaı, raıkomyńnyń ózine, myqtap jazylýy kerek!

— Temirjan biledi ǵoı, Qyzyl Áskerdiń oıynyn oınap qaıtty ǵoı! — desti basqalary Temirdi qostap, rıza bolǵan únmen.

Mazdap janǵan sary qamystyń oty keri shalqyp, betti sharpýǵa da taıaý. Biraq, qulaǵy balasynyń sózinde, kózi jalyndy qadaǵalap otyrǵan atjalmandy qara kempir qamysty qazandyqtyń kómeıine ysyrady da ekinshi túıdegin ázirleıdi. Qazan búlk-búlk qaınaıdy.

As daıyn. Úı jyly. Bala sózine kempir ózgeshe rıza, ishteı qujyrlana qostaıdy. «Adam bolǵan» Temirin qushaqtap alǵysy da keledi. Betinen súıip: «Kishkenem... Tem-taıym!» dep qalýǵa daıyn.

Keshikpeı kempirdiń babymen pisirgen asy da jelinip:

— Al, men júrýge qamdanam, — dedi Temir. — Áńgimeniń izin sýytpaı tez bitirip, qaýlyny bekittirip, beretin qaryzyn alyp, iske beldi bekem baılap kirispese bolmaıdy.

— Sóz bar ma?

— Dup-durys!

— Iá, beldi bekem býyp, bir jola kirisý kerek! — desti basqalary jamyrap. Kempir sary ýaıymǵa kóshti:

— Tem-taı-aý, Temirjan-aý, myna kózge túrtse kórinbeıtin aq myltyq boranda qaıda barasyń!.. Qoı, aınalaıyn, adasyp ketesiń. Boran ashylǵan soń erteń bararsyń. Jáne jeti tún... It-qus bolsa anaý... Keshe óziń aıttyń ǵoı, qasqyr ulyp tur dep...

— Al bastaldy. Túý, mama-aı. Osy joq jerden sary ýaıymdy qaıdan taýyp ala qoıasyń?! Kórmeı júrgen aýdan ba, júrmeı júrgen jol ma! Túk te ýaıymdama! Búgin jetip qonyp, erteń isti bitirip, keshke qaraı qaıtyp kelemin.

Kóp ýaqyt ótpeı-aq jylmaǵaı dalanyń kisige qaraıtyn býrasyndaı oıynda qalshyldap, qyrynda tútikken dúleı boranynyń qushaǵynda alysyp-julysyp Temir ketip bara jatty. Qarsy sabalaǵan qar kózge tyǵylady, arttan uıtqyǵan jel aınalasyn úıirip-úıirip kelip tý syrttan qushaqtaı alady. Keıde álemdi aq býaldyr basyp, esh nárseni kórsetpeı ketedi. Jalǵyz attyly tek qara joldyń sorabymen ǵana soǵyp barady. Ol kózsiz borannan da, betti daryǵan aqshunaq aıazdan da qaımyǵatyn emes.

Úıde qalǵandar ýaıymshyl kempirge:

— Qoryqpa, sheshe, Temir adaspaıdy. Ol sýyq pen borannan da qoryqpaıdy. Ásker oıynyn oınap shynyqqan jigit qoı! — dep sendiredi.

«Ol sýyqtan qoryqpaıdy... Boranda adaspaıdy...» degen bul jigerli senimdi balasyndaı qushaqtap, syǵyraıǵan shamyn sóndirmeı, úıde jalǵyz qalǵan kempir qazandyqqa súıenip otyryp, qalǵyp-qalǵyp ketedi.

2

Boran ashylyp, jel tolastap úskirik toqtaǵan kezde dalada jaıaý borasyn da bastalyp ketedi. Ol dóńesti túrip, oıdy qarmen qalyńdatyp jatady; joldyń tabanyn úrgilep tynymsyz jorǵalaıdy. Tap sol jaıaý borasyn sıaqty, aýyldy endi sóz borasyny búrkeı bastady...

Kórshi aýylda:

— Bular bir tıimdi nárse tapty. Sóz joq solaı!

— Temir shyǵarar! Kileń bir erteden-keshke pishen shapsa beli aýyrmaıtyn, jer jyrtsa quıqasyn tistep tartqandaı tisti-baqalar jınalǵan!

— Bular, bular isteıdi. Bárin de isteıdi. Jerin de jyrtady, malyn da ósiredi. Járdem alǵannan keıin qoıama?! — dep artel múshelerine den qoıa áńgimeledi.

Qaziret aýylynda...

Meshit túbindegi Tentek Qajıdyń úıine Sartaı kelińkiredi. «Dúnıede ne bolyp jatqanyn» osy Sartaı aldymen esitedi. Ony Qajy ejelden biledi. Sartaıdy kórisimen ol:

— Iá, bı! — deıdi.

Bul da ejelden belgili muqam. Ne esittiń? Ne bildińniń? — muqamy. Burynyraq: «Volıspolkom saılaýy, aýylnaı saılaýy bolǵaly jatyr. Buǵan qatynastyrylmaıtyndardyń qara tizimi mynadaı» dep tizbekteıtin edi Sartaı Qajıǵa. Endi búgin:

— Myna Temir soldat kámýna quryp kelipti. Aǵyl-tegil aqsha alypty. Kedeı bitkendi soǵan tizetin kórinedi, — dedi.

— Sonda?..

— Álgi orystarda bolyp jatqan ortaqshyl Kámen. Bári ortaq: mal da ortaq, jan da ortaq as ta ortaq, arba da ortaq. Seniki, meniki bolmaıtyn kórinedi, — dedi.

Bul qulaqqa jat júrdek sózder birde kúbirmen, birde sybyrmen bireýden-bireýge, káriden jasqa da jetip, az ýaqyttyń ishinde úıdi-úıdi qydyryp, aýyldy tegis aralap ketti. Aralap qana qoıǵan joq, bul buryn eshkim kórmegen jańa ómirge talpynǵandardy minep-synap, túrli-túrli óreskeldikke joryp, ıshany men qajysy, moldasy men qojasy mol meshit túbi: «Aqyrzamannyń basy osy!» desti. Al, artelshilerdiń biri kórinse syrtynan: «Áne, tajal kele jatyr!» — dep jasyryn qolyn shoshaıtatyn boldy.

Tentek, ardan bezgen keıbir qyzyl tanaý balalar buqpantaı ákeleriniń kózeýimen on eki Qosshynyń maly malǵa jýyp ketse quıryǵynan ustap, qýalap júrip sabady. Itterin qýyp úıdi-úıine tyqty.

Burynǵy aǵaıyndyq sezim áldeqaıda ysyrylyp, ishteı jıyrylǵan teris-qabaq jaratpaý óshpendilikke súıredi...

3

Qosshy bastaǵan bul jańa talaptyń shyn kelbeti ózgeshe edi. Ol jaıaý jorǵa qańqý sózdermen úsh qaınasa sorpasy qosylmas maǵynada bolatyn. Bir kúni Qajı-Ahmet:

— Meshit túbi bizdi aqyrzamannyń adamdary etip qoıypty, — dep, bar áńgimeni Temirge aıtyp kelip edi, Temir:

— Aqyrzaman... — dedi, aqyryn ǵana ezýin tartyp, — aqyrzaman emes, bul Jańa zamannyń basy dese dál bolar. Óıtkeni, «aqyrzamandy» shyǵarǵandarǵa endi bizdiń maldan zeket berilmeıdi. Al, egerde isimiz sátti bolyp, eginimiz mol shyqsa — ol tarydan taspa qara, tańqy murttarǵa ǵushyr taǵy tımeıdi. Sen kelinshek alsań — onyń nekesin qıatyn aýyl sovet. Sondyqtan moldekeńderge neke qıar da joq. Tipti, jaman aıtpaı jaqsy joq, ólip ketsek...

— Arǵy jaǵyn túsindim, — dedi Qajı-Ahmet. — Bul olardyń ózderiniń zamanynyń aqyry shyǵar?!

Temir oǵan da ezý tartýmen tyndy.

Artelin bekitip, atyn «Qyzyl qumaq» qoıyp, Temir aýdannan kelisimen-aq iske kirisken-di. Quttyń sary tap qalyń qary syqyr-syqyr, aqan shananyń jalpań tabanyna basyldy. On eki úı qosshy Qaryz-Serikten úlken-úlken súzbe aý, temir soqa, tyrma, sút mashına, taǵy da basqa qural-saımannyń ne keremetin úzdiksiz tasyp jatty. Qamyt, doǵasyn saılap, temir soqanyń kúregi men qylyshyn shyńdatyp, at-kóligin kúıttep, jazǵy egiske saqadaı saılandy. Bári daıar. Tek jańa qar ketýin kútti.

Kóktemde qara qoshqyl, jazda sarǵysh tartyp jatatyn quba jonnyń arǵy jaǵy aqseleý jamylǵan keń jazyq; bergi arqa beti — betegeli boz jýsandy keń jaıylym. Osy qumsaq qońyr jondy Qumaq dep, keıde tipti kúzgi óńine qarap jurt Qyzyl qumaq dep ketken. Bul jonnyń asty-ústine sebilgen tuqym, ásirese qyzyl tary, shyqpaı qalǵan jyly joq-ty. Mundaı mol náýbet beretin shuraıly jer o bastan tekti, dáýletti, qural-saımany jetkilikti jandardyń qolynda kelgen-di. Jalǵyz atty, aǵash soqaly kedeıler qoly jetken bir buryshyna da máz — taıaqtap, jarym deselep jyrtyp kóje-túıir talshyǵyn aıyratyn. Jasynan qoly jetpeı, kókeıin tesip kelgen osy jerdi aıtyp Temir arteldi bekittirerde jer bóliminiń bastyǵyna:

— Qosshy múshelerine Qyzyl qumaqtyń saýyryn bir tildirsem bolǵany, — degen.

Bastyq oǵan:

— Qyzyl qumaq ta seniki, sary qumaq ta seniki. Tek isińdi jolǵa qoıa bil, arteldi eńbekke jumyldyrýǵa jetekte. Sonda dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolmaısyń! — dep sertteskendeı, Temirdiń qolyn qatty-qatty qysqan edi.

Artelge sol egistiktiń aty berilip «Qyzyl qumaq» delingen.

Artel keshikpeı taǵy bir jańalyqtyń basyn kórsetti. Qaryz-Serikten alǵan aqshaǵa qaladan taltaq múıiz, qyzyl kóz, arystan keýde, áýkesi jer syzǵan, alqyzyl kilem túkti kólbaýyr buqa men Reseı qoıynyń tuqymy, taǵy múıiz dyr qoshqar satyp alyp keldi. Bul qyzyl buqa men qoshqar da biraz áńgimege jeli boldy.

— Mynaǵan qaı sıyryn qashyrtpaqshy?

— Ony qoı. Qoshqarǵa she?! — degen ýly kekesin de búlkildedi...

Biraq, keshikpeı mysqyl sóz ben kekesin lebizder jaıyna qalyp:

— Temir, qaraǵym, myna muqyrǵa kújbanyńdy bir ret bosatshy, — dep ótinýshiler molaıdy.

Sóıtip, burynǵydaı emes, Qaryz-Serik arqyly alynǵan mashına-saımandy, buqa men qoshqardy kórgen soń artel týraly jurt pikiri ekige jaryldy. Biren-sarandary:

— Osyǵan biz de jazylsaq qaıtedi? — dep tolqydy. Bulardy:

— Qoıa tur, baıqaıyq. Endi ne bolar eken? — deıtin tejegishter de tabyldy.

Bul sıaqty tolqýshylar men tejegishter sany kún sanap molaıa berdi de, al, egistik jer men jaıylymnyń shuraılysyn ýysynan shyǵarmaı kelgender shoǵyry úrkerdeı bólinip, ishteı jıyryla tústi...

4

Kóktem keldi! Ǵajaıyp shaq!

Jer bosap, qar erip jatyr. Qyr ala shabyr tartty. Sýsyldaq úırekter kúni-túni kókti tilgilep, jazdyń buıdasyn jetektep, júıtkip júr. Jylamsyrap aǵyp, saılarǵa sý da quıyla bastady.

Qyr da, oı da tebirenip, aıaǵyn kún sanap shirene túsedi.

Ózgeshe bir qaýyrt qımyldyń nyshany kózge elesteıdi. Ókpek jel esip, jumsaq qońyr ala bulttardy aspannyń o sheti men bu shetine aıdaıdy. Saı qabaǵyndaǵy qar lyqsyp, jentektelip, saǵat sanap mújilip barady.

Aınala máz-máıram. Jurt úıge kirýdi bilmeıdi. Jazǵa máz!

Terezeniń aldyna shyǵyp alyp, bala bitken kúnge kózin syǵyraıta qaraıdy. Ushqan úırekti sanap, shubyryp úı tóbesine shyǵady. Bular kóktemge eki ese máz!

Sıyr buzaýlap, qoı qozdap jatyr...

Álsin-álsin aspan surlanyp ta qoıady. Dóń basy odan ári qońyraıa túsedi. Keshikpeı oıtań jer kógildir sýǵa shomyldy, qyrat basy kógeris tartty.

Qyzyl qumaq arteli saqadaı-saı. Ózara kúbir-kúbir áńgime-dúken qurdy:

— Úsh soqany qatar salsaq qumaqtan arǵy seleýli jazyqty tegis tilsek! — deıdi.

— Átteń kólik jetińkiremeıdi... İzinshe tyrmany da qosa júrgizý kerek. Buǵan taǵy da eki-úsh at bolsa?..

— Shirkin, deseıshi! Sıyr jegin ne óndirersiń...

— Saspańdar, aǵaıyndar, Asan men Súleımen ýádesin berdi: «biz de kiremiz» dep. Endi ana Qulyshtyń Tapaly men Baıdosyn tartý kerek artelge. Sizder sóılesińiz, bir taban jaqynsyz ǵoı. Qýbash ıshan men Órekeńniń ógizin sob-sobaǵansha» bizge qosylsyn, — dedi Temir Óteýli men Ótekeshke dem berip.

— Oıbaı-aý, Temirjan-aý, Asan men Súleımenniń ýádesin bergenin bizge nege aıtpadyń, sur qylaıyn dediń be?! Tý-ý, ózińde qyzyq jigitsiń. Bárin babyna keltirip bolyp, sonan keıin baryp aıtasyń. Atandaı eki at, nardaı eki jigit qosyldy deseıshi! — dep edi Óteýli qýanyp, al, Ótekesh:

— Men Qulyshtyń eki balasyna Atapkeldiń eki balasyn qosa jáne Merǵalıdy da qosyp alaıyn. Bizge qosylmaǵanda olar ne bitiredi, — dep jeldirte jónelip edi, biraq Temir ony toqtatyp qoıdy.

— Ótekesh, sen tym qulashty keńge jaıyp jiberdiń. Ázirge sol aıtqan Tapal men Baıdosty ıkemdeıik. Áńgime qoldaǵy osy bar quralmen qumaqty durystap jyrtyp, tuqymdy jaqsylap seýip, jaqsylap tyrmalap, sonsoń shyqqan astyqty jınap alsań boldy. Jerge, quralǵa qoly jetpeı otyrǵan kedeı-batyraq arteldiń tıimdi ekenin kórip ózi aryz beredi, — dedi.

— Osy durys, — dedi Óteýli. — Temirjan biledi. Báriniń retin biledi.

Qyzý minezdi, tez qımyldy Ótekesh buǵan da qol qoıyp:

— Durys bolsa ne turys bar, onda Óteýli, biz kettik. Biz aıtqannan keıin Qulyshovtar qaıda barýshy edi, ekeýin de kirgizemiz artelge. Temir muny basyńdaǵy bórkińdeı bil, — dedi.

Sóıtip, bul ekeýi aǵaıyndaryn kóndirýge ketti.

5

Artelshilerdiń asyǵa kútken egis kúni de kelip jetti.

Jarqyraǵan jap-jańa úsh temir saban, tyrma qatar tirkesip, Qyzyl qumaqtyń qoparmaly maı saýyryna azýyn da basty. Qosobanyń eki jaq jonyn birdeı qamtyp, Dýana bettegi seleýli jazyqty tutas jyrtý úshin úsh kúnnen beri ólshep-piship, Temir tynym tappap edi. Endi búgin ózi bas bolyp, aldyńǵy soqany qabyrǵalap, Bekeımen birge qosyla aıdasyp júr.

Ustaradaı bolat túren qylyshtyń tilgen izimen qara jerdi baýyrdaı tóńkerip barady. Borazda ústine borazda sulap, úsh sabanyń joly kere qulash josylyp qala beredi.

Ne qyzyq — jańa qonys qyzyq. Jańa jaılaýǵa jańadan irge tebý ala-bóle shat-ty. Al, kópten beri umtylǵan jańa jer, jańa egis, jańa sabannyń bastapqy jeli kishkene arteldi tutasymen aıaǵynan tik turǵyzdy — birinshi kúni taıly-taıaǵy qalmaı bári qyrǵa shyqqan-dy. At basyn kezek jetektep, saban quıryǵyn talasyp ustap, keshke deıin Qosobanyń baýyrynan ketpegen edi. Bul qarqyn, bul qımyl báseńdemesten áldeneshe kúnge sozyldy.

Kóp jer tilindi. Tilingen jer topyraǵy qýramaı tuqym sebilip, tyrmalanyp ta jatty. Ynta-jigerdi údetti. Jiger shattyqqa bóleı bastady.

Qyzyl qumaq sonymen birge keıbireýlerdiń ishin ýdaı ashytty. Ásirese, bul qunarly jerge ózgeniń soqasyn tıgizbegen. Qubash ıshan men Tentek qajy jáne Sartaı atqaminer úıinde otyra almady.

— Ne jańalyq bar... Ne bolyp jatyr? — dep, kúndegi ádetinshe Tentek qajy qabaǵyn túıdi.

Jalpy jurt isine, minezine qaraı Tentek qajy dep ketken Orekeńniń suraıtyn jańalyǵy, kóbinese, artel týraly ekenin aıtpaı-aq biletin Sartaı:

— Ne bolýshy edi, Qajeke, bári de bolyp jatyr: ókimet mańdaıynan sıpap — mine qarjy, mine qural-saıman, mine jer, mine sý, mine bılik — dese, ne istemeıdi, bárin de istep jatyr. Qosobanyń batys betin, kádimgi Qubekeń ıshannyń Qara mektebine deıin tilip tastaǵan. Kúni-túni sol jerdiń basynda balasy da, shaǵasy da. Tyrmalap ta jatyr. Eń kemi otyz dese jerge tuqym sebedi-aý deımin. Sonda otyz deseden júz elý puttan astyq alsa, kelesi jyly kelip myna sizdiń qaıyn jurtyńyzdy da tilgilep júrmesin... — dep, Tentek qajyny qyjyrtyp qoıdy.

Tilin jıyp kórmegen qajy tentektigine basyp:

— Ana sary sopaq ıshan ne bitirip otyr. Qudaıyna senip otyr ma? — dedi.

— Kim biledi?.. — degen ekiushty jaýap qaıtardy da Sartaı, — Qajeke, men ıshanǵa jolyǵatyn edim... asyǵys edim... — dep, jyljyp júre berdi.

6

Qabaǵyn qarys jaýyp, sabaýdaı uzyn kirpikteri kózin búrkep, syrly asataıaǵyna súıenin, Qubash ıshan tórt terezeli qaraǵaı úıinen shyǵa kelgende, kún uıasyna enip bara jatyr edi. Batqan kúnniń joǵarydaǵy bultqa shashylǵan sary ala sáýlesi keı kezde kóńildi sergitpeıdi, ol shashyrap atqan erteńgi shapaqtaı emes, álde osy beıýaq sebep boldy ma, áıteýir esik aldyndaǵy oryndyq-tasqa otyrǵan ıshannyń júzi solǵyn edi. Ol tómen qarap kózin jumdy. Oıǵa shomǵandaı qımylsyz qaldy. Ne kóp — oı kóp. Oıǵa oralmaıtyn nárse az. Ishannyń kóńiline keshegi men búgingi nárseler tus-tusynan jamyrap, kóz aldyna kóre bastaǵan sýretter tizile qaldy. Aldymen, arteldiń úbir-shúbir jıyny, áldenege jantalasa umtylǵan erekshe qımyly, Bekeı men Asannyń kúbirlesip áńgimeleskeni, kepkesin kózine túsire kıip, Temirdiń enteleı basyp aıańdaǵany keldi. Áldekimniń at jekkeni elestedi. Sonsoń, qyrǵa qaraı shubaǵan kóliktiń, adamnyń, sabannyń, tyrmanyń... atam zamannan bóten eshkimniń qoly tımegen, aıaǵy baspaǵan qumaqtyń tilingen saýyry buldyrady... Ishan selk etti, júregi titirep, denesi túrshigip ketti. Mezet, bezgek jandaı qalshyldap ketkenin ózi de baıqamaı qaldy. Azdan keıin: «Astaǵypyralla, alǵaıazy bella! Fanı... Bári jalǵan! Bári ótkinshi! Bári aldamshy!..» — dep kúbirledi.

Ol tómen qarap uzaq otyrdy. Bir kez oı tolqytqan jan-júıesi qaıtadan qalpyna túskendeı boldy. Ishan endi basyn joǵary kóterip, jan-jaǵyna kóz tastady. Bári ornynda, bári qaz qalpynda. Keshki álem ishinen tynyp turǵandaı. Sadaǵy endep ketken sýdyń lyqsyp, jarǵa soqqan dybysy qulaqqa shalynady. Alysyraqtaǵy yzy-qıqy, kóldi basyna kótergen qus shýyly da ap-aıqyn. Raqat dúnıesi!

Kenet keshki sıyrdyń móńirep-ańyrap, ony qarsylaǵan áıelderdiń «aý-haýy», ıttiń úrgeni, balalardyń shýlaǵany ıshannyń sabyrly qalpyn taǵy da buzyp ketti. Ol elegize tústi. Munyń ústine qara kempirdiń jalǵyz sıyryn aıdap bara jatqany kózine ilikti de oıyna taǵy da artel, Temir, qosshy... qumaq... egis... tizildi... Osynyń bári súırep kele jatqandaı, kádimgi alshaq múıiz, áýkesi jer syzǵan, kózi qyp-qyzyl kólbaýyr buqa deninen óte berdi de «ne istep otyrmyn?» degendeı, moıynyn jaılap buryp tura qaldy. Tura qaldy da «záre-qutyńdy bir ushyraıyn» degendeı jalma-jan ashaly temirdeı tuıaqtarymen kezek sheńgeldep, topyraqty Qubash ıshannyń naq aldyna shashyp-shashyp jiberdi. Ishan ornynan ushyp túregeldi. Buqa kózdiń qyzylyn molaıta túsip, onyń «nıetin ańdydy».

Ishan asataıaǵyn ala umtyldy.

Buqa kújireıe túsip aıbatyn kúsheıtti.

Ishan eriksiz qysqan yza men narazylyqtyń tizginin tejeı almaı qaldy: asataıaq buqaǵa beldemeden sart etti! Al, ashýdyń qolǵa aýdarǵan oqys kúshi asaǵa tústi — sandaldaı beldemege kezdesip, taıaq ortan belinen úzilip, shyrqyrap basy aspanǵa shyǵyp ketti...

«Malǵun!» — dedi ıshan. Ózi shoq etip otyra ketti.

Asamen birge bastan baqyt qusy da qosyla ushqandaı. Eki kózi synǵan taıaqtyń qolda qalǵan tuqylynda. Baqyraıǵan kúıi es te joq, tús te joq. Oıda tek kıeli taıaq. Onyń sanqıly qasıetteri. Kóz aldynda býaldyr sýretter... Elester...

...Buhardyń qaınaǵan qazandaı, asty-ústine shyǵyp jatqan yǵy-jyǵy ómiri. Jármeńkedeı qalasy. Kókke qol sozǵan kók kúmbezdi qos meshit. Aıshyqty naıza munara. Qasyndaǵy dinı medireseniń tóńiregindegi sapyrylysqan jandar. Inelikteı qatqan qatpa shákirtter. Osylardyń arasynan aılar, jyldar boıy bet-bederi qarsy aldynan ketpegen Seıt Ahmet áýlıe bólinip shyǵyp, ózgermegen pishinde, jetip kelgenge usady... Uzyn saqaly keýdesine túsken kúıi, murtyn tańqıta qyrǵan, uzyn jaqty etsizdeý bette baıaǵy úlken muryn, aryq qospaqtyń órkeshindeı, oń jaǵyna qısaıyp tur... Túri de ózgermegen. Tipti úni de...

— Shyraǵym, Túbek elinen keldiń... Haq jol izdediń-ń... Sol maqsatyńa jettiń-ń... Mine, Kýálik Náme. Mine, Ǵasa! İzgiler ustaǵan Ǵasa! Berik tut-t!.. — degende, muqamdap sóz aıaǵyn qadaǵan únine deıin múltiksiz estilgendeı bolyp ketti...

...Sodan keıin... Buharadan oqyp shyqqan, áýlıe qolyn alǵan, ıshandyq dárejege ıe bolǵan, ataqty Qubash Halaıyq salǵan Meshitke Imam, Mediresege Bas Ustaz! Hutbasy Qurandaı Imam! Ýaǵyzy ımandaı uıtqy! Úlkeni bas ıip, kishisi tize búgip sálem bergen Imam! Jer. Sý. Baq. Dáýlet... Bári, Bári...

— Qubeke, Imam! — dedi bireý art jaǵynan.

Imam selk etti.

— Sartaımysyń-ń?

— Iá, Imam. Nursultanǵa sálemińiz tabys etildi.

— İm-m. Tabys-s...

Ishan sózin aıaqtamaı asyǵys túrde qaza qalǵan ekindisin ótemekke namazhanasyna kirip ketti.

7

Jelsiz, tymyrsyq jazǵy tún. Jurt tegis uıqyǵa ketken shań. Aınala typ-tynysh. Tek qana Ańqatynyń kemerlegen sýy lyqsyp, jarǵa soqqan dybysy ǵana esitiledi. Jaǵany alystan kómkerip, jynysty, qapyryq, qalyń kók jyńǵyl qaraýytyp qabaǵyn túıe túskendeı. Beıýaqytta kenet úrgen jelmen qozǵalyp, basyn silkip-silkip qalǵan qara býranyń shýdaly kelbetindeı susty, adamnyń záre-qutyn qashyrarlyq. Jaǵanyń bul túkti qabaǵyn betke ustap, ishinde qara nıetti áldekim otyrsa da jan baıqar emes.

Oqta-tekte bútin aımaqty solqyldatyp áýpildek kúmpildeıdi, oǵan jarly jaǵanyń áldeqaıdaǵy jary dem berip, dúńkilin zoraıta túsedi.

Sol ıt muryny ótkisiz qara baraq, bıiktigi at jalyn shalarlyq ný jyńǵyldyń arasyna, qoraǵa shabatyn qasqyrdaı, bir adam qas qaraıa jetip buqqan-dy. Kókjal bóriniń sońyna ergen serikterindeı onyń janynda da «atqosshylary» bar edi. Ejelden tún jamylǵan jandardyń kásibi belgili: alyp ketý, aıdap ketý, uryp ketý...

Bastyǵy: qyr muryn, qos tanaýy qýsyryla túsken. Eki urtynda oımaqtaı eti joq derlik jaǵy sýalyp qalǵan. Ózi eńgezerdeı. Óńi qara qońyr. Kózi uıasyna jasyrynyp turǵandaı...

Jaǵadan qyratqa qaraı sozylǵan tar túbekti jalǵyz aıaq jol jaryp jatyr. Ol joldyń ushy bıiktegi aýylǵa tirelgen. Buqqandardyń bastyǵy bıikte turǵan bıik úıdiń terezesinen kózin almaı otyr edi... alystaǵy shamnyń sónip qalyp, qaıtadan janǵanyn kózi shalyp ol:

— Jigitter, jınalyńdar! — dedi tunshyqqandaý qońyr únmen.

Jigitteri kúbir-kúbir etti de, sý sepkendeı únsiz qaldy. Jym-jyrt. Jalǵyz-aq Torytóbeldiń typyrshyp, jer tarpyǵany qulaqqa shalynady. Eńkekteý kelgen uzyn ıesi typyrshyǵan attyń qulaǵyn, kózin sıpaıdy. At tynyp, qulaǵyn ǵana qaıshylaıdy. Iesi demin ishke tartsa, ol da solaı etkendeı. Qoıandaı jaltaryp, jyqpyl jyraǵa soqpaı, taqymmen burylyp, talasa silteıin dep turǵan sıaqty.

Uzyn adamnyń aıaǵy úzeńgige, etegi erge tıer-tımeste Torytóbel jel úrlegen úkideı ushty...

Shyrt uıqyda jatqan Temirdiń denesin sýyq shymyrlatqandaı, tula boıy túrshigip bara jatty. Ol betin bir jybyrlatty da keýdesin qozǵady. Ústin myń batpan qara tas basyp jatqan sıaqty janshyp, ezip, qozǵaltpaıdy. Zil dene olaı-bulaı qozǵasa da bir qyryna aýdarylyp túsýge yryq bermedi. Kóńili oıaý, kózi jumýly, beıne bir yń-jyń jármeńkeniń ortasynan shyǵa almaı júrgen sıaqty. Týla boıy jıyrylǵanda besikteı baltyr eti bultıyp, bulshyqtary oınap ketedi. Uzaq býlyǵyp jatyp, bir kez ol aıaǵyn serpip-serpip jiberdi. Kózin zorǵa ashty. Úıdiń ishi tastaı túnek. Qarańǵyda jan-jaǵyna qarmana túsip, ornynan túregeldi. Aıaǵyn basa bergende qulaǵyna áldeqaıdaǵy tasyr-tusyr shapqan attyń dúrsili estildi.

Ony oıatyp jibergen de osy dúrsil-dúbir edi. Óńi ekenin de, túsi ekenin de ábden aıyra alǵan joq, sonda da esikke qaraı júgirdi. Shamamen jetip ekpinmen ıyqtap qalǵanda, tas qylyp syrtynan tirep ketken esik selk etken de joq, qaıta ózin keri serpip ıterip qalǵandaı boldy.

Bir báleniń bolǵanyn Temir eshkim aıtpaı-aq sezdi. Onyń kózine túk nárse kórinbeı óńi bozaryp ketti. Denesi kóılegine syımaı túksıgen qalpy, bezgek jandaı, tisine-tisi saq-saq ete qaldy. Ol qoshqarsha keri sheginip, pármenmen ıyqtaı soqqanda úıdiń jary «solq» etti. Jaqtaýymen birge opyrylyp shalqasynan qulaǵan esikten ári etbetteı, ekpinimen ózi de ushyp tústi.

Azdan keıin ol súrine-jyǵyla, qarasy úzilip ketkenderdiń alystaǵy kómeski dybysy shyqqan jaqqa qaraı júgirdi. Biraq, dúrsil alysta ekenin, bul jáne op-ońaı jetkize qoımaıtyn attyly adamdar ekenin Temir sál keıin túsindi... Basqa urǵan balyqtaı tura qaldy. Sóıtti de keıin qaraı ushty. Aýlaǵa kirdi... Qoldaǵy ózi minip júrgen Qarager joq... Shylbyrmen shandyp baılaǵan qaqpa ashyq, shalqasynan jatyr... shylbyr short kesilgen. Qasyndaǵy Bekeıdiń aýlasy da tap sondaı... Torysholaq ta qoldy bolǵan...

— Nursultan!.. Átteń, senimen bir aıqassam! — dedi Temir tistenip.

8

Shókken nardaı kólbep jatqan jota-jota Kóktaý, asýsyz asqar bolmasa da, dalanyń jalpaq jazyǵynda taý ataǵyna ıe. Onyń da ózine saı quz-qıalary, jyqpyl-jyralary, qoınaýlary, asýlary, jylap aqqan bulaqtary bar. Betin kún, jelkesin jel kemirgen qotyr tastary aıqara qushaqtasyp jatady. Taýdyń arqa beti tip-tik qıa. Qulama. Kúńgeıi — jaıpaq eńký. Eńký tómendep baryp shuńqyrly oıpatqa aınalyp ketedi. Shyǵys beti silemdenip, qumaqty, shaǵyldy, kóz jetpeıtin jazyqqa ulasyp jatyr.

Kóktaýdyń jyqpyl-jyqpylyn súzip, birneshe qyrattarynan asyp, endi kelesi dóńeske bet qoıyp júrip kele jatqan on shaqty adamnyń aldynda Temir bar edi. Onyń qabaǵy qatý, júzi túksıe túsken, ózgeshe yzǵarly. Taý men dóńestiń eki arasyndaǵy úlken oıpattyń ishi jyqpyl-jyqpyl jyra, birimen-biri jalǵasyp jatqan qotannyń aýmaǵyndaı kóp shuńqyr. İshine tússe adam adasarlyq jynnyń oınaǵy sıaqty shytyrman shuńqyr. Myń shuńqyr.

— Dáýde bolsań osynyń ishinde jatyrsyń ǵoı, — dedi Temir erni jybyrlap, aınalaǵa kóz jiberip kele jatyp.

Bul boljal oryndy da edi. Sol jyldary Ordadan Gýrevke deıin, Gýrevten Oralǵa deıin órlep, keıin serpip, Oıyl men Qıyldan ári Mańqystaý túbegine baspanalap sharlap júrgen Erǵalı men Qunyskereıdeı bolmasa da tún jamylyp kelip at alyp, ońasha óristen mal qýyp ketýshi aýyl arasynyń qaraqshylary da mol bolatyn. Bulardyń barar jeri men basar taýy da jaqyn tóńirek — kúndiz oı-shuqyrda buǵyp, túnde torıtyny aýyl mańy ǵana...

Kele jatqandardyń aldy jylan qyrqa. Temirdiń esil-derti qyrqanyń arǵy baýyryna túsý. «Sóz joq osy qyrqanyń astyndaǵy kóp qýystyń birinde!» — deıdi ol ishinen. Tipti onyń kóz aldyna Nursultannyń alpamsadaı ajarsyz bet-sıqy elestep te ketedi. «Átteń bir...» — dep, qyrqaǵa jetkenshe asyǵyp, atyn tebinip qalady.

Kún batýǵa taıaý tur. Taýdyń kári qabaǵy batar kúnniń qyzyl shapaǵyna shomyp, qyrtys-tyrtysy jazyla túskendeı. Ásker alqymdap jylan qyrqaǵa da taıandy. Ásker degen aty ǵana — nebári on eki-aq adam. Olar: Qyzyl qumaqtyń Temiri, Asan jáne Qajı-Ahmet. Sonsoń aýdandyq mılısıa bóliminiń úsh qyzmetkeri, GPÝ-den bir jigit, qalǵany aýdandyq komsomol komıteti qosqan jastar-dy. Bári de qarý-jaraqty.

Uzamaı, jylan qyrqanyń basynan bir adam qarań ete túsip, joq boldy.

Jalma Temir de, basqalary da attaryn mataı salyp, bir júlgeni qýalaı qyrqanyń ústine qaraı bet qoıdy. Qus atatyn mergendershe búksheńdep, tus-tusynan tyrmysyp, qyrqanyń jalyna jarmasty.

Kepkasyn qaltasyna tyǵyp, naganyn qolǵa jalań ustap, jurttan buryn Temir ilgeri enteleı berdi. Ol aldyndaǵy qaýyp-qaterdi elemedi. Bar oıy attardyń aınalasynda. Satyp kózin joǵaltyp jiberse ne bolmaq? Atsyz, kóliksiz ne istemek? Bireýdi eki ete almaı júrgende... Egin altyn shashaqtanyp qalǵan. Endi bir jumada basyn tegis ıerlik...

...Aıaǵynyń astyndaǵy qos shuńqyrdan myltyq «gúrs» etti. Keıinde qalǵan taý da ony jańǵyryǵymen qostaǵandaı. Aldynda jatqan qońyr-qońyr kók tasty betine ustaı Temir jata qalyp edi, ekinshi atqan oń bul teńkıgen ólik tastyń shekesin jalap «shyń» etkizdi, ózi áldeqaıda joǵary seripkendeı boldy. Ózin kózdegenin sezip, Temir qara jerdi qapsyra qushaqtaı aldy. Biraz jatty. Myltyq daýysy da tolastady.

Endi bulardyń keıingileri qyrqaǵa ıek súıeı bergende tarysta-turys... Tóńirekti kók tútin qushaqtap, aınala tumandanyp júre berdi. Buqqandar shuńqyrdan, kelgender qyrqa jıekten táýekel atady. Kelgender qansha? Buqqandar nesheý? Eki jaqqa da jumbaq. Burq etken tútin men tars etken myltyq daýsyn ǵana sanaýǵa bolarlyq. Muny da esepke alǵan jan joq. Birneshe mınýttan keıin maǵynasyz atys kilt úzildi. Ańdysý. İshten tyný.

Azdan soń:

— Al, atqylańdar! — dep aıqalady da, Temir tútin tumany molaıǵan kezde qyrqanyń basynan tastaǵan kesekteı, tómendegi shuńqyrǵa súńgip ketti. Aldynda almas qurýly tursa da toqtar emes...

Naganynyń qulaǵy qaıyrýly, sary ojaýdyń sabyndaı qos shuńqyrmen jalǵasyp jatqan jalǵyz aıaq jyra-júlgemen júgirip kelip, Temir qarsy aldynan kezdesken bir shoq jýsannyń túbine qulaı ketti. Bul qos shuńqyrdyń kire beris bosaǵasy edi. Buǵyp jatyp dem aldy. Jasyrynǵan jaýynyń qaı jerde, qalaı atyp turǵanyn baıqady.

Apan ekeý, biraq eki arasy ketik — birimen-biri jalǵasyp jatyr. Úlkendeýiniń keńdigi qoı qorasyndaı, tereńdigi — kisi boıy bar. Shyǵar jer Temir jatqan júlge sıaqty. Keń shuńqyrdyń tórinen bul eki ara edáýir jer — jıyrma-otyz sarjandaı. Shoǵyr jýsandy panalaǵan Temir úırek alar qarshyǵadaı-aq qomdanyp otyr. Shoq jýsannan syǵalap qarap, qaı jerde qandaı adam baryn baqylaıdy. Keıindegilerge «Toqtata turyńdar!» deýge de shama keler emes. Ústi-ústine atys. Myltyq kúrsiline tóbe týlap, tas jylap jatqandaı. Eńbektep jyljyp, ol úlken apannyń naq jıegine jetti. Buqqan ústine buǵa tústi: ne bári eki buryshta eki-aq adam, beıne bir qaqpanǵa túsken sıaqty, buryshtan-buryshqa búktetile júgirip, zyr qaǵyp júr. Bir buryshtan atyp qalyp, ekinshige búksheńdeıdi...

— Á, túsindim qýlyǵyńdy! Syrttaǵylar: kóp eken, aınala atyp jatyr! — desinniń aılasy. Qaraı kór, — dep, ol ishinen kúlip jiberdi. — Toqtaı tur, bálem. Endi qaıda qutylar ekensiń! Kerek bolsa: ekeýińe eki-aq oq! Biraq, tirileı ustaý qajet.

Kóz úırene kele aralary asa jaqyn sıaqtandy. Bólip, kóz tasa etip turǵan shymyldyq — bir ǵana qý shóke. «Osynyń ózi anyq Nursultan ba?» dep qadala qaraıdy. Sol. Kádimgi alpamsadaı ajarsyz Nursultan. Bet-aýyzy ap-aıqyn kórinip tur: murny, ıegi... Óndirshegi soraıyp, kóıleginiń jaǵasynan bir qarys shyqqan.

«Buryn jurt: Nursultan ómirinde saspaıdy deýshi edi, bul joly ne bolǵan? Zyr qaǵyp, júgirip júr. Oqta-tekte men jaqqa jaltaq-jultaq qaraıdy, sytylyp shyǵar jerin kózdegendeı!» deıdi Temir erni jybyrlap.

Ýaqyt jyljyp, aınala qara kóleńke tarta bastady.

Temir buqqan kúıi, shókeden syǵalap, ekeýinen kózin aıyrmaıdy. Shuńqyrdyń qaq ortasynda qoqyr-soqyr bolyp úıilgen kıim-keshek. Kezek-kezek kelip sodan ekeýi oq alady. Bar qarýy: qoldaryndaǵy eki sholaq myltyq pen oq alar jerde jatqan qylysh bolýy kerek. Qasyndaǵysyn Temir tanı almady, buryn-sońdy kórmegen adamy. Serigi kim bolsa ol bolsyn, onyń ańdyǵany tek qana Nursultan. Ornynan qozǵalmaıdy, naganynyń qulaǵy qaıyrýly, qıt etse shap berýge daıyn jatyr.

Bir kezde qasyndaǵy shaqpaq qara jigit Temirge qaraı júgirip kele jatty, biraq myltyǵy kezeýli emes, aýyzy ekinshi jaqqa burýly. Atyp salmaq bop Temir naganynyń shappasyna qolyn jyljytty. Suq qoly shappaǵa baryp ta qaldy. Kenet: «maǵan kele jatqan joq qoı» degen oı kilt toqtatyp tastady. Al, shaqpaq qara myltyǵyn kóldeneń ustaǵan kúıi, shuńqyrdyń jıegine jarmasqan edi. Ol basyn joǵary qyltıtyp, aınala úńildi. «Osy qurǵyr aılasyn asyryp atyp jiberer» dep, Temir buryn qımyldaý úshin naganyn dóptep, qaraqshy qaradan kirpik qaqpaı kózin aıyrmady. «Bul ne qarap tur?» dep ol qaraqshynyń úńilgen jaǵyna kóz tastap edi — bir nárse qarań etip qaıta joq boldy. Shaqpaq qara solaı qaraı myltyqty bir basyp qaldy da, ekinshi qaıtyp oq shyǵarmady, burylyp ári jyljydy.

Shappadan qolyn keri tartyp ol «Ýf!» — dedi. Jany jańa ǵana jaı tapqandaı, aýdarylyp shalqasynan jatty. Jelkesimen jer súze, endi jaýyn tóbesimen qarap, shalqalap ańdydy. Shirene tústi. Denesin jazdy. Uzaq ýaqyt etbettep jatyp qurysqan boıyn qalpyna keltirgendeı boldy.

Qadaý-qadaý atys uzaqqa sozyldy. Qarańǵy túse bastady. Temir endi aýdarylyp, shyntaqtap jatyp ańdydy. Keıingi adamdarynyń qaı shuńqyrda jatqanyn ol anyqtaı almady. Taýdyń túni tunjyr tún ǵoı. Qalaı atysty eken? Ne anyqtaý kerek, ne alý kerek sıaqty. Jazǵy qysqa tań atyp qalýǵa da taıaý. Birte-birte juldyzdar sıreı bastaǵan da sıaqty.

Azdan keıin torǵaı shyr etti. Taý qoıyny tań aldyndaǵy uıqyǵa ketkendeı typ-tynysh. Temirdiń kózi Nursultannyń erbeleńdegen qımylynda. Ol bir turyp, bir otyrady. Qasyndaǵysy shuńqyrdyń jıegine jabysyp tur. Únsiz. Sálden keıin Nursultan vıntovkasyn jerge bir urdy da qasyndaǵyǵa:

— Neshe oǵyń qaldy? — dedi.

Anaý suq qolyn shoshaıtty. Temir ishinen: «E-e» dedi.

Ekeýi jalma-jan jınalyp kıimderin kıe bastaǵan sıaqty...

Qashýǵa aınalǵanyn sezip Temirdiń júregi alyp ushyp, beti dýyldap, eti shimirkenip ketti. Ekinshi mınýtte onyń tula boıy kúıip bara jatqandaı boldy...

Ekeýi shuńqyrdyń jylan qyrqa jaq jıeginen basyn qyltıtyp bir qarap aldy da týra Temirge qaraı júgirdi. Bul naq bosaǵada turyp tap beretin tarǵyl mysyqsha jıyryla qaldy, naganynyń aýzyn týralady...

«Ekeýi bolmas... Bireýin... Nursultandy...» — degen oı jalt etkendeı boldy. Jáne: — Já bular... Já men...

Ólim aýzyn arandaı ashyp turǵandaı. Tolǵanýǵa shaqat joq. Suq qol nagan shappasyna jabysyp qaldy. Myltyq daýsy jerdi solq etkizgendeı boldy. Ornynan ushyp turyp, túıdegi jazyla túsken kók tútinniń astynan Temir qulaǵan joldasynyń belindegi naganǵa jarmasyp jatqan Nursultandy kórdi. Sol arada alas urǵan oı: «Nursultan — Qunyskereıden qalyspaıtyn mergenniń biri» degen jurttyń laqabyn kóldeneńdetti. Jan ushyrǵandaı ol qarǵyp baryp, basyn kótere bergen Nursultandy qulashtap soǵyp sart etkizdi, judyryq shekeden tıdi. Ekinshi ret soqqanda ol etbettep qaldy da Temir basyna qona tústi. Qoryldaǵandaı bir dybys berip jatqan shaqpaq qaranyń naganyna jarmasqan Nursultan qoly qarýsyz bos kórindi. Bos qalǵan qolmen jer tirep ol ústindegi Temirdi bórik qurly kórmesten kótere túregeldi. Ekeýi shap beristi. Nege ekeni belgisiz, qoly tıgen sátte ol jas jigitti aspandata kóterip, urshyqsha úıirip ala jóneldi. Kóterip jerge urar ádiske qarsy amal úıirgende, taqymyn tas qylyp jıyryp aldy da, anaý endi tastaı bergende Temir jazyp qalǵan aıaǵymen jerge dik etti. Qulamady da, qolyn da jazbady. Ol jalma-jan «Ap!» dep, kóre kózge alqynyp qalǵan Nursultannyń belinen qapsyra qushaqtap, «endigi kezek meniki» degen adamsha úıire bastady. Biraq, qaraqshynyń ıreleńdegen uzyn tirsekteri jerden kóterilmeı, aıaǵynyń ushy tyrmanyń tisindeı jerdi ydyryp, aınalasy bir jarym sarjandaı sheńber syzyp tastady. Temir ekshep-ekshep alyp kótere berdi jáne basy aınalǵansha úıire berdi. Sonsoń bóksesi bulańdap joǵarylaı bergende qarsy úıirip shalqasynan jerge tars urdy. Dushpan sulyq qaldy. Sál entigin basyp, esin jınaǵan Temir art jaqqa qarap:

— Asan! — dep aıqaı saldy.

Bul erteńgi daýys eki ese údep shyǵyp, sol mańdaǵy tóbe-tóbeni qýalaı, tas bitkendi jańǵyryqtyryp ótti.

Jer astynan shyǵa kelgendeı shuńqyrǵa qarǵyp túsken Asan:

— Ant urǵandardyń ekeýin de sylqıtyp salǵansyń ba? — dedi.

Ol oıynda eshteme joq, sulap jatqan eki adamǵa kezek qarap basyn shaıqady, asyqpastan shaqshasyn sýyrdy.

— Aseke, toıǵa keldiń be, sonshama! — dep, Temir onyń jaıbasarlyǵyna renjip: — Tez! Tez! Má belbeý! Baılańyz ananyń qolyn! — dedi.

— E, baılamaǵanda! Qazir. Myna uıqy ashardy ıiskep alaıyn...

Asan men Temir Nursultannyń eki qolyn tas baılap bola bergende, jylan qyrqanyń astynan ańdyp atqylaǵan keıindegileri de kelip qalyp edi.

Qarýlaryn alyp, ústi-basyn muqıattap tintken jigitter Nursultannyń qaltasynan alaqandaı aq qaǵaz tapty. Onda: «Bul dinnen bezgenderge ne isteseń de kúná emes — deıdi Qubeken. Jaryqtyq, Ishan biledi ǵoı...» Qysqa sóz. Arapsha jazylǵan. Qol da joq, tańba da joq. Birine-biri qaraǵan jigitterge:

— Bári belgili ǵoı, — dedi bastap júrgen aýdan qyzmetkeri.

Basqalary bas ızesti.

Eki qoly baılaýly Nursultandy jetektep, Asan yńyrsyp «Áleýláıina» salyp keledi.

Endigi bulardyń mańdaı aldy: «Kámil sonda!» degen, kóp shuńqyrdyń áregirektegisi. Ol shuńqyr bes-alty at túgil, bir úıir jylqyny da kózden tasa eterlik. Muny Asan jaqsy biledi.

1933 jyl.

---