InfoHub Logo

Dúnıetaný 2 - synyp

Taqyryby: Ár qusqa óz tumsyǵy qajet
Maqsaty: a) Beıimdilik - qustardyń tumsyǵy qorǵanýy men qorektený, tirshiligin saqtaý úshin kómektesý qajet ekeni týraly oqýshy túsinigin tereńdetý.
á) Oqýshynyń ózinde bar bilimdi qustardy sıpattaý arqyly jańa bilimdi alýǵa qoldana bilý daǵdylaryn jetildirip damytý.
b) Tabıǵatty tanı bilýge, ony súıýge, qorǵaı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa bilimdi ıgerý
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Ádisi: Suraq - jaýap, túsindirý, oıyndar, kórinis, án aıtý.
Pánaralyq baılanys: Mýzyka jáne ádebıettik oqý
Sabaqtyń kórnekiligi: Interaktıvti taqta, elektrondy oqýlyq «Janýarlar álemi», «Qustar áleminde» slaıd.

Sabaqtyń barysy
İ Uıymdastyrý kezeńi
Psıhologıalyq daıyndyq: «Aq tilek. Ásem kúlki»
- Kóńil - kúılerińiz qalaı?
- Keremet! (qoldaryn kóteredi)
- Sabaqqa daıyndyqtaryńyz qalaı?
- Tamasha! (alaqandaryn shapalaqtaıdy)
- Yntańyz she?
- Ǵajap! (qolyn kóteredi)
- Endeshe, bastaıyq!
- O, o, o (Bas barmaqtaryn kórsetedi)

İİ Úı tapsyrmasyn tekserý
«Saqtandyrǵysh reń» mátininde sóz bolǵan janýarlar tirshiligi jaıly aıtý.
Ótken sabaqta janýarlardyń beıimdiligi jaıly bildik. Sýretterge qaraı otyryp, myna janýarlar týraly áńgimelep berińdershi.(Slaıdta sýretteri shyǵyp turady jolbarys, kirpi, skýns, ushar, shegirtkeshi)

İİİ Ótkendi pysyqtaý «Tabıǵat» beıne rolık kórsetý
- Kórinisten ne kórdińder? (Qus, qoıan, gúl, búrkit, aıý, taý, sý, orman)
- Bulardy bir sózben ne deımiz? (Tabıǵat)
- Endeshe tabıǵattyń bir bóligi bolyp sanalatyn janýarlar jaıly oqyp bilgenderimizdi eske túsirip óteıik.
Tabıǵatta janýarlardyń kóptigi sonshalyq, olar týraly uzaq áńgimeleýge bolady. Sýretterge qarashy - olar ár túrli!
- Janýarlar toptaryn aıtyp berińdershi? (Qustar, jorǵalaýshylar, qosmekendiler, balyqtar, jándikter, ańdar)
- Janýarlar qaıda tirshilik etedi? (Sýda, aýada, jer betinde, topyraq arasynda)
- Janýarlar nemen qorektenedi? (Býnaqdenelermen, ósimdikpen, óz álderi keletin janýarlarmen)
- Búrkenish reń, qorǵanysh reń, saqtandyrǵysh reń degendi qalaı túsinesińder?
- Búrkenish reń - kóbelek, kókshegirtke ósimdik gúliniń, butaǵynyń túrin búrkenip qorǵanady.
- Qorǵanysh reń - dene pishini qańqyzdan aýmaıtyn taraqan bar ol óziniń túrin qańqyzǵa uqsatyp qorǵanady.
- Saqtandyrǵysh reń - denesindegi ýly nemese kúıdirgish zaty bar býnaqdenelerdi basqa janýarlar jemeıdi. Sondyqtan olar tústeri ashyq, ashyq kózge kórine beredi. Olardy alystan baıqasa da shoqyp jemeıdi.
- Býnaqdenelermen qorektenetin janýarlar óte
kóp.(Qustar, balyqtar, jorǵalaýshylar, qosmekendiler, sútqorektiler)
- Sondyqtan býnaqdeneliler jaýynan alýan túrli beıimdilikpen qorǵanýǵa áreket jasaıdy.
- Ańdar nege jýynady?
Ańdar jýyný arqyly ústiniń kirin, ústine juǵyp qalǵan tamaqtyń qaldyǵyn tazalap qana qoımaı denesinen shyǵyp turǵan ıisti de joıady. Munyń mańyzy óte zor. Sebebi mysyq, jolbarys sıaqty ańdar jemin ańdyp otyryp jeıtindikten, olardyń ıisin jemi sezip qoısa, qashyp ustatpaı ketedi.
- Janýarlardyń beıimdiligi degenimiz ne?
- Janýarlarǵa beıimdilik tirshiligin saqtaýǵa, jyrtqyshtan qutylýǵa, kómektesetin qasıet. Beıimdilik janýarlardyń syrtqy túrinde, túsinde, jekelengen múshelerindegi qurylysynda kórinedi.
Tabıǵat jaǵdaıy jer betiniń barlyǵynda birdeı emes. Sondyqtan janýarlar tirshiligine beıimdilik qajet. (Beıne rolık jolbarys pen qonjyq)
Osy kórinisten adam men janýarlar ómirindegi uqsastyqtardy tapqyzý.

İV Jańa sabaq
1) Oıyn «Bul qandaı qus?»
2) Qus denesiniń bólimderi (Sýret boıynsha tamaq ústi, aýyz buryshy, tamaq asty, qaýyrsyn, quıryq)
- Balalar, búgingi sabaǵymyzda qustarǵa beıimdiliktiń qandaı qajettiligi bar ekenine toqtalamyz. (Qustar ómiri jaıly beıne rolık kórsetý)
Myna aspandaǵy qustarǵa qara. Qustar jer betindegi ǵajaıyp jaratylystardyń biri. Olardyń ár - túrli túske boıalǵany, túrli pishindi bolyp aspanda erkin qalyqtaǵanyn kórip jalyqpaımyz. Orman, dala, taý. kól, ózen jáne shalǵynda mekendeıtin kóptegen jabaıy janýarlardyń arasynda qustar eń qyzyqtysy, tartymdysy jáne súıkimdisi. Olardyń jeńil de sheber ushýy, ádemi túsi jáne sazdy áýeni tabıǵat súıetin árkimdi – aq ózine qaratady. Sondyqtan da qustardy ǵajap tirshilik ıeleri deýge bolady.

3) Sýretpen jumys
«Birqazannyń qusty jeýi» beıne rolık. Qustar shaınaı almaıdy. Sebebi olardyń tisteri joq. Sondaı - aq bulardyń tumsyqtary da bul úshin beıimdelmegen. Tamaqtary qorytylý úshin olar maıda tastardy jáne iri qıyrshyqtardy jutady. Tastar iri azyqtardy maıdalap, tistiń rólin atqarady.
Bábisek - (sasyq kókek). Qazaqstannyń barlyq jerinde derlik keń taralǵan shóldi, dalaly óńirde ózen - kólge, t. b. sý mańyna jaqyn jerlerdi mekendeıdi. Dene turqy 25 – 28 sm, salm. 70 g - daı. Tumsyǵy jińishke, uzyn, jelpýish tárizdi jazylatyn aıdary bar. Túsi alabajaq bolǵanymen, óte tartymdy.

Bábisek – jyl qusy, aqpannyń aıaǵy, naýryzdyń basynda ushyp kelip, tas arasyna, úı shatyryna uıalaıdy. Etiniń jaǵymsyz ıisi bar. «Sasyq kókek» dep atalýy osyǵan baılanysty bolý kerek. Bábisek shybyn - shirkeı jáne qurt - qumyrsqalarmen qorektenedi. Súıir tumsyǵymen topyraqty qoparyp shyǵarǵan qurttaryn aýaǵa laqtyryp, tumsyǵyn ashyp, aýada qaǵyp alyp jegendi jaqsy kóredi. Qurt - qumyrsqalarmen qorektenetindikten paıdaly qus bolyp tabylady. Adamdarǵa ońaı úırenisedi. Uıasyn aǵash qýystaryna nemese bıik topyraq sańylaýlaryna salady. Ashyq jerlerde kezdestirýge bolatyndaı qala ishindegi saıabaqtarda da kezdesedi.

Toqyldaq — tumsyǵy qashaý sıaqty, aǵashqa órmelegish qustar. Toqyldaqtar aǵash boıymen órmelep qozǵalǵanda, qatty quıryq qanattary denesine tireý bolady. Qashaý sıaqty tumsyǵynyń járdemimen olar aǵashtardyń qabyqtaryn syndyryp, onyń, arasyndaǵy nasekomdarmen jáne olardyń lıchınkalarymen qorektenedi. Olardyń tili uzyn da, ushynda túkteri bolady. Toqyldaqtar nasekomdardan basqa qaraǵaıdyń tuqymdarymen de qorektenedi. Qorekterin izdeý kezinde jasaǵan qýystarǵa uıalaryn salady. Uıasynda 3 — 5 jumyrtqa bolady. Orman sharýashylyǵynda toqyldaqtardyń paıdasy úlken. Olar kún saıyn birneshe júz zıandy nasekomdardy qyrady. Toqyldaqtar ásirese jaz aılarynda paıdaly, óıtkeni, olar bul kezde nasekomdarmen qorektenedi. Qysta toqyldaqtar kópshiliginde kylqandy aǵashtardyń dánderimen qorektenedi. Sondyqtan da halyq “toqyldaq — toǵaı dárigeri” dep ataıdy.
Birqazan - olar Kaspıı jáne Aral teńizderin, Balqash, Sasyqkól kólderiniń alabyn mekendeıdi. Dene turqy 1, 8 m - deı, salmaǵy 13 kılogrammǵa deıin jetedi. Tumsyǵy óte uzyn, tómengi jaq súıeginiń astynda sozylmaly teri qapshyǵy bolady.. Birqazan – toptanyp júretin qustar. Olar qorekterin (balyqtardy) kóbine sý quzǵyndarymen birlesip aýlaıdy. Sýda jaqsy júzgenmen, súńgı almaıdy, jemin sýǵa basy men moınyn batyryp jiberip ustaıdy. Birqazan – jyl qustary, naýryz aıynda ushyp kelip, ónip - ósip, qarasha aıynda jyly jaqqa ushyp ketedi.

Saryalaqaz – Qazaqstannyń barlyq jerinde kezdesedi jáne uıalaıdy. Taýly sý qoımalaryn mekendeıdi. Ósimdik (dán daqyldarmen, tary, bıdaımen) janýar (shaıan, býnaqdenelermen) qorektenedi.
Sybyrlaq aqqý – Soltústik Kaspııde, Túrkistan men Shymkenttiń ońtústiginde qystaıdy. Negizinen sý astyndaǵy ósimdikterdiń bóligimen, usaq - túıek janýar tektes azyqtarmen de qorektene alady.

Jalpaqtumsyqty úırek – Sýly - batpaq alqaptardyń bárinde uıalaıdy. Janýar tektes azyqtarmen (shaıan, qońyz, órmekshi, shabaq, bıttermen) qorektenedi.
Búrkit - qomaqty bıik tumsyǵy jáne uzyn jalpaq qanaty bar iri jyrtqysh qus. Negizinen balyqtarmen jáne sý qustarymen qorektenedi. Qoıan, qumtyshqan jáne ondatrlardy aýlaıdy.
Dala qyrany – Myqty tumsyǵy jáne kúshti aıaǵy bar, tilersegi saýsaǵyna deıin barlyq jaǵynan qaýyrsyndanǵan, iri jáne ortasha qustar. Qýań dalaly, shóldi jáne shóleıtti jerlerde mekendeıdi. Negizinen kemirgishtermen qorektenedi. Basqa sútqorektilerdi, qustardy, baýyrymen jorǵalaýshylardy aýlaıdy. Qazaqstannyń qyzyl kitabyna engizilgen. Týdaǵy beınesin baılanystyrý ( Qanatyn jaıǵan qyran qus — bar nárseniń bastaýyndaı, bılik, aıbyndylyq beınesi. Ulan - baıtaq keńistikte qalyqtaǵan qyran QR - nyń erkindik súıgish asqaq rýhyn, qazaq halqynyń jan - dúnıesiniń keńdigin pash etedi).
Aq suńqar - shil, kepter, uzaq, qarǵa, qurlardy qorektenedi; qoıandarǵa da shabýyl jasaıdy. Óte jaqsy saıatshy qus. Qazaqstannyń qyzyl kitabyna engizgen.
(Qustardyń tamaqtanyp jatqan sýretteri)
Sonda qustarǵa tumsyq ne úshin qajet ekenin sýretterge qarap aıtyp bereıik.
Toqyldatady, qorektenedi, ushyp júrip qaǵyp túsedi, qurt - qumyrsqany jep paıda keltiredi, jaýynan qorǵanady.
Oqýlyqpen jumys 96 bet (Mátinmen tanysý)

Sózdik jumys
Qashaý - temir kesýge arnalǵan júzi bar qural.
Sergitý sáti Ándetip qımyl qozǵalys jasaý.
Qanattaryn jaıatyn
Talmaı qaǵyp ushatyn
Áýeletken bıikte
Qyran qusqa uqsadyq

Oń jaǵyna bir qarap
Sol jaǵyna bir qarap
Moınyn alǵa sozatyn
Kózdi ashyp jumatyn

Qoldy alǵa sozamyz
Daıyndalyp ushýǵa
Qanatty keń jazamyz
Jyly jaqqa baramyz

Dáptermen jumys
Jańa sózder tumsyq, qorek, qorǵaný sózderin jazý. Sóılem quratý.
Bekitý
Oqýshylar 3 qatar boıynsha paıdasyn, zıanyn, tumsyq jaıly túıindi sózder aıtady.
Kórinis «Qarlyǵash bı atandym» (Kúı oınap turady)
Qorytyndy bólim
Sonymen qorǵaný úshin, qaýip qaterden saqtaný úshin, qorektený úshin, tabıǵatta tirshilik etýde beıimdelý úshin ár qusqa óz tumsyǵy qajet ekenin túsindik jáne bildik.
Qustar tańǵalarlyq baı tabıǵatymyzdyń bir bóligi retinde bizge qymbat. Olardy tyńdaý, olarǵa qaıran qalý ár adamǵa úlken lázzat beredi. Bar ádemilik pen baqytty qusqa baılanystyrady. Sondyqtan biz qustardy qorǵaımyz, sondyqtan zań maqsatsyz joıýǵa jáne uıalaryn qıratýǵa tıym salady.