InfoHub Logo

Aramqara onyń ákesiniń azan aıtyp qoıǵan nyspysy emesti. Beri kele óziniń peıil-pıǵylyna bola aǵaıyn-týǵannyń qoıyp alǵan aty. Ondaı jamanat kúndik jerdegi esekti jarǵaq qulaǵy jarty saǵatta estıtin saqqulaq Aramqaranyń ózine de jetken jaıy bar-dy. Alǵashqy kezde bul sóz qulaǵyna tıgende ıi túspegen qaǵazdaı shytyrlap, qabaǵy shytylǵanymen, keıin estimegen bolyp qoıa salyp júrdi. Degenmen jamanat qurǵyr jata ma, otyz tisten shyqqan sóz otyz rýly elge tarap ketken-di. Onyń syrtynda eńkeı tentek, shataqty satyp ala almaı izdep júretin on uldyń biri áldekimmen tóbelesip qalsa, «Seniń ákeńdi aramqara attandyrǵan men emes»,— dep keraýyzdar da, kesepattylar da aıtyp jibermes pe? Budan soń Aramqaranyń eptep júrmegen kisi etegin basyp ketetin salpy etek áıeli Sálimkúl de abysyn-ajynmen aýyz shaıyspaı tura ma? Aıaq-tabaq aralaspaı, tymyraıysyp, qyńyraıysyp, tyń-tyńdasyp, biriniń aýzyn biri baǵyp, júz jyrtysyp qalǵan kúnderi qatyn-qalashtyń ishin túrtkilep turǵan ashýy taǵy bar. Sóıleýge daıyn turǵan qaımaq erinder maıysyp, súıreń-súıreń etip bir ketkende Aramqarań túgil onyń ákesi shoń qara, dóń qara, taý qara bolsa da qalaı tyıylyp qalmaq. Tipti byltyr osy Aramqara qyzyn uzatyp toı jasap, sonyń aldynda ǵana Sálimkúlmen shálkem-shalys kelip qalǵan Rásıany shaqyrmaı qoıǵanda ol tipti ashyq ketti emes pe. Rásıa baıqus ashyq ketpeı qaıtsyn. Toı bolady degende-aq tatýlasý úshin birde magazınge bara jatqan bolyp, birde olardyń arǵy jaǵyndaǵy kórshisi Kómeskiden kóseý suraǵan bolyp Aramqaranyń esiginiń aldynan jumysy joq bolsa da, birneshe ret ótti ǵoı. Aqyry toı erteń bolady degen kúni tipti shydamaı ketti bilem, keshke jaqyn solaryń, qaqpasyna jaqyn ketip bara jatqan sıyryn saýyrynan salyp jiberip:

— Aram qatqyr qaıda barasyń-eı?! Ol Aramqara adam meni shaqyrypty da, mal sen qalypsyń ba? Álde topalań kelgir aramdyǵyń ustap, Aramqaranyń úıine tartyp barasyń ba — dedi Rásıa. Qolyndaǵy qasqa taıaqtyń qansha ótkenin kim bilsin, qara sıyr da eńkildeı basyp, bir búıirlep, Aramqara úıiniń qaqpasyna bir súıkenip etti. Bul jerde oǵan Rásıa taǵy bir sóz aıtty:

— Ók-eı, aramdarǵa tıisip, aram qataıyn dep júrmisiń.— Muny anyq estip turǵan Sálimkúl toı jasaǵaly jatqan soń óz qýanyshyn ázi buzbaıyn dedi me, áıteýir úndemeı qaldy. Onyń úndemeýi Rásıany odan saıyn qutyrtyp, ishin bulan-talan etip jiberdi. Aıta almaı bara jatqanyn qara sıyrǵa sóılegen bolyp qusa saldy:

— Ala shyqqyrlar, alalap bizdi qaldyryp qoıypty ǵoı, ala shyqqyrlar. «Aǵaıyn bir ólide, bir tiride» emes pe edi. Ólim men toıǵa ókpe júrýshi me edi. Toı kórmeı qalǵyrlar. Qashan da bolsa alalap júredi, aramdar.— Aramqara esigi aldynda bárin de tyńdap turdy.

— Myna Rásıa jalǵyz kimge sóılep barady,— dep kósheden ótip bara jatqan Topshybaıǵa bir qarap, qap-qara kózderi jyltyń-jyltyń etip, maıy shyǵyp turatyn jyltyr qara betin bir sıpap qoıdy. Árıne, betin sıpaǵanda, onyń betine birdeme jabysyp qalǵan joq qyshyp ta turmaǵan, Rásıanyń sózi ótip ketkendikten ne isterin bilmegendegisi edi. Ol sylq-sylq kúldi. Ol kezde Rásıa qara sıyrdy ma, álde Aramqarany ma keshe jańǵyrta ishin keltirip biraz jerge ketip te qalyp edi. Al Topshybaı Aramqaranyń kúlgenine tańdanyp biraz úndemeı turdy da, ishinen «Áıelmen áıel bolamyn ba degen shyǵar, shirkin aqyldy jigit-aý»,— dep jónine ketti. Topshybaı qaqpa aınala bergende-aq Aramqaranyń onsyz da qap-qara beti surqaı tústenip shyǵa keldi. Syrtyna eshteme shyǵarmaıtyn, onyń ishinde ne jatqanyn bilý kıyn edi.

«Terek» sovhozynyń bas mamanynyń biri — ıaǵnı bas zootehnık bolyp belgilengennen keıin onyń «Óneri» kóbirek baıqaldy. Kóp eneriniń biri qonaqqa barý bolatyn. Jalpy kesh jaqyndady degenshe Aramqaranyń mazasy ketetin. Óıtkeni ol ómiri kesh balasy úıinde otyryp kórmegen. Tús aýǵan soń-aq «bizge kel» dep aıtatyn eshkim bar ma dep, tipti ondaıda jurttyń birazy aýzyna qum quıylǵandaı úndeı qoımasa, ózi-aq qulaqqaǵys jasaıdy.

Keshki qurym biraz adam sovhoz keńsesiniń aldyna jınalyp qalǵan eken, jurttyń ishinen bireýdi izdegendeı Aramqara eki kezi jyltyńdap, bireýge kúlgen bolyp, bireýge qaljyńdaǵan bolyp, odaq shetirek turǵan Qoldasbaı degen jýan sińir jigitke kez tastady. Aramqaranyń bireýge isi túserde, álde bireýge qolqa salarda kádimgi boı jetip otyrǵan qyzdaı kóziniń artymen qıyla, qylymsı qaraıtyn, ne bir ezýlep aýyzyn qısaıta, jylymshy jymıatyn ádeti bar-dy. Oń ezýi sál kóterilip, oń kózin sál juma Qoldasbaıǵa sóz tastady.

— Osy sizdiń úıdiń oshaǵynyń qońyrsyǵan ıisi shyǵady deıdi ǵoı.

— Iá, solaı, solaı. Keshke bizge kele qoıyńyzdar.

— Joq, erteń bolmasa qolym tımeıdi.

— Iá, solaı-aq bolsyn,— deıdi Qoldasbaı. Bul Aramqaranyń erteńgi keshtiń qamyn búgin oılap otyrǵany edi. Óıtkeni búgin ishi maıly bolatyn. Baratyn jeri de belgili. Anaý-mynaý emes, kádimgi ózimen úzeńgiles Sadaqtyń úıi edi. -

Sandaqtyń úıine Aramqara jetkende shaqyrylǵandardyń bári-aq kelip qalǵan eken. Esikke taman otyrǵan Terik deıtin qońyrqaı óndi tabaqtaı kózildirikti dúkenshi jigit ekinshi bólimsheniń zootehnıgi Ryzbaev týraly áldebir sez aıtqanyn Aramqaranyń qulaǵy shalyp qaldy. Aramqaranyń birdeńeni tyńdaǵysy kelgende qulaǵyn salýymen qabat, aýzy da ashylatyn. Ondaıda eki kózi aspandy súzip ketetin. Onyń áńgime aıtqan kisiniń sózin qulaǵy emes, aýzy qabyldaıtyndaı edi. Aýyzdan kirgen sóz ǵana mıyna darıtyndaı kórinetin. Ol bul joly da aýyzyn qısaıta ashyp turdy. «Qalyń da bolsa jumsaq, bir jaǵyna sál ǵana jyǵyla taralǵan, sál tolqyndanyp turatyn qara shashyn sıpap turǵan boldy. Shashy da beti sıaqty jyltyrap ketken. Sonan keıin tisi aýyrǵan adamdaı sol jaǵyn, ezýin basa sol qolymen súıedi. Jyltyr qara kóz úıdiń ishin áldeneshe súzip ótti. Bir qyzyq jeri onyń kózi ashýlanǵanda da, kúlgende de oınaqshyp ornynda turmaıdy. Onyń oınaqshyǵan kózin kórgende bir kópti kórgen kárıanyń aıtqany esime túse ketti.

— Qatyndar da pále,osyny Aramqara atandyrýy tegin emes. Munyń kózi — urlyq isteıtin adamnyń kezi. Áıel bolsa jezókshe der edim. Shamasy bul at urlamaǵanymen, adam janyn urlaıtyn bále bolýy kerek.

Ótirik aıtyp keregine, qarttyń sezin túsine almadym, qaıta suraýǵa batpadym. Shaldyń sózi esime túsip Aramqaraǵa qaıta kóz salyp edim, ol úıdiń ishin tegis sholyp bolyp qalǵan eken, Endi Terikke qarap shúıile tústi. Onyń ózine túıilip kele jatqanyn kórgen Terik nege ekeni belgisiz aspannan búrkit kórgen qoıandaı qıpaqtap, qaıda tyǵylaryn bilmedi.

— Men Ryzbaevty budan keıin jamandaǵanyńdy kórmeıtin bolaıyq!— Terik jerge kirip kete jazdady. Qyzmeti kishkentaı adamǵa qatty sez aıtpaǵan da sıaqty. Biraq Teriktiń mólteńdeýine qaraǵanda, másele qandaı sez aıtýda emes, qalaı aıtýda ǵoı dep qaldym. Shirkin, qyzmet istep, jurtpen aralasqan adamdardan ónerdiń keshe túri shyǵady eken-aý. Sóılegendegi bet-aýyz, daýystyń yrǵaǵy, árbir sózdi salmaqtap qorǵasyndaı aýyrlatyp aıtýy óner emeı ne! Tipti artyq esh nárse de aıtqan joq, shamasy kıiz qazyqty jerge toqpaqsyz kirgizetinder osy Aramqaralar bolý kerek. Bundaı myqty adam eshkimniń aldynda kishirip kórmeıtin shyǵar. Jolbarysqa arystan bolyp shabatyndar tupa-týra osy bizdiń Aramqara bolsa kerek-ti. Shirkin, týsań tý! Tipti myqtylyq degen ne? Budan artyq jigitke qandaı bolý kerek. Pah, pah, pah!

Men óz oıymmen bolyp páńgip otyrsam, Aramqara júgire basyp esikke bara jatyr. Jańaǵy salmaq ta, jańaǵy qabaq ta joq. Jańbyr tıgende jel jelp degize almaıtyn maqtanyń kún shyqqan soń elpildep ketkeni sıaqty, Aramqara úrgen qaryndaı degeleń qaǵyp esikke bardy. Aramqara sıaqty tarazyny batpandaı basyp turǵan adam esikke júgirgende, meniki ne otyrys. «Túıeni jerde jel shaıqasa, eshkini aspanda kórersiń» degendeı esikke qaraı men de dopsha domalaı jóneldim. Biraq qyzmeti úlken adamnyń adymy da úlken bolady-aý deımin. Álde erekshe adamdardy «Ǵaıyp ıran qyryq shilten» kóteredi deýshi edi, sol qyryq shiltenińdi shamasy osy Aramqara erttep minip alǵan bolýy kerek, solar kóterip áketti-aý deımin, ol esikke úı ıesinen de buryn jetip, ashyp úlgerdi.

Kirgen sovhoz dırektory Málim eken. Ol málim bolarlyqtaı aıshyqty minez kórsetpeıtin, artyq sóılemeıtin, qarqyldap qatty kúlmeıtin, ezýinen ǵana jymıatyn jigit bolatyn. Maǵan nege ekenin qaıdam, osy Málimdi joǵaryǵa súıregen osy kóp sóılemeıtin úndemestigi sıaqty kórinetin. «Basqa pále tilden» degen ǵoı, jaqpaı júrgenim osy surap alatyn qý tilim bolar. Men de bir dırektor bolaıyn dep, eki-úsh kún syzdaýsyp kórip edim, tórtinshi kúni kúni jetip pisken shıqansha jaryldym. Shamasy úndemeı júrý de ózinshe bir óner bolsa kerek. Ondaı ónermen órge júzý men sıaqty paqyrdyń mańdaıyna jazylmaǵan-aý dep úmitti sol jerde-aq short keskenmin. Sodan keıin tek Málimniń shydamdylyǵyna qarap súısinýmen júretinmin. Tıip jatqan tabaq, berip jatqan jyly qabaq bolmaǵan soń, solaı etpegende qaıtpekpin. Buqanyń qımylyna súısingen ógizdiń keri daǵy, baıaǵy.

Sonymen bireý jalpyldap sóılep, jan-jaǵyndaǵylarǵa qarqyldap kúlip (shyn, ótirigin aıyra almadym), tipti syqylyqtap ta barady.

— Málimjannyń ózi keldi. Endi bul úıdiń tamashasy qyzbaǵanda ne qyzady. Málimjannyń dál ýaqytysynda keletinin-aq bilip esikke baryp edim. Mádenıettilik degen osy emes pe? Dál ýaqytysynda, kórdińiz be?!— Ol janyndaǵynyń bir ózi bir qadaq shyǵatyn temir baýly úlken kók saǵatty kózine tosty.— Jigit-aq qoı, qarashy, dál málinde kelýin!

Oıbaı-aý, dalbalaqtap kele jatqan ezimizdiń qorǵasynnan salmaqty Aramqara bolyp shyqty. Anany qarańyz, ezýi jıylmaıdy, kúlkisi tyıylmaıdy. Kúlkisiniń túri de kóp. Sylqyldap bir ketedi de, arasynda birer sez aıtyp shıqylǵa kóshedi, odan ezýin jınap, kózin qolymen bir súrtip tastap, qarqylǵa basady. Kúlkisi kelip tur,. áıteýir. Eki tizesine alaqanymen shapattap, uryp-uryp qoıady. Málimmen birge tórge tartyp barady.

— Oıpyrmaı, dúnıeniń ózgerýi-aı!— degenge qarasam Báıpek degen qoıshy eken.— Buryn kadr bólimin basqarǵanda Aramqara myna Málimdi ózi qolymen joǵarylatyp, bólimshe basqarýshy jasap edi, ol kezde Málim Aramqara úıiniń otymen kirip, kúlimen shyǵatyn. Endi Aramqarań jasynyń úlkendigine qaramaı, júgirip baryp onyń mashınasynyń esigin ashady.

Ne dep barady myna qoıshy. Neni buldyratyp, tumandandyryp jiberdi.

— Áli Málimiń osy Aramqaranyń qolynda órtekeshe oınamasa qaıtsyn!— Búldirdi myna shal dep oıladym. Sol kúni Aramqaranyń kúlkisi tyıylǵan joq. Málim sóılegendegi onyń qylmıa qaraǵanyn aıtsańyz.

— Ózimizdiń Málimjan aıtqanda ishpegenniń ishi jarylsyn! Mynadaı asyl sózdi satyp ta ala almaısyń!— degen kóbikti, kópshikti sóz, shıqyldaǵan, qıqyldaǵan kúlki túnniń bir ýaǵyna deıin bardy...

Budan keıin Málimde jumysy bar adamnyń aldymen Aramqaraǵa baratynyn bildik. Qandaı jolmen qalaı jasaıtynyn kim bilsin, áıteýir onyń kabınetinen shyqqannyń bárine erteńine qyzmeti joǵarylaǵan buıryq shyǵady. Al álgi sovhozdyń kasıri Rásıa toı etkennen on kún keıin ornynan bosap qalypty.

— Ne bolǵan baıqusqa? Ne istep qoıypty?— dep suraıdy Aramqara menen.

— Bilmeımin,— dedim men. Shynymen bilmesem qalaı bilemin deıin.

— Bastyqqa jaqpaı qalyp pa?— dep suraıdy Aramqara menen.

— Bilmeımin,— deımin men. Aramqara meniń betime bajaılaı qarap, aýzyn bir jaǵyna qısaıta ashty. Eki kez jyltyńdap aldymen tóbege qarady, sonan soń kózin maǵan tastady, menen úıdiń buryshyna, odan oryndyqqa, odan taǵy bir jaqqa kóshti. Terikke shytyndy, ashýlanshaq qoı deısiz be? Málim janynda odan kúlkishi adam joq. Jaǵympaz ǵoı deımisiz! Bile turyp bilmegen bop múláıimsidi, múdáıilenedi. Aıar ǵoı demeksiz. Joq bári de emes. Jaǵympaz da, aıar da, zorlyqshy da emes. Bul siz ben biz túsine almaıtyn, tek Aramqaranyń ózi ǵana biletin qubyl birdeme. Múmkin kárıanyń aıtqanyndaı adamnyń janyn urlaıtyn bireý, álde áıelderdiń aıtqanyndaı aram qaranyń ózi.

1983

---