InfoHub Logo

Beter qalǵyr, beter emes-aý, beker qalǵyr. Meni beter qaldyrǵany nesi-eı, alǵanyń as bolmaǵyr, ezińdiki ózińe buıyrmaı artyńda qalǵyr. Onyki bala da, meniki balpaq pa eken?! Qudaı bar bolsa, sol maı ishińnen jylmaı aqqyr.

Osylaı aýzynan aq ıt kirip, qara ıt shyǵyp, álde bireýdi qarǵap-silegen qara kelinshek aıaǵyndaǵy biz ekshe qara týflıiniń ókshesimen jerdi tesip jibere jazdap, tepsinip ketip bara jatty. Biraq áldeqashan qatyp-sónip qalǵan asfált jolǵa izin de túsire almady. Aıaǵyna qatty tıgen jol qara kelinshektiń jynyn odan saıyn qozdyra tústi.

— Bári de Shafıadaı bezireıip qalypty ǵoı, — dep ol aıaǵymen jerdi teýip-teýip qoıdy. Buǵan maı bergizbeı qoıǵan naq asfált joldaı-aq tepsindi. Biraq asfált Kúlbet tepsinip kele jatyr dep yǵysa qoımaı, jansyz qalypta Shafıanyń betindeı jalpıǵan kúıinde jata berdi. Tipti asfált Shafıanyń betin elestetkendikten, oǵan qaraǵysy kelmeı, kezin keshenin; oń qanatyna aýdaryp áketti. Óstip han túlenip, qara esekke teris minip kele jatyp, aýdandyq tutynýshylar odaǵy qoǵamynyń keńsesine kelin qalǵanyn da endi ǵana bildi. Tipti asasyn jerge uryp, jynyn shaqyrǵan baqsydaı burqyldaǵan Kúlbettiń bul keńseni basy emes, aıaǵy tapty.

Naq osy bir sátte bul keńsedegilerdiń de murnyna sý jetpeı, qatarynan oblysqa túsken on domalaq aryzdy tekseril bola almaı, onyń ushyǵyna .shyǵa almaı esteri ketip otyr edi: Birin tekserin bola bergende, ekinshisi, odan úshinshisi túsip, sodan onynshy domalaq oblystan domalap jetkende mundaǵy basshylar qaısysynyń sońynan ustaryn bilmeı sansyrap jyǵylǵandaı jaıy bar edi. Uqypsyz salynǵan jarma esiktiń syrtqa ashylar syńary dyr etkende, ózderi de aryzdan yǵyr bolyp otyrǵandar tegis esikke kez eken. Esikten kóringen alaý-dalaý, eski aýyldyń baıy qatyndarynsha shashyn jalbyratyp jaıyp jibergen shalǵaıy eki jaqqa ketken Kúlbet keńsege aıǵaılaı, esti ala kirdi:

— Oıbaı, nege otyrsyńdar, oıbaı! Otyrsyńdar ǵoı báriń omalyp, oıbaı nege ǵana otyrasyńdar. — Keńsedegi tórt ústelde otyrǵandar buryshtaǵy órtke qarsy qoldanar qum salǵan jáshikke tura umtylysty. Biri dálizdegi súımenge, endi biri órtke sý shashar keńirdekke jarmasty. Báriniń de úreıi ushyp, «qaıda, qaıda?» desip sasyp-salbyrady. Naq osy bir sátte Kúlbet qaınaǵan qazanǵa túsip ketkendeı baj ete qaldy:

— Oıbaı! — bir jaqtan ert shyǵyp qaldy ma dep baǵanadan beri záre-quty qalmaǵan keńse qyzmetkerleri qoldaryndaǵy órt óshirer quraldardy tastaı salyp, endi Kúlbetke qaıta júgirdi.

— Otyryńdar! — Kúlbettiń bergen bajyldaq buıryǵy tabanda sózsiz, kózsiz oryndala berdi. Kúlbet bulardyń óziniń baıbalamymen yrqyna tez kóndirip, aldyna salyp aıdap alǵanyn bilip, odan saıyn erekshe túser me edi, qaıter edi. Osy bir sátte bólmege kirip kelgen tutynýshylar qoǵamy odaǵynyń bas býhgalterin kórip sý sepkendeı basyla qaldy. Kúlbet isteıtin magazındi áldeneshe tekserip, zańsyz isterin talaı kezderine basyp, apshysyn qýyrǵan bas býhgalterdiń mysy basyp ketti de, ol demniń arasynda jynynan aıyrylǵan baqsydaı qylqıyp qaldy. Baǵanadan beri Kúlbettiń salǵan súreńine esteri shyǵyp, onyń aldyna túsip júrip bergen keńse qyzmetkerleri ezderiniń joǵary mekemeniń qyzmetkeri ekenin endi-endi esine alyp, sabasyna túse bastady. Tipti aty-jóni joq aıqaıdan esteri shyǵyp, Kúlbettiń aldyna túsip júrip bergenine ózderi ishteı kúlip te aldy.

Bir jaǵynan alǵanda, bul otyrǵandardy Kúlbettiń baıbalamyna boısyna saldyńdar dep aıyptaý da qıyp edi. Óıtkeni aýdan irgesindegi tamaq magazınin olardyń tekserýge barmaǵandary az edi. Kúlbet isteıtin magazınge baryp kelgenderdiń báriniń de artynan zyqysy shyǵatyn. Óıtkeni arada on shaqty kún etken soń-aq joǵarydan ústine birer japyraq qaǵaz japsyrylyp, talaı bastyqtyń aldyn kórgen, talaıynyń shym-shytyryq shımaı qoly qoıylǵan aryz kelip, álek salar edi. Sondyqtan da Shafıa isteıtin magazındi tekserýge bar degende tekserýshilerdiń aza boıy qaza bolatyn. Mundaıda magazın meńgerýshisi Shafıa múláıimsip kelip, mardymsyp qaıtatyn. Ásirese bas tekserýshiniń ústinen túsken aryzdy joǵarydan kelgen adam teksergendegi Shafıanyń qulqy ózgeshe boldy. Otyz jyl saýdada istep otyz tıyn alyp kórmegen Ádilbaı baıqus ústinen kek qaǵazǵa jazylǵan úsh bettik aryzdy estigende esi ketti. Ádilbaıdyń kóleńkesinen qorqatynyn, eshqashan eshkimge jolamaıtynyn biletin Beriktaı:

— Ádeke, aq ekenińizdi jurttyń bári biledi, nesine qysylasyz, sonsha? — degende Ádekeń ýhlep alyp:

— «Er jigitke meshkeı degen jaqsy ataq emes» degen. Ony tekserip bolǵansha el neshe túrli ósekke kóshirip, qondyrady emes pe, sodan ólip, uıalyp baramyn ǵoı, — degen-di. Kúlbettiń baıbalamyna basqa bólmedegilermen birge Ádekeń de kirip edi. Bas býhgalter kelgeli aıtaryn aıta almaı sylqıyp qalǵan Kúlbetke jan kirdi.

— Mine, mine, myna kisiniń ústinen jazylǵan domalaq aryzdy myna men myna qolymmen jazǵanmyn, — dep, ol oń Qolyn jurtqa qaraı kórsetti. — Úsh bet kek qaǵaz bolatyn. — Jurt tym-tyrys bola qaldy. Báriniń úndemeı qalǵanyma qaraǵanda biri túsinse de, bul betpaq Kúlbettiń sózine keıbiriniń «ne sóılep tur» dep tańdanǵany anyq edi. Tek buryshtaǵy ústelge súıenip turǵan eki kelinshek qana birine biri qarap betin shymshysyp edi. Bulardyń bet shymshyǵandaryna qany qaınap ketken Kúlbet olarǵa baj ete qaldy.

— Nemene, sonsha, betterińdi shymshysyp. Tapqan ekensińder kelekeleıtin adamdy. Men jazdym, maǵan jazǵyzdy. Senderdiń anaý bastyqtaryń jaz desinshi, qalaı jazbas ekensińder. — Ol ıegimen bas býhgalter Maqapty nusqady. Bul bir keleńsiz jaıdy basqalardan buryn Manap túsindi. Baǵanadan bergi qatýly qabaǵy jazylyp Kúlbetke til qatty:

— Kim jaz dedi. Neni jaz dedi. Qane, otyryńyz da, birtindep aıtyńyzshy. — Ol Kelbetke ortadaǵy arqa tireri joq tórt buryshty battıǵan eski oryndyqty usyndy. Oryndyqqa jaqyndaı bergen Kúlbettiń beti álem typyraqtanyp, oıyna birdeńe túsip ketkendeı basyn kóterip, bas býhgalterge qarady da:

— Myna oryndyq týra Shafıa sıaqty botqa bet eken.

Jańaǵy atańnan jańa-jańa sabasyna túsip, endi-endi otyra bastaǵandar Shafıa aty atalǵanda birdeme túsingendeı edi. Biraq biri de tis jarmady. Bas býhgalter aldynda sypaıylyq saqtady. Manap oryndyqqa qarap shynymen odan Shafıanyń betin elestetti.

Shafıa aýdan ortalyǵy Terisbutaq selosyndaǵy azyq túlik magazıniniń meńgerýshisi edi. Tórtbaq, beti aýyryp páten sıyrdyń talaǵyndaı tarǵyl, kók, qysyq kózdeý, qyryqtyń o jaq bu jaǵyndaǵy áıel edi. Túneýgi túni magazındi tekserip qaıtqan Ádilbaıdyń ústinen aryz túsip, ony shaqyrǵanda, beker obaly ne, ony aqtap shyqqan. Tipti osy bas býhgalter:

— Tekserýshi dep qoryqpańyz, sizdiń magazınnen ne aldy? — dep suraǵanda:

— Oıbaı-aý, alǵan adam bildirýshi me edi, áıteýir menen eshteme suraǵan joq, — dep shyqqan bolatyn. Bas býhgalter óziniń oıyn irikti de, endi Kúlbetke qaıta oraldy.

— Qane, aptyqpaı-saspaı jaıymen aıtyńyzshy.

— Oıbaı-aý, mynandaı jaǵdaıda qalaı ǵana muny ashýlanbaı aıta alarsyz. Onyki bala da, meniki balshyq pa eken? Keshe maǵan maı tımeı qaldy. Eki júz gram maǵan tıetin maıdy Shafıa óziniń úıine alyp ketti.

Bas býhgalter eshteme túsine almaı, sál oılanyp otyrdy. Ózi de qara kisi ashý býyp, túteńkirep, ashýyn aqylǵa jeńgizip, bir urttam sý iship Kúlbetke qaıta til qatty:

— Ol qandaı maı? Qaıdan kelgen maı?

— Kádimgi kúnde satqannan artylǵan maı.

— Ony nege alyp ketesizder, erteń satpaısyzdar ma?— dep bas býhgalter oıyna birdeme túsip ketkendeı aǵa tekserýshi Ádilbaıǵa tiktep qarap qaldy. Kúnde birge júrgen, onyń kóp jaıyn kózqarasynan-aq uǵatyn Ádilbaı basyn bolar-bolmas ızedi de, ózinshe jazǵan qaǵazyn jaza berdi. Kúlbet shashyn jóndegen bolyp, jaıylǵan shashyn samaıynan alyp, qulaǵynyń artyna qaıyrǵan boldy. Sonan soń qaıta sózge kiristi:

— Joq, bul satylǵan maıdan qalǵan maı, — dep túsindirmek boldy. Biraq muny otyrǵandardan Manaptan basqalary túsine almady. Ádilbaıǵa da túsinikti bolýy úshin Manap qaıta bir saýal qoıdy:

— Mysaly, — dedi ol taǵy da Ádilbaıǵa bir qarap qoıdy, — on kılogramm maı sattyńyzdar... — dep kele jatyr edi. Kúlbet sózdi úzip jiberdi:

— Eki júz kılo satamyz. Sodan qalǵany,

— Qosh!

— Kasadaǵy aqshany sanaımyz da, sol aqshaǵa eseptelgennen artyq qalǵan maıdy bólip alamyz. — Bas býhgali erdiń terisi jadyraı bastady. Taǵy da Ádilbaıǵa qarady. Ol áldeneni qoshtaǵandyq bildirdi.

— Odan da, — dep kúlgen boldy bas býhgalter, — artyq túsken aqshany ala salmaısyzdar ma?

— Ony men bilmeımin, Shafıa osylaı etken qolaıly degen. Tek sodan maǵan tıisti maıdy bermeı ketkenin kórmeısiz be? Endi maǵan jazdyryp alar aryzyn, atasynyn, basy. — Oǵan bas býhgalter kóńil bólmedi. Ádilbaı kerek jeri osy bolǵandyqtan, ol ony tápishtep suramaǵanyna Manapqa ishteı renjip otyrdy. Kúlbettiń barlyq oıy maıda bolǵandyqtan, bas býhgalter suraqty taǵy da maı tóńiregine burdy.

— Keshe qansha maı sattyńyzdar? — Kúlbet oılanbastan:

— 210 kılo, — dedi.

— Odan qansha maı qalyp edi?

— 3 kılo 200 gram.

— Sodan tıisti 200 gram eken ǵoı.

— Iá, sol sybaǵamnyń ózin ala almaı qalǵan joqpyn ba?

— Basqalar da ala almaı qaldy ma?

— Oıbaı-aý, bárin Shafıa ózi kóterip ketip, mysymdy qurtyp otyr emes pe? Áneýgi kúni, balyq satqan kúni de aty-jóni joq, keshke jaqyn maǵan qatty urysty. — Bas býhgalter taǵy birdemeniń basy shyǵyp kele me dep eleń ete qaldyq da, Kúlbetke eshteme bolmaǵandaı:

— E, bastyq bolǵan soń ursady daǵy, — deı saldy. Naq osy jerge kelgende Kúlbet bar ashýyna minip, qatty selkildep, burqyldaı jóneldi.

— Ol maǵan balyqtyń quıryǵyn nege tarazyǵa shyǵaryp salasyń dep urysty. Sen quıryǵyn salbyratyp qoıyp sodan ustap turmaısyń deıdi. — Naq osy jerge kelgende osyny aıtsam Shafıany birjola qurtyp alamyn degendeı Kúlbet ekilene sóıledi. — Óıtkeni men balyqtyń quıryǵynan ustap tartyp tursam salmaq arta túsedi ǵoı. Ol kezde satyp alýshynyń kózi tarazynyń ekinshi jaǵyndaǵy sıfrda bolady. Sondyqtan kóbirek alatyn bolsa eki-úsh júz gramǵa deıin basýǵa bolady.

Bas býhgalterdiń júzi jylyǵan saıyn Kúlbet te jadyraı tústi. Al Ádilbaı kerisinshe qabaǵy túnerip, onsyz da ala kózi sharasynan shyǵyp kete jazdap, tuqyraıyp qaǵazyn jaza berdi. Bir shamadan soń bas býhgalterdiń túsi buzylyp ketti. Ony Kúlbet ózinshe «mynaý shamasy Shafıany jaqtaıtyn pále ǵoı» dep uqty.

— Daıyn boldy ma? — dedi bas býhgalter basyn kóterip, Ádilbaıǵa qarap.

— Qol qoıýdan basqasy daıyn.

— Onda oqy! — Ádilbaı qaǵazdy oqı jóneldi: —Akt. 1985-jylǵy 15 shilde, biz akt jasaýshylar...

— Keńsede otyrǵandardyń bári alty kisi tegis k.ol qoıdy. Shafıany qurtyp jiberý úshin kelgen Kúlbet te ırekti aıamaı saldy. Ol áli eki júz gram maıdy umyta almaı tursa kerek, «Botqa bettiń qorlyǵy», — dep ernin jybyrlatyp-jybyrlatyp qoıady. Ol shyǵyp bara jatty. Óshin jerden alatyndaı qatty basqan oń aıaqtyń buryn sylqyldap júrgen ókshesi bir jaǵyna qıqań ete tústi. Sálden keıin Kúlbet eki týflıin sheship qolyna ustap ketip bara jatty.. Sodan eki-úsh kúnnen keıin aýdandyq prokýratýraǵa satýshylardy birtindep shaqyra bastaǵanda Kúlbet esin bir-aq jıdy.

1987

---