InfoHub Logo

"Ómirbaıanyma qosymsha derekterdi óleńderimnen tabasyz..." Osy oıdy Sergeı Esenınnen bastap, aqyndar áýletiniń ár býyn ókilderi jıi qaıtalaıdy. Asyly, óleńderi ózgeshe ómirbaıanǵa aınalatynyn seziný de aqynnyń baqyty shyǵar.

Sonaý alpysynshy jyldardyń bas kezinde qazaq ádebıetiniń aıdynyna jelkenderin jel kernegen kóp kemeler shyqqanyn, olar qatar túzep, jarysa, alys jaǵalaýǵa qaraı asyqqanyn beıneli túrde elestetemiz. Ásirese, aqyndardyń aq kemeleri kózge aıryqsha shalynady... Jyr — jelkeni únemi oqyrmandarynyń nazarynda júretin qalamgerdiń biri — Sáken Imanasov.

Sákeńniń ózinen syr sýyrtpaqtap, óleńge qushtarlyǵy alǵashynda qalaı oıanǵanyn suradym. "Túsimde Abaı atam aıan berdi" dese de sener edim. Biraq olaı degen joq. Mektepte 5-klasta oqyp júrgende óziniń partalas dosy, sheshen balasy Sultanbek Shámilhanovtyń bir kúni "Qazaqstan pıoneri" gazetinen "S. Sarǵasqaev" degen kisi qol qoıǵan hat alǵanyn eske aldy. "Uly kósemge" arnaǵan óleńine pikir bildirse kerek. Bir paraq qaǵazdaǵy qyzyldy-jasyl jazýlarǵa qyzyqty ma, áıteýir, Sultanbek sıaqty astanadan hat alýdy armandapty. "Uly kósemge" arnap óleń jazypty. Ony "Qazaqstan pıonerine" joldapty Sansyzbaı Sarǵasqaev aǵasynan jaýap alypty. Árıne, óleń gazet betine shyqpasa da hat alǵanynyń ózi nege turady. Óleńge qushtarlyǵyn oıatqan bir sebep osy shyǵar, bálkim, bul emes te shyǵar, áıteýir, ózi tustas qolyna qalam ustaǵandardyń qaı-qaısysynyń da basynan etken háldi keshken. Aqyry 8-klasta oqyp júrgende "Kim bolam?" deıtin túńǵysh óleńi baıaǵy pıonerler gazetinde basylypty.

"Jas dáýren" deıtin jınaqta bir top óleńderi jaryq kóredi, kóp uzamaı, 1966 jyly "Týǵan aýyl" atty túńǵysh kitaby oqyrmandar qolyna tıedi. Sóıtip, óleń deıtin sıqyrdyń sońyna túsken jyldar kerýeni tizbekteledi. Qazir aqyn Sáken Imanasov — onnan astam jyr jınaqtarynyń avtory. Óleńdi óner dep túsinetin, qurmetteıtin, áspetteıtin zıaly qaýym S. Imanasov jyrlaryna da erekshe iltıpatpen qaraýda. Ásirese, sońǵy jyldardaǵy tegeýrindi qarymy tushshyntady.

"Óz basym aq pen qarany ajyrata biletin áriptes dos-jarlarym pikirine oraı ǵana "shynynda aqyn bolarmyn"degenge osy sońǵy jyldary den qoıyp, kóńilimdi tiktep, endi-endi oıysa bastadym. Óıtkeni aqyndyq degenniń ózi kitap sanymen de, jurt daqpyrtymen de ólshenbeıtin, qanǵa sińgen, jan-dúnıe diriline baılanysty asa qasıetti uǵym ekenin áriden bolsa da ańǵarýshy edim de, joldastarym áldekimderge aqyn dep tanystyrǵanda, ne derge bilmeı kúmiljip, ózimdi urlyq jasaǵandaı yńǵaısyz sezinip, janarymmen jer shuqyp qalatynmyn " ("Qazaq ádebıeti", 31.03.89). Bul Sákeńniń "Óleńdi kim qorǵaıdy?" degen maqalasynan alynǵan úzindi Qyzyq pikir emes pe? "Men — aqynmyn!" dep telpegin aspanǵa atyp, lepirip júretin keıbir zamandastarymyz oılansyn dep te jazǵan shyǵar. Degenmen, óziniń qarapaıym tabıǵatynan, "ózinde barmen kózge uryp", "ózgeden artyq kórinsem" demeıtin degdar qasıetpen de habar beredi. Budan birneshe jyl buryn Jazýshylar odaǵynyń jyl qorytyndysy májilisinde baıandama jasap, aq pen qaranyń ara-jigin ajyratyp aıtar ádildigimen, batyldyǵymen bir kózge túskeni bar. "Óleńdi kim qorǵaıdy?" dep jany shyrqyrap jar salýynyń máni tereńde jatyr. "Sóz patshasy" — óleńge, ulttyń ar-ımany — aqynǵa degen salǵyrt kózqaras, enjarlyq dendegen kezeńde jurtshylyqty oıanýǵa úndeıdi. "Ardaq tutar aqyndaryńdy umytsańdar, kim bolǵandaryń?!" dep ashynady. Ózi aqyn bolǵan soń ǵana emes, qazaqtyń qasıetti qara óleńiniń taǵdyry alańdatqandyqtan! Áıtpese, elýge kelgenshe óneri úshin syı dámetip, sybaǵa suramapty...

Aǵyl da tegil aqtaryla, údete, daýyldata jazǵandy unatatyn Sáken Imanasovtyń qoltańbasyn taný ońaı. Tek sońǵy "Bel-beles" ()1985 , "Adyrna"(1988), "Jebe" (1991) jyr jınaqtary bir-birimen úndese, birin-biri tolyqtyra dúnıege kelgenin baıqaımyz. Meıli Alakóldi, aýyldy jyrlasyn, meıli aǵaıyn, týys, baýyrmen syrlassyn meıli tirshiliktiń toqsan taraý tolǵaýyn shertsin, tek qana búkpesiz kóńilmen, ómirge adamdarǵa ǵashyq júrekpen syr aǵytady. Oqyrman da aqynnyń adaldyǵyn unatady. Óleńdegi jasandylyqqa, sezimiń saýdaǵa salýǵa barmaıtynyna senedi. Al aqyn úshin budan asqan abyroı bar ma? Óleńinde ıneniń jasýyndaı jalǵan sezim jasyrynǵan bolsa qyraǵy kóz qalt jibermes edi. Ondaıda jyr-shýmaqtardy "úlde men búldege" orap berseń de qunsyz. Jyr anasy — Aqıqat deıtinimiz sondyqtan. "...Sákenniń adal, shynshyl, elim degen, tilim men qanym, qazaq degen halyqtyń erteńgi, alpys jyl keıingi urpaǵy qandaı bolar degen muratty armanǵa toly azamattyq beınesi onyń poezıasyndaǵy minezden qashalǵan, — deıdi belgili aqyn Farıza Ońǵarsynova, — Minez degendi, ádette, "tentek, teli, urda-jyq" degen súıkimsiz maǵynada túsinetinimiz bar. Al men kúndelikti ómirdiń ıleýine kóne bermeıtin, ár qubylys, ár kezeń jaıly óz pikiri, óz túıini bar, bireý aıtty dep attana shappaıtyn aqyn retinde minezdi aqyn degendi aıtyp otyrmyn" ("Qazaq ádebıeti", 12.07.85).

Keıde oılaısyń, aqyndy aqyn ǵana shyn túsine alatyn shyǵar dep. Óıtkeni óleńdegi minez týraly, ol minezdiń tek sol aqynǵa tán qasıet ekendigi týraly bylaıǵy jurtqa aıtyp jetkizý qıyn. "Men — jelmin" degen Maǵjandy kim qalaı uǵady, óz erkinde. Sol sıaqty týrasyn aıtamyn dep týǵanyna jaqpaı qalatyńdar, eń aldymen aqjúrek aqyndar. Sáken Imanasovtyń kóptegen óleńderi ashynýdaı, shıryǵýdan shamyrqanýdan týady. Júıkege tym jaıly tımeıtin, aqynmen birge alaburtyp, adaldyqtyń, ádildiktiń aýylyn izdetip, sharq urǵyzatyn, beımaza kúı keshtiretin qýaty bar.

"Senseń, áli kúnge deıin úıimde jeke jazý ústelim joq..." — deıdi Sákeń. Sodan soń meniń kózimdegi: "Nege? Qalaı?" — degen saýaldy oqyp alady da, kúlip óziniń josparmen jumys istemeıtinin, ásirese jaz, qys aılarynda qolyna qalam almaıtynyn, kóktemde jáne kúzde ónimdi eńbek etetinniń, Qyrymǵa demalýǵa baryp, bir shýmaq óleń jazbaı kaıtqan kezderi de bolǵanyn da jasyrǵan joq... "Bel-beles" jınaǵynyń kólemi — 10 baspa tabaq. Baspa josparyna engennen keıin, kólemi tolmaı turǵandyqtan ózin-ózi qamshylap kúni-túni óleń jazǵanyn, bas-aıaǵy bir-eki aıda qyrýar jumys tyndyrǵanyn eske alady. "Bálkim, basqalarǵa úlgi-ónege etip aıtýǵa kelmes, biraq jumys isteý tásilim keıde osyndaı" — deıdi ol.

"Bir óleńdi búgin bastap, jalǵasyn erteń, búrsigúni jazatyndarǵa tańym bar, — deıdi taǵy. — Men bastaǵan óleńimdi bir demmen aıaǵyna deıin jazyp shyǵamyn. Eger orta tusyna kelgende kóńil bóletin jaǵdaılar bolsa (Máselen, "shaıyń sýyp qaldy", "telefonǵa shaqyrady", t.b.) bitti, ol óleń jazylmaıdy. Bir jazylmaı qalǵan óleńime qaıta qaraǵym da kelmeıdi. Muny ne deýge bolady?"

Muny, bálkim, áserlenbese, sezimin qozǵamasa jaza almaıtyndyǵy, "zordan molda emestigi" dep túsiný kerek shyǵar.

Jalpy, qazirgideı, burynǵy nanym-senim kúırep, dúnıe astań-kesteń bolyp jatqan kezdegi kóńil-kúıin, óleńge degen yqylas-peıilin suraǵanymda Sákeń biraz únsiz qaldy. Sodan soń mynadaı bir ańyzdy tilge tıek etti. Baıaǵyda bir han ýázirlerine tapsyrma beripti: "Qol astymdaǵy eldegi aqynmyn deıtinderdi túgel aq saraıǵa jınap, altynmen aptap, kúmispen kúptep ne ishem, ne kıem degizbeı, barlyq jaǵdaıdy jasańdar", — depti 30 — 40 aqyn jınalsa kerek. Han jarlyǵy oryndalypty. Bir jyl ótken soń qarasa, álgi aqyndardyń teń jartysy óleń jazýdy qoıyp ketipti. Óleń jazýdy umytqandardy bosatypty da qalǵan on bes shaqty aqyndy zyndanǵa salǵyzypty. Taǵy da bir jyl ótken soń teksertse, álgilerdiń ishinde bireýi ǵana buryshta búkshıip, búrisip, óleń jazyp otyr eken. Sonda han: "Mine, mynaý — naǵyz aqyn. Barlyq jaǵdaı osyǵan jasalsyn!" — depti. Qıly zamandardy bastan keshken qazaq, halqynyń tarıhynda osyndaı oqıǵa boldy ma, bolmady ma másele onda emes. Másele — naǵyz aqyn bas paıdasy úshin, kúnkórisi úshin, jyly-jumsaq úshin jaratylmaǵan. Tirshilik kúıbeńderinen bıik turady, taǵdyr taýqymetterine moıymaıdy, synbaıdy. Óıtkeni onyń ezi — Táńiri tektes Taǵdyr ıesi degenge saıady!

Osy, eseıgen saıyp, adamdardyń Abaıǵa degen kózqarasyn bilgiń kelip turady. Óıtkeni Abaıdy oqymaıtyn adam meıli ol aqyn bolsyn-bolmasyn — jarymjan jan. Rýhanı múgedek jaratylys...

Sákeń Abaı týraly uzaq tolǵanǵan. Onyń bárin qaǵazǵa túsire almaǵandyǵymdy sezip otyrmyn. Qyzynyń kishkene kezinde: "Meniń kókem jup-juqa kitapty oqyp taýysa almaıdy" dep tań qalatynyn, ol kitap Abaı óleńderi ekendigin ańǵartyp bir qoıdy. "Bir qyzyǵy, basqa birde-bir aqyn qajet kezinde dál Abaı sıaqty qaıǵyńa da, qýanyshyńa da" ortaqtasa almaıdy. Alasapyran, alaı-dúleı kóńil-kúı pernelerin dóp basatyn ár ýaqytta tek qana Abaı!" — dedi ol.

Alpysynshy jyldardyń aıaq kezinde óleńnen qol úzip ketken tustary da bolypty. Sonda belgili jýrnalıs, oblystyq gazettiń redaktory Uzaq Baǵaev qoıyn kinejkesine jazyp alǵan munyń óleńin oqyp berip, gazetke jarıalaýǵa jańa jyrlaryn surapty. "Uıalǵanymnan qaıtadan óleń jazdym" — dep eske alady. Sondaı-aq Jumeken Nájimedenov, Qudash Muqashev, Qastek Baıanbaev, t.b. áriptesteriniń qoldaý kómegin kórgenin umytpaıdy.

Bir saýalym aqyndyq pen ákimdikke qalaı qaraıtyndyǵy jóninde edi. Aldymen aqyndyq pen azamattyqtyń egiz uǵym ekendigine toqtaldy. Juban Moldaǵalıevti, Oljas Súleımenovti, Muhtar Shahanovty shyn mánindegi aqyn-azamattar dep baǵalaýǵa tıispiz dedi. "Aqyn — ákim bolsa, tek qana jaqsylyq jasaýy múmkin, basqasha bolmaıdy. Tún uıqysyn bólip, izgilik pen adamgershilik, adaldyq týraly tolǵanǵan aqynnyń erteńinde tirshilik tolqynyna erip, bireýlerge qıanat, kesir keltirýi, jamandyq jasaýy aqylyma syımaıdy. Jalpy, óleńi men ómir súrý tásili bir-birine kereǵar aqyndardy túsinbeımin de qabyldamaımyn" degenine ishteı qosylasyz. "Árıne, ákim bolý, el basqarý tek qana sanaýly azamattardyń enshisine jazylyp qoımasa deımin. Olar ony babasynan muraǵa qalǵandaı sezinip, balasyna tabystap ketýdi kózdeıtinin qaıtersiń. Maǵan osy unamaıdy" — degenin de quptaısyz...

Baıqap otyrsyzdar ǵoı, bul maqalada aqynnyń oı pikir, kózqaras, paıymdaýlaryna birshama toqtalǵan sıaqtymyz. Endi elge tanymal, jyr janashyrlaryn eleńdetip júretin aqynnyń óleńderi týraly, onyń ózindik erekshelikteri jóninde bir aýyz sóz. S. Imanasov, ózi aıtqandaı, bir demmen, bir tynyspen, bir áýenmen ondaǵan, tipti, júzdegen shýmaqtardy tógip-tógip tastaıdy. Jeke-jeke óleńderi bir-birimen úndesip, ulasyp, tutasyp jalǵasady. Negizinen ádebı tildegi "oı aǵysy" deıtin arnadan kóbirek tabylady. Adal júrektiń alǵaýsyz aqtarǵan syrlary qymbat. Sodan da shyǵar, keıde óz basynyń ókinishi men kúıinishin kóbirek táptishtep ketkendeı kórinýi de múmkin. Biraq tereń úıile qaraǵanǵa, ol bir adamnyń ǵana muńy emes. Ne týraly tolǵansa da ásireqyzyl boıaýsyz, búgejektemeı, ótkirdiń júzinen ótkizetindikten, shyndyqqa sýarylǵan jyrlary salmaqty, oıǵa kenen. Burynyraqta aqyn Sara ómirinen "Aıtys" dastanyn jazǵan. Keıingi jyr kitaptary túgeldeı derlik óleńder. Oblystyq, respýblıkalyq gazetterde jýrnalısik qyzmetter de atqarǵan. Máskeýde Joǵary partıa mektebinde oqyǵan. Biraq eline aqyn bolyp tanyldy. Azamattyǵy da aqyndyǵynan bólip-jarýǵa kelmesteı birtutas.

"Bel-beles" jyr kitaby týraly "Juldyz" jýrnalyna (1986, N 6) pikir jazǵanmyn. Odan beri jeti jyl ótse de sondaǵy qazyq etip qaqqan oılaryma taǵy da oralamyn. Ońda avtordyń ishki uıqastarǵa aıryqsha den qoıatynyna toqtalǵan .edim "Máselen, "Maýqyn basyp alsynshy dep azyraq, qaýqyldasyp qarsy aldyńdar senderde!", t. b.).

Óleńderindegi qýatty ishki uıqastar — aqyn Sáken Imanasovtyń tapqan oljasy, ózindik ereksheligi. Muny onyń shyǵarmashylyǵyna qatysty aıtylar oılardyń negizgisi dese artyq, bolmas. (Mysaly: "Elim deıtin eńirep esil erim, etigińmen laı sý keshil ediń. Dármenim az, dámem kóp, ne qylaıyn, qoldan kelgen járdemim osy meniń!", "Jebe", 1991). Mundaı jyr shýmaqtaryn jınaqtarynan jıi ushyrasamyz.

Al aqynnyń mahabbat lırıkasy myń kerneýli sezim tolqyndary ekenin de eske sala ketemiz Myna, sanaǵa salmaq túsirip, júıkeni janyǵan qym-qýyt tirshiliktiń qutqarar tutqasy da mahabbat bolar, bálkim.

Aqynǵa qýat berip, arda minez, adal júrekpen halqyna arnap jyr jazǵyzatyn qudiret te sol shyǵar...

"Halyq keńesi" gazeti, 6 sáýir 1993 jyl

---