InfoHub Logo

1980 jyldyń qarasha aıynda "Jazýshy" baspasynda jańadan fólklor jóne halyq shyǵarmashylyǵy atalatyn redaksıa ashylyp, sonda qyzmetke ornalastym. Redaksıa negizinen kóne jyraýlar, halyq aqyndary shyǵarmalaryn jarıalaýmen qatar, ulttyq fólklorymyzdyń 100 tomdyq úlgilerin shyǵarýmen aınalysýǵa tıis edi. 15-16 kitap jarıalap úlgerdik te, ary qaraı zaman ózgerip shyǵa keldi. Redaksıamyzdy basynda Eslám Zikibaev basqaryp, aıaq astynan "Kitap jarshysyna" redaktor bolyp aýysty da, onyń ornyna bizge bastyq bolyp aqyn Sáken Imanasov kele qalǵany.

"Jazýshy" baspasy sol kezdegi eń ataqty, eń bedeldi, ózindik qalyptasqan dástúri bar úlken mádenı mekeme edi. Kúlli jazýshy ataýly osy jerden kitap shyǵaryp, qalamaqy alady, aqyn-jazýshylardyń birtalaıy sol mekemede qyzmette júr. Baspada eki júzge jýyq adam qyzmet etedi, jyl saıyn 300-400 kitap shyǵarady, 5 mıllıon som kóleminde tabys tabady, Odaq boıynsha áldeneshe ret báıge de alyp, ordendermen marapattalyp ta jatty. Ujymda ózara tatý-tátti qarym-qatynas, qazaqy meıirbandyq, jyly kózqaras ornaǵan, joǵary deńgeıdegi astyrtyn aıtys-tartystarda sharýamyz joq, qatarlas júrgen azamattar ishinde ala qoıdy bóle qyryqqan jaman minez-qulyq baıqala bermeıtin. Taqyryptyq josparǵa kirý, kitap shyǵarý óte qıyn, eki-úsh jyl eńbegińdi sińirip baryp qana ol jaıly aýzyńdy asha bastaısyń.

Sáken aǵany buryn syrtynan biletin edik. Óte bilimdi, mádenıetti, óz kúshine, óz talantyna senimdi myqty aqyn degendi de estip júremiz. Qaı ortada bolsyn bedeldi, salmaqty. Asyqpaı júrip arbamen qoıan alatyn, keń ólshep, mol pishetin jany jomart, márt te, mańǵazdardyń biri deıtin jurt. Bizdiń orda buzar otyzdaǵy kezimiz. Sákeń bolsa qyryqtyń ústindegi "áli de qylshyldap turǵan" jigit aǵasy jasyndaǵy azamat.

Alpysynshy jyldary dúrildep kelip, qatarǵa qosylǵan talantty tolqynnyń ókili. Dos-joralary Muqaǵalı, Jumeken, Tumanbaı, Ádilbek, Farıza, Sabyrhan sıaqty kileń bir yǵaı men syǵaılar. Máskeýde, Joǵary partıa mektebin bitirgen, Joǵarǵy Keńeske depýtat ta bolǵan, ádebıet salasynda belgili orny bar qalamger. Onyń shyǵarmashylyǵy, alǵyrlyǵy, kórkemdik izdenisteri týraly kezinde zamandastary, ádebıet synshylary da kóp jazdy. Halyqaralyq "Alash" syılyǵyn da sol kezde aldy-aý deımin.

Batyrǵa laıyq gúrildegen jýan daýysy bar aqynnan talaı-talaı dókeılerdiń ózi de aıaǵyn tartyp, keıde jaqtyrmaı, keıde yǵyp júretinin de baıqap qalamyz. Sákeń betiń bar, júziń bar demeıdi. Týra ǵana tikesinen aıtyp salatyn erjúrek, batyl minezdi, seriligi de, ádildigi de jeterlik qarapaıym, qaıyrymdylyǵy da árdaıym sezilip turatyn birtýar jigit aǵasy. Á degennen Sákeń meniń de hal-jaǵdaıymdy, bala-shaǵa, sharýamdy jıi surap bilip aldy.

Men ań-tań qalamyn. Shynymdy aıtsam, osy Almatyǵa kóship. kelgeli bizdiń hálimizdi páter jaldaǵan qojaıyn uıǵyrlar ǵana suraıtyn edi, sol sebepten be, áıteýir ishim jylyp ketetin...

Jumysqa turmaı jatyp "jyǵylsań nardan jyǵyl, nar táýekel!" dep Almatyǵa kóship kelgem, propıskini áreń degende jasatyp edim, ol da keıin jalǵan bolyp shyqty. "Lých Vostoka" atalatyn kolhozdaǵy bir uıǵyrdyń jazǵy jerkepesine kóship kirdik, áıeldiń aıaǵy aýyr. Buǵan deıin aýylda alty jyl muǵalim bolyp, mektep ómirimen jete tanysqanbyz. Áke-sheshemizge kómektesip, úlken úı de salyp berdik. Almatyǵa qaraı jetektegen sol baıaǵy kitapqa, ádebıetke degen qumarlyq.

Ne kerek, Sáken aǵa birden-aq týǵan aǵamyzdaı bolyp ketti. Jumys júrmeı jatsa qattyraq zekip te alady, biraq men bastyq ekenmin dep yǵyrymyzdy shyǵaryp, jeke bas jumysyna jegip, keıbir tez tasıtyn sholaq saı sıaqty jylpostardaı dikeńdegenin kórgen emespiz. Aqyn-jazýshylardyń birazy Sákendi izdep kelip jatady. Ataqty partızan Qasym Qaısenov te izdep kelip turatyn, tipti birneshe ret jolsaparlarǵa da birge baryp qaıtýǵa shyqyryp júrdi. Ańyzǵa aınalǵan batyr týraly Sákeń bizge únemi alystan sermep, sheshile qyzyqtap, áńgime aıtyp otyrady. Ózi óte áńgimeshil, bir bastasa, ol kisini ońaılyqpen toqtata almaısyń. Talaıdy bastan keshken, kókirekke toqyǵan mol parasat-paıymy degdar azamattyń ishine syımaıdy ǵoı deımin, sirá. Bizge, árıne, bári qyzyq, aıta berse eken dep otyramyz... áńgime aıtý da bile bilgenge zor óner, qazaqta aýyzsha ádebıetti de sol sheshendik, áńgime aıtqyshtyq saqtap kelgen joq pa. Ortamyzda Aısulý Qadyrbaeva aqyn bar, Aqtóbeniń týmasy, sulý kelinshek, sút qosyp qaınatqan keremet qoıý shaıyn dámdep sándene bir kerilip otyrýshy edi. Kóksheniń kók perisi Tortaı aqyn bar. Dáýitáli Stambekovtyń ózi nege turady. Naǵıma atty taǵy bir kerilgen kelinshek boldy. Sol 81 jyly Tortaıdy úılendirip, toıyn birge toılap tastadyq. Sáken aǵa 25 somnan jınańdar dedi ózi basqaryp, eshkim qarsy kele almaıdy, ol kezde bul qomaqty soma. Toı jaqsy ótti, kerbezdenip Saǵı aǵamyz júrdi bıkeshtermen bı bılep. Aıhaı, dediń-aý, sol bir ýaıym-qaıǵysyz kerim kezder-aı! Ertegi tárizdi, áli kúnge esimnen shyǵar emes.

Alǵashynda kishi redaktor bolyp bir jyl júrdim. Jalaqy 110 som. Sáken aǵa dırektorǵa qaıta-qaıta kirip júrip, redaktorlyqqa ótkizdi. Ol orynǵa talasyp, menimen báseke bolyp S. degen jigit paıda bolyp edi. Aǵamyz meniń partıaǵa múshe ekenimdi aıtyp, áıteýir áreń degende dırektordy ıliktirdi-aý! Ol kezde redaktor bolý qıyn. Áıteýir, jeti-segiz jyl ishinde Sákeń bizge kóp nárseni túsindirdi, avtorlarmen qalaı jumys isteý kerektigin úıretti, ózi de úlgi boldy, bárimizdi kisilikke, adamgershilikke tárbıeledi. Belden basyp bir ózi eshteńeni sheshpeıtin. Birde kóp jaǵympazdyń biri júgirip kelip, "Oıbaı, mınıstr kele jatyr, anany ári, mynany beri tyǵyp otyryńdar!" — dep, záremizdi ala dikkeńdep bergeni. Ózi de sol kezeńniń solaqaı belsendisiniń naq úlgisi, keri basqan keıipkeri edi. Sákeń shart ketip: "Nemene, neni tyǵyp otyramyz, kóz boıaýshylyqty qashan qoıasyńdar osy!" — dep óre túregeldi. Ashý shaqyrdy. Anaý da kishigirim bastyq edi. Biraz aıqaı, aıtys týdy. Sol neme de dırektorǵa jetkizip, ol da sabyrly kisi edi, áreń bassa kerek. Bastyq ataýlyǵa qarsy shyǵý degeniń ol kezde sensasıa. Sákeń "bastyq eken, taǵy birdeńe eken" dep qorqyp-pysyp jatpaıtyn.

Sol baspada júrip bes-alty dırektordyń qyzmet tásilderin kórip, baıqadyq qoı. Sáken aǵa jyldar óte kele salmaqty minezimen úlken bedelge ıe boldy. Birde S. degen bastyq "Áı, ana jigitiń jumys isteı ala ma ózi?" — deıdi Sákeńe meni nusqap. Bir kóńili jaqyn áıel aryz aıtsa kerek. Jumysty keshiktirip jatqan men emes, sýretshi bolatyn. Sáken aǵa da aıaǵyn tartqan joq, meni qorǵashtap, tipti ursyp ta jiberdi, qatty-qatty aıtyp tastady. Birde jańa dırektor kelip, bir T. degen bólim meńgerýshisin tez aýystyra qoımaq boldy, onda da Sákeń "endeshe, men de jumystan keteıin" dep narazylyq bildirip, ony ornynda qaldyrýǵa kúsh saldy. Eń úlken baspa ókpek jeldiń ótinde turǵandaı, tartys-talaspen eki-úsh jyl saıyn bastyqtar alma-kezek aýysyp jatady. Qaı jeńgeni óz adamyn ákelip jyly orynǵa otyrǵyza qoıady. Sákeń bastyqtar úshin alynbastaı bir qamal. Qarapaıym redaktor bolyp júrgende óziniń redaksıa meńgerýshisi J. degen aqynnyń aýdarma óleńderin jaratpaı tastapty. Bastyǵy shyj-byj bolyp, mundaı "qyrsyqty" birinshi ret kórse kerek, bulqan-talqan ashýlansa kerek, Sákeń oǵan aıylyn da jıa qoımaıdy. Óıtkeni, ananyń aqyndyǵy rasynda da shamaly edi. Ekeýi uzaq ýaqyt dúrdaraz júripti. Baspadaǵy jigitter osynyń bárin ańyz etip áńgimeleıtin.

Sáken aǵamyz qaı jerde júrse de, únemi qatardaǵy qarapaıym jigitterdi qoldap, qorǵap júrdi. Al ol jigitter de aǵanyń jaqsylyǵyn umytpaı, óte syılastyqpen qarap, aldynan kese ótpeı, ylǵı da arnaıy sálemdesip, bir habaryn berip, aralasyp júretin. Keıde shynyn, aqıqatyn aıtam dep qatar júrgen áriptesterin renjitip alyp, oǵan ózi de ókinip otyrýshy edi. Basqa redaksıa jigitteri sógis alyp, aılyq, toqsandyq syıaqydan qaǵylyp jatqanda da bizdiń esebimiz túgel bolýshy edi. Bastyqtarǵa aıtqanyn qalaı ótkizedi, ony ózi aıtpaıtyn, biz de suramaıtynbyz. Keıbir asa ataqty aqyndar bizdiń redaksıaǵa kelip, Sákeńe óleń oqyp beretin, aǵanyń ádil baǵa berýin ótinetin. Bul aǵalaryńnyń óleńderindegi kemshilikti, ońasha ǵana ózine jazyp berip edim deıtin keıde. Jumekenmen jaqsy dos boldy. Qazirgi gımnniń avtory Júmekeń "Mektep" baspasynda qyzmet etedi, besinshi qabatqa kóterilip, sálemdese keletin, kelgende jaı kelmeıdi, Sákendi tarpa bas salyp qushaqtaı alyp, seldir, kúmisteı shashyn uıpa-tuıpa etip julmalap tastaıtyn, ásheıinde adýyndy aǵamyz múldem ashýlanbaı, otyra beretin-di, "Apyraı, aıýdaı aqyrǵan Sákeńe ne boldy?" dep qalamyz, sóıtsek ejelgi syralǵy, "qandy kóılek" dostar eken ǵoı. Iá, sondaı myqty dosy bolǵanǵa ne jetsin!.. Qazir ondy dos tabý, sóılesip, suhbattas bolatyn jandy kezdestirýdiń ózi qıyn bolyp ketken joq pa.

Birde aqyn Farıza keldi, kóńil-kúıi onsha bolmaı turǵan tárizdi. Sákeń jańa baspadan shyqqan kitabyn kórsetip jatyr, ishinde kúlimsirep túsken sýreti bar-tyn, Farıza:

— Sonshama, máz bolyp tursyń ǵoı ózi, ózine ózi toq myrzalar sıaqty, — degen turǵydaǵy bir sózderdi aıtyp tastady. Qapelimde Sákeń ne derin bilmeı abdyrap qaldy. Keıin bildik, Farıza apamyzdyń áldenege kóńil-kúıi bolmaı, mazasy ketip júrgen kezi eken. Keıinnen Sákeń aıtyp júrdi: "Farıza aqyndy elge aparyp, Alakóldiń jaǵasyna demalatyn, shama-sharqymyzsha el bop kúttik" dep. Iá, aqyn janyn aqyn ǵana túsinedi. Sákeńniń dostary kóp, kóre almaıtyn jaýlary da boldy, talaıy dymy quryp, syrtynan ǵana kúńkildep júrdi. Talaıy aldyna kelip, arashaǵa aralastyryńdar qanshama.

Jerlesteri de aýyldan jıi kelip, soǵyp ketip turatyn. Bulardyń qyrýar buıymtaı, sharýasy bar. Aǵa qolynan kómek tıetin bolsa, esh aıanbaıdy, qurysyp-tyrysyp buldanbaıdy. Aýdarma, resenzıa kitap beredi, áıteýir kómek qolyn sozbaı qoımaıdy. Qınalyp júrgen jastar kelse, qalaıda kómek berip, bireýlerge járdem berdim ǵoı dep jáne mindet etken emes. Qazirgi tanymal aýdarmashy, fransýz tiliniń mamany, pýblısıs, talantty aqyn Ǵalymjan Muqanovtyń fransýz tilinen tikeleı aýdarǵan "Vladımır men Sara" poemasyn da qoldap, "Qazaq ádebıetiniń" aıqara betine jarıalatqan da, ony keıin jaryqqa shyǵýyna kómektesken de, mol etip qalamaqy tóletken de Sáken aǵa. Sol Ǵalymjan Muqanov meniń kýrstas dosym. Sáken aǵany áli de maqtap júredi. Uly Abaıdyń, Mahambettiń, Muhtardyń shyǵarmalaryn mereıtoılary kezinde fransýz tiline aýdaryp, jarıalady, shetel synshylarynan, ádebıetshilerinen joǵary baǵa aldy, biraq úlken bir ókinishi, óz elimizde áli kúnge laıyqty baǵasyn ala almaı keledi. Qazir densaýlyǵy syr bere bastaǵan, on myń pensıamen memleket páterinde turyp jatyr, osyndaıda "bul ómir nege sonsha ádiletsiz?" degen qyrsaý oıǵa boı salady ekensiń...

Sákeń qajetti jerinde qatal synshyl, kidi, tarpań, tabıǵatynan tekti minezdiń adamy. Qalyptasqan tártipke oraı bárimizge de birdeı talap qoıady.

Birde áńgime arasynda:

— Sáken aǵa, myna dúnıe osylaı kete bere me, endi eshteńe ózgermeıtin de shyǵar? — dep qalǵanym bar edi.

Bul sonaý ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynyń basy bolatyn. Sovettik júıeniń kók sur muzy áli erı qoımaǵan ýaqyt edi, partıa jınalysy, tártibi tyrp etkizbeıtin, basqan izińdi ańdyǵan, betin, bedelin satqan músápir pendeler jetedi. Olardyń qara dápterine bir ilikseń, qysqarýǵa qaraı bir taban jaqyndap qalasyń. Rýshyldyqtyń, júzge bólýdiń kórdiń ıisindeı salqyn syzyn sezetinbiz. Apyraı, azǵantaı qazaqtyń tyrashtanyp, ekilenip, jaramsaqtaryn jınaǵyshtap, sonsha bólinetini nesi eken? Bul ulttyń keseli me? Tili bólek ulttyń ishine dendeı kirip ketetin, bir-birin qoldaýda aldyna jan salmaıtyn jebireıilderden nege úırenbeske? Sol kezde jarnany ýaqytyńda tólemeseń, máseleń, múlde qıynǵa aınalatyn, jınalysqa túsip, ásire jandaıshaptardyń, partıa ardagerleriniń kelemejine, túrtkisine túsetinbiz. Aıyqtyrǵyshqa mekememizden ár aıda kimniń túsip qalǵanyna deıin bir belsendi áıelder mılısıaǵa telefon shalyp, qara tizimin alyp, anyqtap jatady, Sharıkovtardyń "sharyqtap" kúshinde turǵan ýaǵy edi...

— Nege olaı deısiń, ózgermeıtin dúnıe bola ma eken, bári de ózgeredi, áli zań da, zaman da, — dedi Sákeń senimdi túrde. Men ań-tań qaldym. Rasynda ýaqyt óte kele bári ózgerdi, irip-shirigen qoǵamnyń aıaǵy aspannan keldi, dál osylaı bolaryn, apyraý, kim bilgen, al Sákeń aqyn bolǵasyn ba, bir kókirek túısigimen, altynshy sezimimen be, áıteýir, boljap bile aldy. Álde kóp oqyp, kópti kórgennen keıin kóp nárseniń, kúlli qoǵam damýynyń zańdylyqtaryn jete bilgennen soń ba eken. Áli de bar ǵoı, osyndaı nar tulǵaly, kesek azamattar. Aldy-artyna sergek qarap úırengen.

...Ýaqyt óte kele kóp nárse oıǵa jańǵyryǵyp jıi oralady, mazany alyp, tynym bermeıdi, sonsha jyldar ótkende ǵana keıbir jaılardyń syryn sheship jatasyń. Adýyndy da, aıbarly aqyn Sáken aǵa týraly jazbasyma bolmady, ishtegi syrlar, estelik — eriksiz qolyma qalam aldyrdy. Týra Maksım Gorkıı aıtqan "jazbaýǵa múmkin bolmaı qalǵan kezde ǵana jazý kerek" degen osy ma deımin. Aǵa týraly aıta otyryp, jazýshylar týraly da azdy-kem óz oılarymdy da bildireıin degen edim. Óz sózim ózimdiki ǵoı, ol úshin eshkim sóge qoımas deımin.

Taıaýda aqyn Baıbota Serikbaıuly Qoshym-Noǵaıdyń 2005 jyly jaryq kórgen "Táńir tarazysy" atalatyn óleńder jınaǵy qolyma túse qalǵany. Baıbotanyń Sáken aǵaǵa arnaǵan "Qazaqqa qat bir aqynsyń..." degen óleńi týra meniń oıymnyń ústinen túsipti, aǵanyń kósemı tulǵasyn tamyrshydaı dál basqanyna tańyrqadym. Káne, sol óleńdi asyqpaı oqyp kórelikshi:

I

Mahambet der em, ǵasyryń basqa,
saýytsyz, júrgen kóıleksheń.
Qattyraq aıtyp jasy qurdasqa,
turasyń óktem sóılep sen.
Shyndyqty jurttyń bári unatqan ba,
tyńdaıdy bireý súrtip ter.
Jataryń ótkir jalyn atqanda,
qulaıdy tómen kirpikter.
Jaramsaǵy men jaǵympazy kóp
ortada óńiń buzylyp, dáýirdiń daýsyz daýylpazy bop,
oqısyń jyrdy kijinip...

İİ

...Kún nuryn tógip, jaıady ǵaryshtan qushaq,
senen elge ortaq Kúnniń sol peıilin kórem.
Gújildep keıde ashýly arystan qusap,
erkeletesiń ıtterdi meıirimmenen.
Qoqysqa kim bas ıedi kúresinge kep?
Tuǵyry bıik has qyran ekeniń anyq!
Balaǵy bıtti balany júresiń demep,
qashan kórsem de, bir jasty jetegińe alyp.
Ańqyldap dáıim osylaı, aǵa, júr aman,
baq beredi, ras, túbinde Alla muńdyǵa.
Ár sózińdi altyn kirmenen tarazylaǵan
aqyldy urpaq aıyrar salmaǵyńdy da!..

Osy óleńdi qysqartyp bergenniń ózinde aqynnyń som tulǵasy kóz aldymyzda somdalyp tura qalady. Baıbota aqyn osyny kókirek kózimen baıqap, bárin kelisti órnekteıdi. Bir-birin qaraqattap, qaralap, janyn jaralap jatqan, sony da áldeqandaı at shyǵarý, ataq alý, sensasıa retinde bir-birine saıtanı qulqynmen topyraq shashyp jatqandardy kórgende Sáken aqyn beınesin kórip dál, razylyqpen nurlandyrǵan osy bir shýaqty óleń shýmaqtaryna eriksiz eleńdep, óz boıynda áldeqandaı qanaǵat sezimi oıanady eken.

Dúnıeden shamań kelgenshe jaqsylyq izdegenge ne jetsin. Bizge jýan qaryn, shalaǵaı, aspannan túskendeı bolyp,' kekirigine shashalyp júrgen ospadarsyz toptyń keıipkeri emes, jańa zamannyń oıly da tereń bilimdi, kesek, tulpar tekti azamattary úlgi bola alady. Aqyn Sákenniń adamı tulǵasyn sıpattaýdaǵy basty maqsat qazaq halqynyń topyraǵy talantty, asyl uldarǵa qaı kezde de kende bolmaǵanyn atap kórsetý bolatyn. Oryndaı aldyq pa, joq pa, ol endi basqa áńgime.

"Jetisý" gazeti, 10 aqpan 2007 jyl

Ońalbek KENJEBEK, jazýshy, jýrnalıs, Aqmola oblysy, Shýche aýdany

---