InfoHub Logo

Atyraý oblysy, Maqat aýdany, Dossor poselkesi
Maqat munaı jáne gaz tehnologıalyq koleji
Úrpekov Sergo Ońǵarbaıuly
«Munaı jáne gaz ken oryndaryn paıdalaný» mamandyǵynyń İİİ kýrs stýdenti
Ǵylymı jetekshisi: Baıtýbetova Karylgash Karımjanovna
Tarıh páni oqytýshysy

Qazir biz Otanymyzdyń tarıhyn  jaltaqsyz zerttep, tilimizdiń, dilimizdiń, rýhanı muralarymyzdyń tamyryn tereń tanýǵa kiristik. Osy turǵydan alǵanda, halqymyzdyń ǵylymyn órkendetýge, bilimi men ádebıetin damytýǵa ólsheýsiz úles qosqan, alasapyran jyldarda qazaq eliniń bolashaǵyn oılaǵan, alyptardyń qatarynda Ahmet Baıtursynuly oıyp oryn alady.

Seıchas my prıstýpılı k glýbokomý ıssledovanıý ıstorıı, ıazyka, dýhovnoı kúltýry Rodıny. Sredı vydaıýshıhsá lıchnosteı, dýmaıýshem o býdýshem kazahskogo naroda, bolshoı neosenımyı vklad v razvıtıe naýkı, lıteratýry ı znanıa, okazal Ahmet Baıtýrsynýly.

Zertteýdiń maqsaty:  

Halqynyń azattyq alyp, erkin el bolýyn ańsaǵan Ahmet Baıtursynulynyń sol maqsat jolynda jasaǵan qyzmetin, adamgershilik, ultjandylyq  qasıetterin tereńirek zertteý, urpaq jadynda máńgi óshpesteı etip este qaldyrý.

Táýelsizdik-qasıetti de qadirli sóz! Osy qasıetti sóz bizge ońaı kelmegenin jaqsy túısinemiz. Táýelsizdik úshin ata-babalarymyz qolyna qarý alyp ta, qalam alyp ta bolashaq urpaǵyna amanattap qaldyrý úshin kúres júrgizgenin de bilemiz.

Jalpy, tarıhtyń oıly-qyrly betterinde halyq júreginde saqtalyp, jadynda jattalyp qalatyn esimder bolady. Al meniń osy jumysty jazýyma jáne rýhanı sana-sezimimniń qalyptasýyna aıryqsha áser etken tulǵa-Ahmet Baıtursynuly. Men osy Ahmet Baıtursynulyn pir tutamyn. «Qaıtsem halqyma paıdamdy tıgizemin, qalaı ǵana uıqysynan oıatamyn, qaıtsem qara halyqtyń kózin ashamyn» - degen maqsatty oılaryn únemi jadymda saqtaımyn. Abaı atamyz «Bolmasań da, uqsap baq»-degendeı, men de týǵan halqynyń rýhanı dúnıesin kóterýge kóp kúsh jumsaǵan qoǵam qaıratkeri-Ahmet Baıtursynulynyń eńbekterimen, shyǵarmalarymen qarýlanyp, jigerlenip, onyń izin jalǵastyryp, qazaq halqynyń dúnıetanymyn, ómirge degen kózqarasyn qalyptastyrý úshin jáne rýhanıatyn keńeıtý maqsatynda osy taqyrypty tańdap aldym. Ol búkil maǵynaly ómirin halqynyń azattyq alyp, erkin el bolýyna arnaǵan, qazaq halqynyń saıası, áleýmettik, mádenı, rýhanı tarıhynda óshpesteı iz qaldyrǵan uly tulǵa.

Osy eńbegimde Ahmet Baıtursynulynyń Qazaq eliniń tarıhyndaǵy mádenıetin, órkenıetin damytýǵa qosqan úlesin ashyp kórsetýge, qazaq halqy, ulty úshin etken eńbekterine sholý jasaýǵa tyrystym. Ahmet Baıtursynuly týraly ózderiniń eńbekterinde K.Nurpeıisov, M.Qozybaev, K.Kósherbaev, Ó.Aıtbaıuly, T.Omarbekov. Á.Nysanbaev t.b jazady. Osy jumysty jazý barysynda Ahmet Baıtursynovtyń óziniń eńbekterin negizge ala otyryp, «Aqjol», «Til taǵylymy» t.b. eńbekteri men shyǵarmalaryn paıdalandym.

Ahmet Baıtursynuly - qazaq halkynyń XX ǵasyrdyń basyndaǵy ult-azattyq qozǵalys jetekshileriniń biri, aqyn, aýdarmashy, pedagog-aǵartýshy, pýblısıs, qoǵam  qaıratkeri, lıngvıs, qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshylardyń biri.

HH ǵasyr tabaldyryǵyn qazaq halqy jerinen aıyrylyp, sharýashylyǵy kúızelip, bilim nárine qanbaı, sanasyn uıqy  basyp, eldiginen aıyrylyp, memlekettik qalpyn joǵaltyp, daýyl aldyndaǵy tymyrsyqtaı túnerip attady. Sol tustaǵy qazaq qoǵamynda ótkendi ańdap, aldyn boljaǵan ozyq oıly azamattardy, jalpy «halqym, ultym» degen adamdy oılandyrǵan basty oı arnasy úsh máseleden bastaý alady. Jer-ata-qonys ǵasyrlar boıy syrtqy daýdan qorǵaýda san urpaqtyń qany tamǵan, búkil tirshiliktiń tiregi, odan aıyrylý el retindegi tarıhtyń sahynasynan ketýmen teń edi. Oqý – ulttyq sananyń oıaný negizi bolsa, odan ana tili nár almaý halyq retindegi san ǵasyrlyq salt-sananyń jıyntyq bolmysynan aıyrylý, sóıtip, ulttyq altyn tamyrdan qol úzip, oıanýdyń jolyn qarańǵy túnekke aparyp tireý edi. Al patshalyq otarshyldyq saıasattyń qyspaǵynan birlikten aıyrylǵan, ózin-ózi bıleýden qalǵan el uly damýdyń órkenıetti jolyna yǵysyp, quldyqtyń qurdymyna qaraı jol tartqan bolatyn. Mine, osynaý joıylýdyń osynaý qurbandyqtyń úsh úlken máselesi qazaq azamattaryn birigýge, kúsh biriktirýge, sóıtip, saıası kúres jolyna shyǵýǵa jumyldyrdy.

Dana óz zamanasynan ozyq týady, tozyq eldi ozyq etemin dep halqynyń aldyna shyǵyp, órge súıreıdi, jolynda turǵan kesapattardy óńmeninen túıreıdi. Ol otarshyldyqtyń ozbyr saıasatyna qarsy halyqty oıatý úshin halyqty oqytý kerek ekenin túsindi. Osy jolda gazet shyǵaryp, maqala jazyp, uıqydaǵy ultyn oıatyp, zamana ańǵaryn túsindirdi, óleń jazyp, maqsat-múddesin tanytty.

1911 jyly Orynborda jaryq kórgen «Masa» - Ahmet Baıtursynulynyń tól óleńderiniń toptamasy...Halyq taǵdyryna jany kúıip, ony uıqysynan oıatýǵa, serpiltip, jigerlendirip, alǵa jeteleýge kúsh salǵan azamattyń úni estiledi.

Ol kúresken kesapattar – nadandyq, qarańǵylyq, kertartpalyq, otarshyldyq, qazaq halqynyń tili, dini, dili. Osy nadan, qarańǵy, uıqyda jatqan halyqty masa bolyp yzyńdap shaǵyp oıatýǵa bar kúsh-jigerin jumsaıdy.

«Ata-babalarymyz ańsaǵan azattyq pen táýelsizdikti aldyq. Endigi másele – sony erteńge jetkizý, kelesi urpaqqa, bolashaqqa Qazaqstannyń osy táýelsizdigin amanattaý» dep Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev aıtqandaı, qazirgi bizdiń osyndaı beıbitshilikte ómir súrip, ózimizdiń tilimizde sóılep, dinimizdi ustanýymyz, basqa elge táýeldi bolmaı, erkin ómir súrýimiz, «ultym-arym, halqym-janym» dep ótken osyndaı arystarymyzdyń arqasynda. Sondyqtan árqashan da uly tulǵalarymyzdyń arýaǵyna taǵzym etýimiz kerek.

Qazaq ıntellıgensıasynyń  Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynuly, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov t.b. dara tulǵalarynyń saıası ómir sahnasyna shyǵýy Qazaqstanda qoǵamdyq-saıası, mádenı oıdyń damyp, nyǵaıýyna eleýli úles qosty. Olar qazaq dalasynda tuńǵysh derbes saıası partıa «Alash» partıasyn qurdy. Bul partıa halyqtyń aldyńǵy qatarly bóliginiń  kózqarasyn bildirdi. Negizinen aǵartýshylyq, saıası oqıǵalardy jáne olardyń halyq ómirine áserin túsindirý jumystaryna basa kóńil bóldi.

     “Alash” týynyń astynda

     Kýá bolsyn Arymyz!

     Kórkeıtýge Alashty

     Qurbandyq bizdiń janymyz!

Jasasyn, Alash, jasasyn! – dep S.Toraıǵyrov ótken ǵasyrdyń basynda “Alash” qozǵalysy jaıly tebirene jyrlap, tek jeke basynyń pikirin ǵana emes, sol kezdegi qazaq qoǵamynyń kóńil-kúıin bildirdi. Tarıh betin paraqtasaq, ult  taǵdyryn, halyq qamyn jete oılaǵan Alash arystary qyzyl ımperıaǵa qarsy qaımyqpaı kúresip, táýelsizdik úshin jandaryn qurban etken bolatyn. A. Baıtursynuly osy «Alash» partıasy basshylarynyń ári kóseminiń biri boldy, Qazaq AKSR-in qurýǵa eleýli úles qosty. Qazaq AKSR-i qúrylǵan soń úkimet quramyna kirip, oqý-aǵartý halyq komısary bolyp jumys istedi.

A.Baıtursynuly tiltaný men ádebıet zertteý jóninde birqatar eńbekter jazdy. Qazaq jazýyna reforma júrgizýdiń qaǵıdalaryn belgilep, birinshi qazaq álippesiniń avtory atandy. Qazaq jazýyna reforma jasaýdyń ol usynǵan jobasy progresshil zıalylardyń arasynda qoldaý taýyp, 1924 jyly resmı túrde qabyldandy. 1929 jyly eshbir negizsiz tutqyndalyp, túrmede otyrdy, sońynan Arhangelskige jer aýdaryldy. 1934 jyly M. Gorkıı men onyń áıeli

E. P. Peshkovalardyń aralasýymen, Halyqaralyq Qyzyl Kres uıymynyń kómegimen bosatyldy. Alash qozǵalysynyń kósemi retinde "halyq jaýy" dep atylǵan A.Baıtursynulynyń esimi de, shyǵarmalary da kópke deıin jurtshylyq úshin jabyq boldy. Tek táýelsiz Qazaqstan jaǵdaıynda ǵana aqynnyń shyǵarmalary jaryq kórdi, muralary zerttele bastady. 1937 jyly tutkyndalyp, atý jazasyna buıyryldy. 1988 jyly aqtaldy.

Qostanaıda Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Memlekettik ýnıversıtettiń bastamasy boıynsha (sol kezdegi rektory marqum Zulqaınar Aldamjarov) Ahań kúnderi ótti. Qostanaıdyń eń mártebeli kósheleriniń birindegi «Sovetskaıa» degen sóz alynyp tastalyp, «Ahmet Baıtursynuly kóshesi» degen sóz saltanatty túrde shegelendi. Burynǵy oblystyq atqarý komıteti ǵımaraty aldyndaǵy alańda turǵan bir ǵasyrdaı sanany bılep, ózine jarty álemdi bas ıdirip kelgen Lenınniń músini tuǵyrynan alynyp, ornyna Ahmet Baıtursynulyna eskertkish ornatylatyndyǵy jazylǵan belgi tas qoıyldy (keıin eskertkishi ornatyldy).

Osyndaı el ıgiligi úshin kúresken iri tulǵany tarıh ta, halqy da eshqashan umytpaıdy.

Túıin: «Alash arystary bizge memlekettik ıdeıasyn tý etip kóterýdi tabystap ketti. 1991 jyly qurylǵan Qazaqstan Respýblıkasy atty memleket – sol arystardyń asyl armanynyń júzege asýy. Biz osy memleketti kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýymyz kerek» dep Elbasy N.Á.Nazarbaev aıtyp ketkendeı, Ahmet Baıtursynuly abaqtyǵa jabylyp, atylǵanymen, onyń artyna qaldyrǵan asyl sózderi men arman arqalaǵan oılary el jadynda, halyq júreginde máńgi saqtalady. Keıingi urpaq onyń isterin jalǵastyrýda, onyń armandaǵan tilekteri júzege asyrylýda. Sebebi, uly dalanyń biz sıaqty perzentteri Qazaq elin qazirde órkenıetti elder qataryna qosyp, mádenıetiniń joǵary dárejede damýyna óz úlesterin qosýda.

---