As-adamnyń arqaýy
Maqsaty:
1. Asty qadirlep, qasterleýge úıretý.
2. Nannyń dastarhanǵa qalaı keletindigin aıtyp, oǵan kóptegen adamdar eńbek etkendigin túsindirý.
3. Oqýshylardy dástúrdi saqtaýǵa, nandy qasterleýge as ishý tártibin este saqtaýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Naqyl sózder, as túrleri
Sabaqtyń barysy:
Muǵalim: Qurmetti ustazdar, oqýshylar! Búgin bizder «As – adamnyń arqaýy» atty tárbıe saǵatyn ótkizgeli otyrmyz.
İ. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
As dastarhanǵa qalaı keledi?
Oqýshylardyń pikirin tyńdaý
İİ. Maǵynany taný
Nan týraly aqyl – keńester.
Dúkenge barǵanda nannyń sapasyn qolyńyzben anyqtamańyz. Bul tazalyqqa da, mádenıettilikke de jatpaıdy.
Nandy satyp alǵan kezde taza dorbaǵa salyńyz.
«Dúnıedegi kóp baılyqtyń eń negizgisi – nan»
«As júrgen jer – bereke»
«Dastarhan dámi – kıeli»
İ bólim «Dastarhan basynda saqtalatyn yrym – tyıymdar»
1. Nandy bir qolmen syndyrýǵa bolmaıdy.
2. Tamaqty jatyp ishýge bolmaıdy. Deni saý adam durys otyryp tamaqtanady. Al otyra almaıtyn adam jatyp ishedi. Sondyqtan múgedek adamnyń qylyǵyn jasama. Durys otyrmaımyn dep densaýlyǵyńdy buzyp alma.
3.As ústinen attama
Astan úlken emessiń
4. Ákesi otyrǵanda balasyna bas tartylmaıdy.
5.Dastarhanǵa birinshi nandy ákelip qoıady
6.As ishken ydysty tóńkerip qoıýǵa bolmaıdy
7.As iship bolǵan soń «toıdym» deýge bolmaıdy, «qanaǵat» deý kerek.
8.Erteńgi asty tastama
Keshki asqa qarama.
Balaǵa mı jeýge bolmaıdy.
Mı jemeıdi jas bala,
Mıdy usyn basqaǵa,
Byljyr bolyp ósemiz,
Ynjyq bolý masqara.
9.Qonaqqa synyq ydyspen as berýge bolmaıdy. Sebebi synyq ydyspen as berý – qonaqty syılamandyq. Jáne synyq ydyspen as ishý – jaman yrym. Búl júziń synyp, kóńiliń jarym bolsyn degendi bildiredi.
10.Dastarhannan attaýǵa bolmaıdy.
11.Óle jegenshe,
Aǵaıynmen bóle je.
12.As ishý kezinde izet, syılasym, ınabattylyq rásimderi saqtalý kerek.
İİ. «Dastarhan basyndaǵy dástúrler»
1. Halyq qýanyshty da, qaıǵyny da dastarhan basynda bólisken. Ósıet aıtý, bata berý, dostasý bári de dastarhan basynda sheshilgen. Sondyqtan da halyq dastarhandy «Quthananyń berekesi» dep qasıet tutady.
2. Sonymen birge dastarhan kúndelikti otbasynyń tamaqtanýyna, úıge kelgen adamǵa dám tattyrýǵa, toı – tamashaǵa, as – sý berýge jaıylady.
3. As ishý kezinde sylpyldatpaı, tártippen tamaqtaný, qasyqty oń qolda ustaý, túzý otyrý, tazalyq saqtaý rásimderi oryndalady.
4. Qolǵa sý quıý oń jaqtan solǵa qaraı oryndalady.
5. Toı dastarhan, toı úlgi
Baı dastarhan jaıyldy.
Atap – atap as qoıdyq
Ataǵa dep bas qoıdyq.
6.Sý quıdym da qumanmen
Qolyna men ákemniń
Sodan keıin oǵan men
Oramaldy áperdim.
7.Dastarhannan dám tatqandar tatýlasý, kelisý sıaqty rásimderdi oryndaıdy.
8.Kúndelikti otbasynyń tamaqtanýynda as qoıý, as usyný, as alý, as qaıyrý, asqa bata berý rásimderi oryndalady.
9.Dastarhan janyndaǵy adamdar jasyna qaraı otyrady.
10.Tamaqtanyp bolǵannan keıin dastarhan basyndaǵy eń úlken ári qurmetti adam asqa bata beredi.
Jambas qoıdyq qudaǵa
Jal men jaıa sybaǵa
Qalaqtaı tós jezdege
Qazy qarta ózgege.
Ýyz, qaımaq taǵy bar
Ýyldyryq tabylar
Taban , sazan, maıshabaq
Tabaq tarttyq qaıtalap.
11. «Taspen atqandy aspen at» dep halyq beker aıtpaǵan. Sebebi, dastarhan dámi- kıeli. Ony tatyp, kelisimin buzsa, astyq kıesi urady deıdi.
12.Kúndelikti otbasynyń tamaqtanýyna jaıylǵan dastarhan basyndaǵy asty eń aldymen ata – anaǵa, úlkenge usynady.
13.Tamaq isher aldynda, tamaqtanyp bolǵan soń qolǵa sý quıylady. Quıylaty sý jyly bolýy kerek.
14.Qazirgi toılarda dastarhan jaıý mádenıet dástúr. Onda astyń barlyq túrleri bolady. Ásirese, jemis pen kókónis dastarhannyń sáni.
Balalarǵa – tortymyz,
Barlyq jurtqa qurtymyz
Balmen pisken qaýyrshaq
Baldaı tátti baýyrsaq.
Qaýyn –qarbyz, kókónis
Qansha jıdek, kóp jemis.
Qane, toıda toıyńdar.
Kádeden soń oıyn bar .
Nan týraly taqpaqtar
1. Nanda ómirdiń ıisi men dámi bar
Nanda adamnyń eńbegi men ary bar.
Nan ómirdiń ana súti arqaýy
Nansyz jerde qaı ómirdiń sáni bar.
2. Bir kezde bolyp nanǵa zar,
Qadirin bilgen adamdar.
Áýlıe tutyp nandy ustap,
«Nan ursyn» dep qarǵanar
Nan ardaqty adal as
Kári – jas odan attamas.
3. Nanǵa úlken júrekpen qarańdar
Nandy ómir dep sanańdar
Nan bolmasa
Qyzyǵyń, baqytyń
Qur áýre, dalbasa.
4. Nandaı joq qoı asyl dám
Jep úırengen jasyńnan
Dastarqannan nan ketse
Bereke keter asyńnan
Eı, balalar, balalar
Bolmańdar sirá nanǵa zar
Ómirdiń altyn arqaýy
Bar qasıet nanda bar.
Jumbaqtar:
5.Alǵa jaıyp tuz dámin
Keltiredi úı sánin
Ol halqymnyń aq jany
Jaqsy dástúr marjany
Keń peıilde araıly
Osy jerden taraıdy. Bul ne? (dastarhan)
Bettesken qos tabaq
Ortasynda bas tabaq
Kózben shoqqa orasa,
Dám pisedi tamasha. Bul ne? (tary)
Maqal-mátelder:
1. Qyrman basy – bereke
Kóp júrgen jer – mereke.
2.Egin ekseń – tyńǵa.
Shyqtym deı ber shyńǵa.
Qonys kórki – tam.
Dastarhan kórki – nan.
Nan – tamaqtyń atasy.
Yntymaq – kóptiń batasy.
Tistem nanyń qadirin
Taryqqanda bilersiń.
Vİ bólim. «As ishý tártibi»
1. Tarta jeseń, taı qalar,
Qoıa jeseń, qoı qalar,
Qoımaı jeseń ne qalar.
Sondyqtan tamaqty shekten tys kóp ishýge bolmaıdy.
2. Asty asyqpaı, ábden shaınap jutý kerek.
3.Tamaq iship otyryp,kitap oqýǵa, teledıdar kórýge bolmaıdy.
4.Ár túrli tamaqta adam denesine qajetti dárýmender bolady. Sondyqtan tamaqty talǵammen ishý kerek.
5.Ásirese qazaqtyń ulttyq taǵamdary adamǵa óte paıdaly,
6.Ulttyq taǵamdarymyzǵa: baýyrsaq, qazy – qarta, jal – jaıa, qymyz – shubat, qurt taǵy basqalar jatady.
V bólim. «Úı tapsyrma»
Úıden daıyndap kelgen as mázirimen tanystyrý.
Vİ. Bata berý
As bolǵan jerde bata beriledi. Endeshe bataǵa kezek beremiz.
Amandyq bersin basyńa
Qadir kelsin qasyńa
Bar ekem dep tasyma
Joq ekem dep jasyma
Eńbek etseń erinbeı
Dáýlet keler qasyńa.
Áýmın!
Oı qorytý:
Búgin sender ulttyq dástúr jaıynda aıtyp, yrym – tyıymdardy bildińder. Osynyń bári ózdiginen oryndalmaıdy, ústelge ózdiginen kelmeıdi. Ol úshin kóp eńbektený kerek. «Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı» , – demekshi eńbek etýleriń kerek. Senderdiń eńbek etkenderiń – ata-ananyń aıtqanyn tyńdaý, oryndaý, sabaqty jaqsy oqý.
1. Asty qadirlep, qasterleýge úıretý.
2. Nannyń dastarhanǵa qalaı keletindigin aıtyp, oǵan kóptegen adamdar eńbek etkendigin túsindirý.
3. Oqýshylardy dástúrdi saqtaýǵa, nandy qasterleýge as ishý tártibin este saqtaýǵa tárbıeleý.
Kórnekiligi: Naqyl sózder, as túrleri
Sabaqtyń barysy:
Muǵalim: Qurmetti ustazdar, oqýshylar! Búgin bizder «As – adamnyń arqaýy» atty tárbıe saǵatyn ótkizgeli otyrmyz.
İ. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
As dastarhanǵa qalaı keledi?
Oqýshylardyń pikirin tyńdaý
İİ. Maǵynany taný
Nan týraly aqyl – keńester.
Dúkenge barǵanda nannyń sapasyn qolyńyzben anyqtamańyz. Bul tazalyqqa da, mádenıettilikke de jatpaıdy.
Nandy satyp alǵan kezde taza dorbaǵa salyńyz.
«Dúnıedegi kóp baılyqtyń eń negizgisi – nan»
«As júrgen jer – bereke»
«Dastarhan dámi – kıeli»
İ bólim «Dastarhan basynda saqtalatyn yrym – tyıymdar»
1. Nandy bir qolmen syndyrýǵa bolmaıdy.
2. Tamaqty jatyp ishýge bolmaıdy. Deni saý adam durys otyryp tamaqtanady. Al otyra almaıtyn adam jatyp ishedi. Sondyqtan múgedek adamnyń qylyǵyn jasama. Durys otyrmaımyn dep densaýlyǵyńdy buzyp alma.
3.As ústinen attama
Astan úlken emessiń
4. Ákesi otyrǵanda balasyna bas tartylmaıdy.
5.Dastarhanǵa birinshi nandy ákelip qoıady
6.As ishken ydysty tóńkerip qoıýǵa bolmaıdy
7.As iship bolǵan soń «toıdym» deýge bolmaıdy, «qanaǵat» deý kerek.
8.Erteńgi asty tastama
Keshki asqa qarama.
Balaǵa mı jeýge bolmaıdy.
Mı jemeıdi jas bala,
Mıdy usyn basqaǵa,
Byljyr bolyp ósemiz,
Ynjyq bolý masqara.
9.Qonaqqa synyq ydyspen as berýge bolmaıdy. Sebebi synyq ydyspen as berý – qonaqty syılamandyq. Jáne synyq ydyspen as ishý – jaman yrym. Búl júziń synyp, kóńiliń jarym bolsyn degendi bildiredi.
10.Dastarhannan attaýǵa bolmaıdy.
11.Óle jegenshe,
Aǵaıynmen bóle je.
12.As ishý kezinde izet, syılasym, ınabattylyq rásimderi saqtalý kerek.
İİ. «Dastarhan basyndaǵy dástúrler»
1. Halyq qýanyshty da, qaıǵyny da dastarhan basynda bólisken. Ósıet aıtý, bata berý, dostasý bári de dastarhan basynda sheshilgen. Sondyqtan da halyq dastarhandy «Quthananyń berekesi» dep qasıet tutady.
2. Sonymen birge dastarhan kúndelikti otbasynyń tamaqtanýyna, úıge kelgen adamǵa dám tattyrýǵa, toı – tamashaǵa, as – sý berýge jaıylady.
3. As ishý kezinde sylpyldatpaı, tártippen tamaqtaný, qasyqty oń qolda ustaý, túzý otyrý, tazalyq saqtaý rásimderi oryndalady.
4. Qolǵa sý quıý oń jaqtan solǵa qaraı oryndalady.
5. Toı dastarhan, toı úlgi
Baı dastarhan jaıyldy.
Atap – atap as qoıdyq
Ataǵa dep bas qoıdyq.
6.Sý quıdym da qumanmen
Qolyna men ákemniń
Sodan keıin oǵan men
Oramaldy áperdim.
7.Dastarhannan dám tatqandar tatýlasý, kelisý sıaqty rásimderdi oryndaıdy.
8.Kúndelikti otbasynyń tamaqtanýynda as qoıý, as usyný, as alý, as qaıyrý, asqa bata berý rásimderi oryndalady.
9.Dastarhan janyndaǵy adamdar jasyna qaraı otyrady.
10.Tamaqtanyp bolǵannan keıin dastarhan basyndaǵy eń úlken ári qurmetti adam asqa bata beredi.
Jambas qoıdyq qudaǵa
Jal men jaıa sybaǵa
Qalaqtaı tós jezdege
Qazy qarta ózgege.
Ýyz, qaımaq taǵy bar
Ýyldyryq tabylar
Taban , sazan, maıshabaq
Tabaq tarttyq qaıtalap.
11. «Taspen atqandy aspen at» dep halyq beker aıtpaǵan. Sebebi, dastarhan dámi- kıeli. Ony tatyp, kelisimin buzsa, astyq kıesi urady deıdi.
12.Kúndelikti otbasynyń tamaqtanýyna jaıylǵan dastarhan basyndaǵy asty eń aldymen ata – anaǵa, úlkenge usynady.
13.Tamaq isher aldynda, tamaqtanyp bolǵan soń qolǵa sý quıylady. Quıylaty sý jyly bolýy kerek.
14.Qazirgi toılarda dastarhan jaıý mádenıet dástúr. Onda astyń barlyq túrleri bolady. Ásirese, jemis pen kókónis dastarhannyń sáni.
Balalarǵa – tortymyz,
Barlyq jurtqa qurtymyz
Balmen pisken qaýyrshaq
Baldaı tátti baýyrsaq.
Qaýyn –qarbyz, kókónis
Qansha jıdek, kóp jemis.
Qane, toıda toıyńdar.
Kádeden soń oıyn bar .
Nan týraly taqpaqtar
1. Nanda ómirdiń ıisi men dámi bar
Nanda adamnyń eńbegi men ary bar.
Nan ómirdiń ana súti arqaýy
Nansyz jerde qaı ómirdiń sáni bar.
2. Bir kezde bolyp nanǵa zar,
Qadirin bilgen adamdar.
Áýlıe tutyp nandy ustap,
«Nan ursyn» dep qarǵanar
Nan ardaqty adal as
Kári – jas odan attamas.
3. Nanǵa úlken júrekpen qarańdar
Nandy ómir dep sanańdar
Nan bolmasa
Qyzyǵyń, baqytyń
Qur áýre, dalbasa.
4. Nandaı joq qoı asyl dám
Jep úırengen jasyńnan
Dastarqannan nan ketse
Bereke keter asyńnan
Eı, balalar, balalar
Bolmańdar sirá nanǵa zar
Ómirdiń altyn arqaýy
Bar qasıet nanda bar.
Jumbaqtar:
5.Alǵa jaıyp tuz dámin
Keltiredi úı sánin
Ol halqymnyń aq jany
Jaqsy dástúr marjany
Keń peıilde araıly
Osy jerden taraıdy. Bul ne? (dastarhan)
Bettesken qos tabaq
Ortasynda bas tabaq
Kózben shoqqa orasa,
Dám pisedi tamasha. Bul ne? (tary)
Maqal-mátelder:
1. Qyrman basy – bereke
Kóp júrgen jer – mereke.
2.Egin ekseń – tyńǵa.
Shyqtym deı ber shyńǵa.
Qonys kórki – tam.
Dastarhan kórki – nan.
Nan – tamaqtyń atasy.
Yntymaq – kóptiń batasy.
Tistem nanyń qadirin
Taryqqanda bilersiń.
Vİ bólim. «As ishý tártibi»
1. Tarta jeseń, taı qalar,
Qoıa jeseń, qoı qalar,
Qoımaı jeseń ne qalar.
Sondyqtan tamaqty shekten tys kóp ishýge bolmaıdy.
2. Asty asyqpaı, ábden shaınap jutý kerek.
3.Tamaq iship otyryp,kitap oqýǵa, teledıdar kórýge bolmaıdy.
4.Ár túrli tamaqta adam denesine qajetti dárýmender bolady. Sondyqtan tamaqty talǵammen ishý kerek.
5.Ásirese qazaqtyń ulttyq taǵamdary adamǵa óte paıdaly,
6.Ulttyq taǵamdarymyzǵa: baýyrsaq, qazy – qarta, jal – jaıa, qymyz – shubat, qurt taǵy basqalar jatady.
V bólim. «Úı tapsyrma»
Úıden daıyndap kelgen as mázirimen tanystyrý.
Vİ. Bata berý
As bolǵan jerde bata beriledi. Endeshe bataǵa kezek beremiz.
Amandyq bersin basyńa
Qadir kelsin qasyńa
Bar ekem dep tasyma
Joq ekem dep jasyma
Eńbek etseń erinbeı
Dáýlet keler qasyńa.
Áýmın!
Oı qorytý:
Búgin sender ulttyq dástúr jaıynda aıtyp, yrym – tyıymdardy bildińder. Osynyń bári ózdiginen oryndalmaıdy, ústelge ózdiginen kelmeıdi. Ol úshin kóp eńbektený kerek. «Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı» , – demekshi eńbek etýleriń kerek. Senderdiń eńbek etkenderiń – ata-ananyń aıtqanyn tyńdaý, oryndaý, sabaqty jaqsy oqý.
You Might Also Like
-
Shyǵarmashylyq taqyrybym:
