InfoHub Logo

Asan Qaıǵy týraly ańyzddar
Seksıasy: Qazaq ádebıeti

JUMYSTYŃ NEGİZGİ MAZMUNY
Zertteý taqyrybynyń ózektiligi. Eýrazıanyń saıyn dalasyndaǵy Altaı men Oral taýlary arasyndaǵy ulan baıtaq dalalyq ólkelerdi kóshpeli tirlik muratymen erkin jaılaǵan qazaq halqynyń ulttyq mádenı keskin - kelbeti men bolmysynyń belgileri men dúnıetanymynyń eski izderi, tarıhı tanymy men áleýmettik oı - pikirleriniń suryptalyp saqtalǵan baı qazynasy, sóz joq, onyń fólklorlyq murasy.

Ulttyń rýhy beınelengen mura halyqtyń asyl qazynalarynyń biri ekendigin táýelsizdik muraty jolynda jańa ekonomıkalyq jáne saıası - áleýmettik reformalardy qarqyndy júrgizip jatqan elimizdiń Úkimeti eskerip, eldiń eńsesi kóterile bastaǵan ýaqytta rýhanı ómirdegi kem - kemtikti túzeýge bet burdy. Sol tirliktiń aıqyn kórinisiniń biri – Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti arnaıy qarjy bólip qabyldaǵan «Mádenı mura» baǵdarlamasy. Rýhanı muranyń túrli salalaryn bólip - jarmaı tutas qarastyratyn «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń bir nysanasy - halqymyzdyń fólklorlyq muralaryn halyq ıgiligine jaratý.

Jumystyń kirispesinde Asan Qaıǵy týraly ańyzdarǵa baılanysty zertteý taqyrybynyń ózektiligi men zertteý deńgeıi, jumystyń ǵylymı, teorıalyq, ádistemelik negizderi belgilenip, negizgi derek kózderi kórsetildi. Sonymen birge zertteý jumysynyń maqsaty men mindetteri anyqtalyp, negizgi ǵylymı jańalyǵy, teorıalyq - praktıkalyq mańyzy kórsetildi.
Zertteý jumysynyń birinshi bólimi «Asan Qaıǵy týraly ańyzdar men shejirelik jazbalardyń tarıhı shyndyqpen ara qatynasy» dep atalady. Bólim eki taraýǵa bólingen.
1. 1 «Asan Qaıǵy týraly alǵashqy jazbalar jáne dáýir shyndyǵy» dep atalatyn taraýda Asan Qaıǵy týraly ańyzdardyń HİH ǵasyrdyń İİ jartysynda Sh. Ýálıhanov, G. Potanınderdiń zertteýleri men jazbalary arqyly jáne «Dala ýálaıaty gazetinde» jarıalanǵan nusqalary sol dáýirdiń shyndyǵymen salystyra qarastyrylady.

Ańyzdar - halyqtyń basynan ótken tarıhı oqıǵalardy baıandaıtyn halyq prozasynyń bir túri. Onda halyqtyń tarıhı oqıǵalarǵa bergen baǵasy, dúnıetanymy, kózqarasy, ótken oqıǵadan alatyn taǵylymy, tirshilikte kózdegen arman - tilegi sýretteledi. Ańyz urpaqtan - urpaqqa aýyzsha taraǵandyqtan, onyń mazmunyna halyq basynan ótken túrli tarıhı kezeńder óz tańbasyn qaldyryp, baǵasyn berip otyrady. Belgili bir tarıhı kezeńde ómir súrgen árbir urpaq ata - babadan jetken taǵylymdy áńgimege óz tusyndaǵy ózekti máselelerdi de qosyp otyrady. Asan týraly ańyzdardyń alǵash jazbaǵa túsken kóne nusqalarynda sol dáýirdiń tanymy men taǵylymy tirkelgen.

HİH ǵasyr qazaq tarıhynda Reseı otarshyldyǵy túbegeıli ornaǵan, jańa saıası jáne ekonomıkalyq reformalar júrgen, sol reformalar ákelgen ózgeristerdiń saldarynan qazaqtyń kóshpeli tirshiligine asa qajetti kóship - qonar qonystarynyń tarylýy halyqtyń saıası jáne rýhanı tanymdaryna úlken ózgerister ákeldi. Ol ózgerister halyq ańyzdarynda, óleń - jyrlaryna, jekelegen aqyndar shyǵarmalarynan kórinis aldy.

Zaman beınesin óz shyǵarmalarynyń negizgi arqaýyna ózek etip alǵan aqyn - jyrshylardyń qalyń qatary shyqty. M. Áýezov mundaı aqyndar qataryn «zar zaman aqyndary» dep atap, sol kúıdi engizgen aqyndardyń alǵy shebi Asan Qaıǵydan bastalady dep kórsetedi:
«Bul dáýirdegi áleýmet tirshiliginiń eń shanshýly máselesin ádebıet júzine túsirip, alǵash ret qalyń eldiń qamyn oılap, kúńirengen - qarıa Asan. Alǵash ret keleshek zamannyń qubyjyǵyn sezip, tuspalmen belgi berip, boljal aıtqan Asanqaıǵy. Sol zamannyń ózinde basqa jerge aýaıyq dese de, óleń sózdi qaýymnyń qyzmetine jaratýǵa kirisken taǵy da sol. Keıingige el qamyn joqtaǵan muń zar sarynyn tastap ketken de sol. Zar zaman aqyndarynyń barlyǵyndaǵy sary ýaıym - Asan bastaǵan saryn. Sondyqtan zar zaman aqyndarynyń alǵashqy belgisi Asanqaıǵydan bastalady deımiz» [1, 201].

Alashtyń kórnekti ǵalymy H. Dosmuhamedov te Asan esimine qatysty halyq ádebıetindegi jańa sarynnyń bastalǵanyn kórsetedi. Ol Asandy qazaq halyq ádebıetindegi boljal óleńderiniń bastaýyna qoıady jáne bul mazmundaǵy óleńderdiń kúsheıgen tusy dep HİH ǵasyrdyń İİ jartysy dep kórsetedi. «Boljaldyq ádebıettegi bundaı úmitsiz, zarly saryn ásirese HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda – saıası bostandyqtan úmit kesilgende (Isataıdyń, Kenesarynyń, t. b. kóterilisteriniń janshylýy), qazaq jerin otarlaý kúsheıgende, el jıi - jıi jutqa ushyrap, kedeılengende – kúsheıe tústi»[2, 22], - dep jazady ǵalym.
Zaman keıipinen toryǵyp, qaıǵy, ýaıym keshken zar zaman aqyndarynyń qozǵaǵan máseleleri men Asan Qaıǵy týraly halyq ańyzdaryndaǵy «ýaıym isteri» bir - birimen sabaqtas. Asan týraly ańyzdarda onyń negizgi qaıǵyryp júrgen máseleleri mynadaı:
1. El bılegen han tuqymynyń qaradan qatyn alǵan isine qaıǵyrý;
2. Quladynǵa qý ilgizip, tektini teksizge jyǵyp bergen han isine ýaıym etý;
3. Orys otarshyldyǵynyń sheńgeline túsip, kóship - qonýǵa tar bola bastaǵan qaıyrsyz qonysty tastap kóshý.

Asan Qaıǵynyń Áz - Jánibekke artatyn basty «ókpesiniń» biri – hannyń qaradan áıel alýy. Asannyń paıymynsha, bul jónsiz istiń saldary eldiń bolashaǵyna zıanyn tıgizedi. Aldaǵy kúnde el bıleıtin tekti tuqym joıylyp, onyń aqyry jurtty bóten el bıleıdi. Basshysy teksiz eldiń isi de berekesiz, bolashaǵy da bulyńǵyr. Al han tuqymynyń «teksizdenýi» – qaradan qatyn alýǵa baılanysty.
Mundaı renishtiń týyndaýy - qazaq dalasyndaǵy handyq júıeniń kúıreýi saldarynan bolǵany anyq. HİH ǵasyrda qazaq dalasynda handyq júıe Reseı tarapynan jasalǵan saıası reformanyń nátıjesinde ómir súrýin toqtatqany tarıhtan belgili.

Asannyń ekinshi renishi - Asannyń jaman yrymǵa joryǵan Áz - Jánibek hannyń quladynǵa qus patshasy aqqýdy ildirýi. Bul jerde aqqý – tóre tuqymynyń, quladyn – teksiz bıleýshiniń, sondaı - aq syrtqy jaýdyń beınesi. Aqqýdy quladynǵa ildirgen han isinen eldi teksiz kisi bıleıdi, jurt bodandyqqa túsedi, hanǵa qara kisi qarý kóteretin zaman týady dep qaıǵyrady.
HÚİİİ ǵasyrdyń sońynda qaradan (qul sóziniń sınonımi) Syrym batyr Nuraly handy taqtan túsirip elden qýady, Esim handy óltiredi. Isataı men Mahambet hanǵa qarsy kóterilis jasaǵan edi.

Qazaq halqynyń ózge jurt qaraýyna kóshýi, bılikke tóre jete almaı qara tuqymy kelýi, hanǵa qara kisiniń qarsy shyǵyp, qarý kóterýi oqıǵalary qazaq tarıhynda da bolǵan. Eldiń azyp - tozýy teksiz kisilerdiń bılikke kelýi dep túsinedi halyq. Zaman túzelýi úshin tekti tuqym el basqarýy shart. Asan «qaıǵysy» osy máselelerdi kóldeneń tartady.
Al qaıyrsyz qonysty tastap kóshý – Asan Qaıǵy týraly ańyzdardyń negizgi saryny. Bul saryn Asannyń qazaqqa jaıly qonys izdep, jer sholǵan ańyzdarynyń mazmunynda únemi oryn alyp otyrady. Asan barǵan jerine onyń mal men eginge jaılylyǵy men jaısyzdyǵyna syn aıtýmen qatar, oǵan mańaıdaǵy jaýlardan keler qaýip - qaterdi de aıtyp otyrady. Mysaly, Tarbaǵataı taýynyń tústik jaǵyn Qytaı, soltústik jaǵyn orys alar dese, Kerekýdi, Edil men Jaıyqty, Saryarqany da orys alady dep qaýiptenip, orys barmaıtyn jer dep Jıdelibaısynǵa kóship ketedi.
Ańyzdar mazmuny Asannyń ne sebepten qazaqqa jańa qonys izdep júrgenin aıqyndap berip otyr. Asandy mazasyzdandyrǵan negizgi sebep – qazaq jeri orystyń qolyna túsetin, bekinis, qala salynatyn qaıyrsyz qonys. Odan qutylý joly - basqa qutty qonysqa kóshý.

Atalǵan mazmundaǵy máseleler HİH ǵasyrdaǵy zar zaman aqyndary Murat, Dýlat, Shortanbaı shyǵarmalarynan da mol oryn alǵan edi. Sondyqtan fólklortanýshy ǵalym Á. Qońyratbaev Asan Qaıǵy shyǵarmalaryna: «Ol (Asan Qaıǵy – B. M.)- el basyndaǵy aýyrtpalyqty jyrlap, zaman jaıly synshyl oı týdyrǵan fılosof, zamana synshysy. Onyń saryndaryn HİH ǵasyrda «zar zaman» aqyndary qaıtalaǵan» [3, 95],- dep oryndy, ári dál baǵa beredi.