Ashyq tuqymdy ósimdikter
Bıologıa páni 7 klass
Sabaqtyń taqyryby: Ashyq tuqymdy ósimdikter
Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik. Oqýshylarǵa ashyqtuqymdy ósimdikterdiń tuqymnan kóbeıetin súrekti, ıaǵnı aǵash, buta, qylqanjapyraqty ósimdikter, olardyń túrleri, kóbeıý sıklinde analyq búrlerdiń tuqymynan jańa urpaqtyń jetiletini týraly bilim berý.
b) damytýshylyq. Joǵary satydaǵy ashyq tuqymdy ósimdikterdiń morfologıasyn jáne sabaqta oqytýdyń jańa tehnologıa elementterin qoldanyp, oqýshylardyń bilim-bilikterin damytý.
á) tárbıelik. Ósimdikter jaıynda bilimderin keńeıtý, tabıǵat sulýlyǵyn túsinýge, týǵan ólkeniń ósimdikterin kútip - baptaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: toptyq, kórnekilik, aýyzsha baıandaý, oıyn, suraq - jaýap.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, slaıdtar, qaraǵaı, shyrsha, samyrsyn, arsha ósimdikteriniń keppeshópteri, plakattar.
Sabaqtyń qurylymy: İ. Uıymdastyrý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý
İİİ. Jańa sabaq
İV. Jańa sabaqty bekitý
V. Qorytyndy
Vİ. Baǵalaý
Vİİ. Úıge tapsyrma berý
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
Oqýshylardy 3 topqa bólemin. 1 – plaýndar toby, 2 – qyryqbýyn, 3 – qyryqjapyraq toby. Ár toptan oqýshylar shyǵyp, óz attaryndaǵy ósimdikter jaıynda sabaq aıtady. Jáne jalpy qyryqjapyraq ósimdikteri jaıynda aıtyp, «Men – saǵan, sen - maǵan» atty oıyn túrinde bir - birine suraqtar qoıady.
İİİ. Jańa sabaq.
Toqta, kázzap, shappa jasyl arshany,
Jas urpaqtyń jan saıasy, ańsary.
Baltalaýǵa qaıtip ony qıasyń,
Bul arý ǵoı – kózdiń kórki, taý sáni.
(Q. Bekhojın)
Kádimgi qaraǵaı
Jaryq súıgish ósimdik, tamyry tereńge ketedi. Ormanda ósken qaraǵaı túzý, symbatty bolyp ósedi. H=40 m, jaryq kóp túsken jerde tez ósedi. Tamyry kindik tamyrly. Janama tamyrlary usaq tamyrshalarǵa bólinip, mıkorıza túzedi. Japyraqtary órkenge juptasyp ornalasady. Aǵash sabaǵy diń dep atalady. Dińinen óte kóp shaıyr aǵady. Iantar – qatyp, tasqa aınalǵan sary tústi shaıyr. Kópke deıin ıantardy orys ǵalymy M. V. Lomonosov «Kún tasy» dep atap kelgen. Qyzǵylt tústi analyq búrler negizgi ózekshe men qabyrshaqtardan turady. Syrtqy qabyrshaq – jabyn, ishkisi – tuqymdyq dep atalady. Eki túrli qabyrshaqtar birigip, tuqymbúrshik túzedi. Atalyq búrler jasyl sary tústi, órkenniń tómengi jaǵynda ornalasady. Tozańdary aýaǵa toly, jeńil bolady. Jelmen ushyp kelgen atalyq tozańdary analyq búrdiń tuqymbúrshigine túsken kezde onyń qabyrshaqtary jabylady. 13 aıdan keıin uryqtanady. Tuqym 5 aıda pisip jetiledi, al búrden pisip jetilgen soń 3 aıdan keıin tógiledi. Sóıtip 21 aı ótken kezde tuqym pisip jetiledi. Analyq búr qońyr tústi bolady. Qylqanjapyraqty ósimdikterdiń tuqymynda juqa qanatsha bolady. Tuqym jelmen ushyp taralady.
Qaraǵaıdyń shaıyrynan sándik buıymdar jasap, ony qaıta aıdaý arqyly alǵan kanıfomen shekti aspaptardyń ishekterin jyltyratady, sportshylar taıǵanamaý úshin aıaq kıimderiniń tabanyn maılaıdy, kópirý úshin sabynǵa qosady, qaǵazdardy jyltyratady. Qaraǵaıdyń súregi óte myqty, shirimeıdi, sondyqtan ony temir joldarǵa tóseıdi, shahtalarǵa tireý jasaıdy, qylqanynan syqpa maı jasap ony jaraǵa, kúıikke jaǵady.
Jańa termınder
Mıkorıza – (mıkos - sańyraýqulaq, rıza - tamyr) selbestamyr.
Diń - aǵash sabaǵy
Shaıyrly ózekshe – shaıyr, efır maıy tolǵan jasýshaaralyq keńistik.
Birúıli – atalyq jáne analyq jynys jasýshalarynyń bir ósimdikte bolýy.
Eki úıli – atalyq jáne analyq jynys jasýshalaryń eki ósimdikte bolýy.
Endosperm – qorektendirýshi ulpa.
Erozıa – topyraqtyń búlinýi, qunarly qabatynan aıyrylýy.
Arsha – darajynysty, ekiúıli ósimdik. Búri jumsaq, shar tárizdi jıdekke uqsas. Halyq ony «Búrjıdek» dep te ataǵan. Onyń búrinen marmelad daıyndalady.
Balqaraǵaı japyraǵy kúzge qaraı ashyq - sary túske boıalyp, qysqa qaraı túsip qalady. Sabaqqa toptanyp ornalasady. 400 - 500 jyl ómir súredi. Keme, samolet, avtomobıl detaldaryn jasaýǵa qoldanady, sýǵa shirimeıtindikten kópirge tóseıdi. Japyraǵynan alynatyn efır maıyn ıisti sý, sabyn, krem óndirýge paıdalanady.
Samyrsyn – qatty kelgen qoıý jasyl qylqandary 5, 15, 30, 40 - tan toptanyp ornalasady. Dińi óte berik bolǵandyqtan ony keme, úı múlikterin, roıál jasaýǵa paıdalanady.
Shyrsha - qylqan japyraqtary 4 qyrly, qoshqyl - jasyl tústi, qysqa. Sabaq órkenderinde bir - birden ornalasqan, 7 - 9 jylda túsedi. Jap - ry kezektesip túsetindikten máńgi jasyl bolyp kórinedi.
Qaraǵaı – japyraqtary juptasyp ornalasady, butaqta 2 - 3 jyl saqtalady, jerge túsken jap - r uzyn bolady.
Jataǵan shyrsha – ashyqtuqymdy buta. Qalemshe arqyly ósimdi jolmen kóbeıedi. Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna tirkelgen.
Zeravshan arshasy – máńgi jasyl qylqanjapyraqty aǵash. Óte baıaý ósedi. 50 jyldan keıin jemis beredi.
Qosmasaqshaly qylsha – eki úıli ósimdik.
«Sen bilesiń be?»
- Shyrsha – 500 jyl boıy 30 - 35 m jetedi.
- Qaraǵaı – 350 jyl jasasa, 36 m deıin bıikteıdi.
- Qaıyń – 150 jylda 20 m.
- Emen – 2000 jylda 40m.
- Balqaraǵaı – 850 jylda 45 m
- Sondaı - aq eń kóp jasaǵan ósimdik «Santa Marıa» dep atalatyn kıparıs(samyrsyn). Qazir 5000 myńǵa jýyq jasta. Meksıkada ósedi. Dińiniń sheńberi 49 m. Sheńberine 27 adam qol jalǵastyrsa ǵana jete alady.
IV. Bekitý tapsyrmalary.
«Qupıa san»
1. Jemis túzbeıdi. 1. Ashyqtuqymdylar
2. Aǵash dińiniń sý ótkizgish bóligi. 2. Diń
3. Selbestamyr. 3. Arsha
4. Aǵash sabaǵy. 4. Súrek
5. Eki úıli ósimdik. 5. Mıkorıza
6. Topyraqtyń búlinýi. 6. Erozıa
Jaýaby: «Qupıa san - 145236»
«Altyn qaqpa» oıyny
Ár qaqpanyń óz suraqtary bolady. Suraqtarǵa jaýap berip, qaqpany ashý kerek.
1. Temir qaqpa suraǵy: Tuqymdary qorǵanyshsyz, qabyrshaqta búrde ashyq ornalasqan ósimdikter toby qalaı atalady? (ashyqtuqymdylar)
2. Kúmis qaqpa suraǵy: Balqaraǵaıdyń ózge qylqanjapyraqtylardan aıyrmashylyǵy nede? (jyl saıyn kúzde japyraǵy sarǵaıyp, túsip otyrady)
3. Bul qylqanjapyraqty ósimdik búrinen marmelad daıyndalady. Sondyqtan halyq ony «búrjıdek» dep te ataıdy. (arsha)
Úsh qaqpanyń suraqtaryna jaýap berilgen soń eń túpki qaqpadan mynadaı qorytyndy sóz shyǵady.
V. Qorytyndy.
Tabıǵattyń taryltpaıyq móldir káýsar tynysyn.
Pák tabıǵat - júregimniń tamyljyǵan jyrysyń.
Eı, adamdar, qalaı ǵana qatygezdik jasaısyń.
Ol, anań ǵoı, al sen - kenje ulysyń!
VI. Baǵalaý. Ár toptyń basshylary qaramaǵyndaǵy oqýshylardy baǵalaý paraǵyna baǵalaıdy.
VII. Úıge tapsyrma berý.
§21 oqý. Oqýshylardy 3 topqa bólip, úı tapsyrmasy retinde 1 - topqa qaraǵaı, 2 - topqa samyrsyn, 3 - topqa arsha qylqanjapyraqty ósimdikterdiń túrleri týraly qysqasha habarlama (referat) jazý, tapsyrylady.
Sabaqtyń taqyryby: Ashyq tuqymdy ósimdikter
Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik. Oqýshylarǵa ashyqtuqymdy ósimdikterdiń tuqymnan kóbeıetin súrekti, ıaǵnı aǵash, buta, qylqanjapyraqty ósimdikter, olardyń túrleri, kóbeıý sıklinde analyq búrlerdiń tuqymynan jańa urpaqtyń jetiletini týraly bilim berý.
b) damytýshylyq. Joǵary satydaǵy ashyq tuqymdy ósimdikterdiń morfologıasyn jáne sabaqta oqytýdyń jańa tehnologıa elementterin qoldanyp, oqýshylardyń bilim-bilikterin damytý.
á) tárbıelik. Ósimdikter jaıynda bilimderin keńeıtý, tabıǵat sulýlyǵyn túsinýge, týǵan ólkeniń ósimdikterin kútip - baptaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: toptyq, kórnekilik, aýyzsha baıandaý, oıyn, suraq - jaýap.
Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, slaıdtar, qaraǵaı, shyrsha, samyrsyn, arsha ósimdikteriniń keppeshópteri, plakattar.
Sabaqtyń qurylymy: İ. Uıymdastyrý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý
İİİ. Jańa sabaq
İV. Jańa sabaqty bekitý
V. Qorytyndy
Vİ. Baǵalaý
Vİİ. Úıge tapsyrma berý
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
Oqýshylardy 3 topqa bólemin. 1 – plaýndar toby, 2 – qyryqbýyn, 3 – qyryqjapyraq toby. Ár toptan oqýshylar shyǵyp, óz attaryndaǵy ósimdikter jaıynda sabaq aıtady. Jáne jalpy qyryqjapyraq ósimdikteri jaıynda aıtyp, «Men – saǵan, sen - maǵan» atty oıyn túrinde bir - birine suraqtar qoıady.
İİİ. Jańa sabaq.
Toqta, kázzap, shappa jasyl arshany,
Jas urpaqtyń jan saıasy, ańsary.
Baltalaýǵa qaıtip ony qıasyń,
Bul arý ǵoı – kózdiń kórki, taý sáni.
(Q. Bekhojın)
Kádimgi qaraǵaı
Jaryq súıgish ósimdik, tamyry tereńge ketedi. Ormanda ósken qaraǵaı túzý, symbatty bolyp ósedi. H=40 m, jaryq kóp túsken jerde tez ósedi. Tamyry kindik tamyrly. Janama tamyrlary usaq tamyrshalarǵa bólinip, mıkorıza túzedi. Japyraqtary órkenge juptasyp ornalasady. Aǵash sabaǵy diń dep atalady. Dińinen óte kóp shaıyr aǵady. Iantar – qatyp, tasqa aınalǵan sary tústi shaıyr. Kópke deıin ıantardy orys ǵalymy M. V. Lomonosov «Kún tasy» dep atap kelgen. Qyzǵylt tústi analyq búrler negizgi ózekshe men qabyrshaqtardan turady. Syrtqy qabyrshaq – jabyn, ishkisi – tuqymdyq dep atalady. Eki túrli qabyrshaqtar birigip, tuqymbúrshik túzedi. Atalyq búrler jasyl sary tústi, órkenniń tómengi jaǵynda ornalasady. Tozańdary aýaǵa toly, jeńil bolady. Jelmen ushyp kelgen atalyq tozańdary analyq búrdiń tuqymbúrshigine túsken kezde onyń qabyrshaqtary jabylady. 13 aıdan keıin uryqtanady. Tuqym 5 aıda pisip jetiledi, al búrden pisip jetilgen soń 3 aıdan keıin tógiledi. Sóıtip 21 aı ótken kezde tuqym pisip jetiledi. Analyq búr qońyr tústi bolady. Qylqanjapyraqty ósimdikterdiń tuqymynda juqa qanatsha bolady. Tuqym jelmen ushyp taralady.
Qaraǵaıdyń shaıyrynan sándik buıymdar jasap, ony qaıta aıdaý arqyly alǵan kanıfomen shekti aspaptardyń ishekterin jyltyratady, sportshylar taıǵanamaý úshin aıaq kıimderiniń tabanyn maılaıdy, kópirý úshin sabynǵa qosady, qaǵazdardy jyltyratady. Qaraǵaıdyń súregi óte myqty, shirimeıdi, sondyqtan ony temir joldarǵa tóseıdi, shahtalarǵa tireý jasaıdy, qylqanynan syqpa maı jasap ony jaraǵa, kúıikke jaǵady.
Jańa termınder
Mıkorıza – (mıkos - sańyraýqulaq, rıza - tamyr) selbestamyr.
Diń - aǵash sabaǵy
Shaıyrly ózekshe – shaıyr, efır maıy tolǵan jasýshaaralyq keńistik.
Birúıli – atalyq jáne analyq jynys jasýshalarynyń bir ósimdikte bolýy.
Eki úıli – atalyq jáne analyq jynys jasýshalaryń eki ósimdikte bolýy.
Endosperm – qorektendirýshi ulpa.
Erozıa – topyraqtyń búlinýi, qunarly qabatynan aıyrylýy.
Arsha – darajynysty, ekiúıli ósimdik. Búri jumsaq, shar tárizdi jıdekke uqsas. Halyq ony «Búrjıdek» dep te ataǵan. Onyń búrinen marmelad daıyndalady.
Balqaraǵaı japyraǵy kúzge qaraı ashyq - sary túske boıalyp, qysqa qaraı túsip qalady. Sabaqqa toptanyp ornalasady. 400 - 500 jyl ómir súredi. Keme, samolet, avtomobıl detaldaryn jasaýǵa qoldanady, sýǵa shirimeıtindikten kópirge tóseıdi. Japyraǵynan alynatyn efır maıyn ıisti sý, sabyn, krem óndirýge paıdalanady.
Samyrsyn – qatty kelgen qoıý jasyl qylqandary 5, 15, 30, 40 - tan toptanyp ornalasady. Dińi óte berik bolǵandyqtan ony keme, úı múlikterin, roıál jasaýǵa paıdalanady.
Shyrsha - qylqan japyraqtary 4 qyrly, qoshqyl - jasyl tústi, qysqa. Sabaq órkenderinde bir - birden ornalasqan, 7 - 9 jylda túsedi. Jap - ry kezektesip túsetindikten máńgi jasyl bolyp kórinedi.
Qaraǵaı – japyraqtary juptasyp ornalasady, butaqta 2 - 3 jyl saqtalady, jerge túsken jap - r uzyn bolady.
Jataǵan shyrsha – ashyqtuqymdy buta. Qalemshe arqyly ósimdi jolmen kóbeıedi. Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna tirkelgen.
Zeravshan arshasy – máńgi jasyl qylqanjapyraqty aǵash. Óte baıaý ósedi. 50 jyldan keıin jemis beredi.
Qosmasaqshaly qylsha – eki úıli ósimdik.
«Sen bilesiń be?»
- Shyrsha – 500 jyl boıy 30 - 35 m jetedi.
- Qaraǵaı – 350 jyl jasasa, 36 m deıin bıikteıdi.
- Qaıyń – 150 jylda 20 m.
- Emen – 2000 jylda 40m.
- Balqaraǵaı – 850 jylda 45 m
- Sondaı - aq eń kóp jasaǵan ósimdik «Santa Marıa» dep atalatyn kıparıs(samyrsyn). Qazir 5000 myńǵa jýyq jasta. Meksıkada ósedi. Dińiniń sheńberi 49 m. Sheńberine 27 adam qol jalǵastyrsa ǵana jete alady.
IV. Bekitý tapsyrmalary.
«Qupıa san»
1. Jemis túzbeıdi. 1. Ashyqtuqymdylar
2. Aǵash dińiniń sý ótkizgish bóligi. 2. Diń
3. Selbestamyr. 3. Arsha
4. Aǵash sabaǵy. 4. Súrek
5. Eki úıli ósimdik. 5. Mıkorıza
6. Topyraqtyń búlinýi. 6. Erozıa
Jaýaby: «Qupıa san - 145236»
«Altyn qaqpa» oıyny
Ár qaqpanyń óz suraqtary bolady. Suraqtarǵa jaýap berip, qaqpany ashý kerek.
1. Temir qaqpa suraǵy: Tuqymdary qorǵanyshsyz, qabyrshaqta búrde ashyq ornalasqan ósimdikter toby qalaı atalady? (ashyqtuqymdylar)
2. Kúmis qaqpa suraǵy: Balqaraǵaıdyń ózge qylqanjapyraqtylardan aıyrmashylyǵy nede? (jyl saıyn kúzde japyraǵy sarǵaıyp, túsip otyrady)
3. Bul qylqanjapyraqty ósimdik búrinen marmelad daıyndalady. Sondyqtan halyq ony «búrjıdek» dep te ataıdy. (arsha)
Úsh qaqpanyń suraqtaryna jaýap berilgen soń eń túpki qaqpadan mynadaı qorytyndy sóz shyǵady.
V. Qorytyndy.
Tabıǵattyń taryltpaıyq móldir káýsar tynysyn.
Pák tabıǵat - júregimniń tamyljyǵan jyrysyń.
Eı, adamdar, qalaı ǵana qatygezdik jasaısyń.
Ol, anań ǵoı, al sen - kenje ulysyń!
VI. Baǵalaý. Ár toptyń basshylary qaramaǵyndaǵy oqýshylardy baǵalaý paraǵyna baǵalaıdy.
VII. Úıge tapsyrma berý.
§21 oqý. Oqýshylardy 3 topqa bólip, úı tapsyrmasy retinde 1 - topqa qaraǵaı, 2 - topqa samyrsyn, 3 - topqa arsha qylqanjapyraqty ósimdikterdiń túrleri týraly qysqasha habarlama (referat) jazý, tapsyrylady.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Toptamadaǵy sabaqtar tizimi:1. Sandardyń nýmerasıasy2. 3-ti qosý jáne azaıtý3. 7-ge kóbeıtý jáne bólý
