InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylym jáne joǵarǵy bilim mınıstrligi
Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Kókshetaý ýnıversıteti  KeAQ
3 kýrs stýdenti: Talǵatuly Dáýren
Bilim berý baǵdarlamasy: 6V01504- Negizgi mekteptegi hımıa jáne bıologıa
Ǵylymı jetekshi: Tleýova Z.Sh., dárisker

Kirispe
1 Artemisia Absinthium ashshy jýsany
1.1 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń hımıalyq quramy
1.2 Ashshy jýsannyń mańyzy jáne qoldanylýy
2 Eksperımenttik bólim
2.1 Shıkizatty daıyndaý kezeńderi
2.2 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń organoleptıkalyq jáne fızıkalyq–hımıalyq kórsetkishteri
2.3 Artemisia absinthium ashshy jýsannyń sapalyq quramyn anyqtaý úshin tabıǵı qosylystardy bólip alý jáne fraksıalaý
2.4 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń sýly syǵyndysynyń sapalyq quramyn zertteý
2.5 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń sýly– spırtti syǵyndysynyń sapalyq quramyn zertteý
2.6 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń sýly jáne spırtti syǵyndysyn IaMR–spektroskopıa ádisimen zertteý
Qorytyndy
Qoldanylǵan ádebıetter

Kirispe

Adam keıbir ósimdikterdi ár túrli aýrýlardy emdeýge paıdalanýǵa bolatyndyǵyn alǵashqy kezeńnen bastap-aq bilgen. Odan birneshe myń jyldan keıin dárilik ósimdikterdi emge paıdalanýdyń mán-jaıy halyq arasynda aýyzdan aýyzǵa taralyp, keıinnen qaǵazǵa jazyla bastaǵan. Ábý-Nasyr ál-Farabı, Ábý-álı Ibn-Sına, Berýnı, Ál-Djýrjanı, t.b orta ǵasyrlarda ómir súrgen shyǵys ǵalymdary qazaq medısınasynyń damýyna, ásirese dárilik ósimdikterdi tanyp paıdalanýǵa zor yqpal etti. Onyń ishindegi mańyzdysy – jýsan. Ulan – baıtaq dalamyzdyń qaı qıyryna barsaq ta, ony kezdestiremiz. Jýsan arǵy – bergi qıyry atty adamǵa aıshylyq alys jol bolatyn keń – baıtaq jerimizdiń sánin kirgizip turǵan sekildi kórinedi. Jýsan – kúrdeli gúlder tuqymdasyna jatatyn ósimdik, kóp jyldyq, keıde bir ne eki jyldyq shóptesin ósimdikter, shala buta. Jýsan jer betindegi ósimdikterdiń ishinde eń ashysy. Onyń paıdaly jaqtary jeterlik. Latyndar bul shópti artemızıa dep ataıdy. Shóptesin ósimdikterdiń dárilik qasıetterin ashqan Artemıd qudaıdyń qurmetine osylaı ataǵan. Erterekte olımpıada oıyndarynda jeńip shyqqandarǵa syılyq retinde jýsannan jasalǵan sýsyn ishkizetin bolǵan. Jýsannyń dárilik shóp retinde erekshe máni bar. Onyń tuńbasy kóbinese as qorytý jumysyn jaqsartýǵa, tamaq ishýge yntalandyrýǵa qoldanylady. Tuqymdas ósimdikterdiń ishinde emdik qasıeti bar ósimdik shıkizattaryn izdeý perspektıvti. Bul maqsatta óziniń alýan túrligi, taralýy men úlken shıkizattyq qory bar.

Artemisia Absinthium ashshy jýsanyn halyq medısınada qoldanylady. Bunyń sebebi Artemisia Absinthium ashy jýsannyń biregeı hımıalyq quramy bolyp tabylady. Shóptiń emdik qasıetterin onyń tabıǵı, bıologıalyq  belsendi komponentterimen baıytylǵany túsindiredi. Jerústi bóliginde gúldený kezeńinde bıologıalyq belsendi komponentteri eń joǵarǵy  konsentrasıany kórsetedi.

Osyǵan oraı, atalǵan ǵylymı-zertteý jumysynyń maqsaty: Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń fızıkalyq-hımıalyq quramyn anyqtaý.

Jumystyń mindetteri:

– Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń organoleptıkalyq kórsetkishterin anyqtaý;

– Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń sýly jáne sýly-spırtti syǵyndysynyń  fızıkalyq-hımıalyq qasıetterin qarastyrý;

– Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń hımıalyq quramyn IaMR-spektrometrıa ádisi arqyly zertteý.

Jumystyń ózektiligi:

Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń hımıalyq quramyn IaMR-spektrometrıa ádisimen zertteý.

Jumystyń jańalyǵy:

Emge shıpa, janǵa daýa, qundylyǵy óte joǵary, eń qasıetti ósimdiktiń biri – Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń quramyn jan – jaqty qarastyrý.

1 Artemisia Absinthium ashshy jýsany

Ashshy jýsan (lat. Artemisia Absinthium) – astralylar tuqymdasyna jatatyn, kúrdeli gúldiler tuqymdasy. Ashshy jýsannyń birneshe ataýy bar. Olar: aq jýsan, emshi jýsan, ashshy ermen jýsan, dalaly jýsan. Bıiktigi 60–100 sm keıde 120 sm–ge jetetin kópjyldyq shóptesin tamyrsabaqty ósimdik. Sabaqtary jeke, túzý ornalasqan, syzyqshalary bar, kóp japyraqty, joǵary jaqtary butaqtanǵan. Sabaqtarynyń tómengi jaqtary uzyn saǵaqty, saǵaqtyń túbi lanset tárizdi bólik. Sabaqtyń ortańǵy bóligindegilerdiń saǵaqtary qysqa, saǵaq túbiniń bólikteri bolmaıdy. Barlyǵy úsh qaýyrsyndy salalanǵan. Gúl japyraqshalary saǵaqsyz, qarapaıym qaýyrsyndy. Gúli sary tústi tútikti. Ortanǵy gúlderinde atalyq pen analyq bolady. Al shetki gúlderinde tek atalyqtary bolady. Gúlderi jınaqtalǵan gúli–sebetti shar pishindi, dıametri 4 mm deıin jetedi. Gúlinde 3–4, 94% santonın. Jemisi qonyrlaý, uzynsha, dánderiniń ushy úshkirleý, uzyndyǵy 1mm, aıdarsyz, 1000 dániniń salmaǵy 0,1gram. Shilde–tamyz aılarynda gúldep, tamyz–qyrkúıekte jemisi jetiledi. Ashshy jýsan tuqym arqyly jáne vegetatıvti jolmen kóbeıedi. Tuqym arqyly kóbeıýi úshin tuqymdardy jınaý qajet. Jınalǵan tuqymdar qatarlarmen egiledi. Tuqymdardyń ósýine qaraı ósimdikti sıretý qajet. Sıretý úrdisinen keıin eń jaqsy ósimdikter qalady. Birneshe apta ótken soń ashshy jýsandy qoldanýǵa bolady.

Taralý aımaǵy. Artemisia Absinthium ashy jýsany Evropa, Soltústik Afrıka, batys Azıadan paıda bolǵan dep sanalady. Qazaqstannyń barlyq aýdandarynda kezdesedi, tek qana qumdy shóleıt aımaǵynda óspeıdi. Jýsannyń Qazaqstanda 81 túri ósedi. Qazaqstan Flora boıynsha Soltústik Qazaqstan oblysynyń aımaǵynda 24 túri taralǵan [1]. Jýsannyń eń kóp taralǵan keppeshópteriniń túrleri: bórte jýsan (A. Austriaca L.), ashshy jýsan (A. absinthium Jacq.), qara jýsan (A. vulgaris L.), jazyq jýsan (A. campestris L.), sur jýsan (A. glauca Pall.), japyraqty jýsan (A. latifolia Ledeb.) jáne t.b.

Ekologıasy. Ylǵal–súıgish aramshóp retinde aýyl mańynda, jol boıynda, baqta, baý–baqshada, egistik, tyńaıǵan jáne shalǵyndy jerde, ormanda, buta aralyǵynda, taýdyń tómengi, orta beldeýinde ósip-ónedi. Keıde úllken qaý quryp ósedi, ásirese taý alqaptarynda. Qory. Eseptelinbegen, sebebi óndiriske degen tabıǵı shıkizaty jetkilikti [2].

1.1 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń hımıalyq quramy

Ashshy jýsandy halyq medısınada qoldanylady. Bunyń sebebi ashy jýsannyń biregeı hımıalyq quramy bolyp tabylady. Shóptiń emdik qasıetterin onyń tabıǵı, bıologıalyq belsendi komponentterimen baıytylǵany túsindiredi. Jerústi bóliginde gúldený kezeńinde bıologıalyq  belsendi komponentteri eń joǵarǵy  konsentrasıany kórsetedi. Ashshy jýsannyń quramyn zertteýge negizdelgen kóptegen jumystarda onyń quramyn kiretin zattar týraly málimetter berilgen. Sonyń ishinde, seskvıterpenoıdtar týyndylary (anabsıntın, artamarın, artamarıdın, artamırıdının, artabsın, matrısın, anabsın, absıntolıd, ızoabsıntın, artabsıntolıdter A,B,C,D) kezdesedi, quramynda týıon, hamazýlen, gvaıazýlen, ketopelenolıd A, ketopelenolıd V, gıdroksıketopelenolıd, α, β-karıofıllen ,  γ-selınen, bızabolen, 2-metıl-6-metılenıl-10-p-tolılýndesen-2, 2-metıl-6-metelınıl-10n-tolılýndekan, mırsen, α-pınen, týııl spırti, nerol, týıılasetaty bar efır maılary (0,12-0,8%) da bolady. Bul efır maılary ashshy jýsannyń gúldeýi kezinde, al japyraqtarynda gýldeýge deıingi kezeńde jınaqtalady. Jýsan quramynda polısaharıdter, saponınder, flavonoıdtar (artemıtın, kversetın, kempferol, ızoramnetın, apıgenın), fıtonsıdter, askorbın qyshqyly, shaıyrly jáne ılenetin zattar, artemızetın, karotın jáne organıkalyq zattar (ıantar qyshqyly) da kezdesedi. Ashshy jýsan tamyry kómirsýlarǵa óte baı, sonyń ishinde ınýlın kóp mólsherde kezdesedi. Kýmarınderden skopoletın, ýmbellıferon de bar [3].

Osy atalǵan zattardyń ishindegi mańyzdy túrlerine jalpy sıpattama.

Ashshy glıkozıdter. Glıkozıdter – birqatar mono nemese olıgosaharıdterdiń spırttermen, amındermen, fenoldarmen, merkaptandarmen qosyndysynan týatyn zat. Túzilýi glıkozıltransferazalardyń, al ydyraýy glıkozıdazalar áserimen ótedi. Glıkozıdterdiń bir túri – nýkleozıdter. Geterosıkldi azot negizi bar rıbozalar men dezoksırıbozalardan turady. Nýkleın qyshqyldarynyń quramyna kiredi. Olar shóptiń dámine jaýap beredi. Ashshy glıkozıdter as qorytý organdarynyń jumysyn jaqsartady jáne ót aıdaýshy effektke ıe. Sonymen qatar, trıhomonoza, hlamıdıoza, zeńdi ınfeksıalar (onyń ishinde kandıdoz) qozdyrǵyshtaryn joıady [4,5].

Flavonoıdtar. Tabıǵı polıfenoldy qosylystardyń klasyna jatady. Olar tabıǵatta óte jıi kezdesedi. Onyń quramynda kóptegen ártúrli boıaýshy pıgmentter bolady (flavondar, flavonoldar, antosıondar, jáne taǵy basqalary). Bul pıgmentter ósimdikterdiń joǵarǵy jáne tómengi bólikterinde kóp mólsherde kezdesip otyrady. Olar  tússiz jáne sary krıstaldy zattar. Flavonoıdtardyń ár alýandylyǵy gıdroksıldeý, metoksıldeý, asıldeý arqyly anyqtalady. Ósimdikterden mono–, dı–, trı–, tetra–, penta– geksametoksıtýyndylary bólingen. Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń hımıalyq quramyndaǵy flavonoıdtarynyń biri artemızetın, tabıǵı antıbıotık bolyp tabylady. Artemızetın bakterıalardyń kóbeıýin toqtatyp, ishek taıaqshasyn jáne kókirindi taıaqshalardy joıady. İsikterdiń qabynýyn basyp zalalsyzdandyrady.

Ilik (tanınder) zattar. Ilik zattar dep joǵary molekýlaly, bir–birimen gınetıkalyq baılanysty tabıǵı fenoldy qosylysty aıtady. Bul zattar ósimdikterdiń jer asty jáne jer ústi múshelerinde jınaqtalady. Medısınada tutqyr dárý túrinde paıdalaný byljyr qabyqta odan ári qabynýǵa kedergi bolatyn plenkanyń (úlken qabyrshaqtyń) jasalýyna baılanysty, al jaraǵa jaǵylǵan tanın qandy uıytady jáne qandy toqtatatyn dárý retinde qoldanylady. Ashshy jýsandaǵy ılik zattary jarany tez arada emdeýge áser etedi. Sonymen qatar qan ketýdi toqtatyp, ınfeksıalarmen kúresedi.

Organıkalyq qyshqyldar. Organıkalyq qyshqyldar – (qumyrsqa, sirke, sút, maı, pırojúzim, ıantar, oksıantar, álfa–glútarly, lımon, ızolımon jáne t.b.). Ósimdikterde efır nemese tuz túriniń bos kúıinde belgili mólsherin quraıdy. Organıkalyq qyshqyldar kóp mólsherde jıdekterde, tuqymdarda, jemisterde, japyraqtarda, butaqtarda, tamyrlarda jınalady. Organıkalyq qyshqyldar aǵzada túrli fýnksıalarda qatysady, belgili farmakologıalyq belsendilik kórsetedi: bireýi ateroskleroz damýyn eskertse, basqalary zat almasýda belsendi qatysyp qyshqyldy – negiz tepe–teńdigin ustap sekretorlyq bez jumysyna áser etedi.  

Efır maılary – ósimdikterdiń gúlinde, japyraǵy men jemisinde kezdesetin kúshti ıisti jeńil, ushatyn zat. Efır maıy, ásirese ártúrli mıkrobtarmen, vırýstarmen kúresýge óte áserli. Sonymen qatar, júrek–qan tamyry júıesiniń qyzmetin, asqazan – ishek qyzmetin jaqsartýǵa jáne qaqyryq túsirýge múmkindik týǵazady [6].

Mıkroelementter. Topyraqta, taý jynystarynda, qazba kómirlerde, tabıǵı jáne mıneraldy sýlarda, organızmderde (az mólsherde 0,01 – 0,1% ne odan tómen) kezdesetin hımıalyq elementter. Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń hımıalyq quramynda kelesideı mıkroelemetter bar: sınk, brom,  selen, kálsı, magnıı,  molıbden.

Dárýmender. Ashshy jýsannyń quramynda A, V (V2, V3, V6, V9), S, RR dárýmenderi bar: A  dárýmeni kózdiń kórý prosesine qatysady. Bul dárýmenniń ósip-óný jáne zat almasý úshin mańyzy óte zor; V dárýmeni aǵzadaǵy sýlardy eritetin dárýmen bolyp sanalady, ınsýlt qaýpin azaıtady; V1 dárýmeni aǵzada durys zat almasýy úshin asa qajet; V2 dárýmeni (rıboflavın) bıologıalyq totyǵý prosesterine qatysady; V3 dárýmeni nıkotın qyshqyly holesterın deńgeıin azaıta alatyn qasıetke ıe jáne gıperlıpemıa kezinde paıdalanyla alady; V6 dárýmeni (pırıdoksın) aqýyzdardyń quramdas bóligi bolyp tabylatyn amın qyshqyldarynyń almasýy na qatysady; RR dárýmeni (nıasın) kómirsýlar almasýyn jaqsartady; S dárýmeni totyǵý-totyqsyzdaný prosesine, aqýyzdyń túzilýine qatysady.

Fıtonsıdter. Fıtonsıdtik qasıeti bar ashshy jýsan erte zamannan beri halyqtyq medısınada keń qoldanylyp keldi. Fıtosıdterdiń emdik kúshi birqatar júrek, júıke júıesiniń aýrýlaryn emdegen kezde aıqyn bilinedi. Sonymen qatar bakterısıdti shyǵaratyn, sańyraýqulaqqa qarsy áseri bar organıkalyq qosylysty komplekster bolyp tabylady [7].

Ashshy jýsannyń tamyry men shóbiniń hımıalyq  quramyna kelesi zattar kiredi. Bısıkldi monoterpenoıdtar 0,5–2%, týıol (10–25 %), týıon (10 % -ke jýyq) pınen jáne taǵy basqalary. Sonymen qatar azýlenogendi seskvıterpendi laktondar, jýsanǵa ashshylyq qasıet beretin – artabın, absıntın (dımer artabsın). Jýsannyń maıynyń jasyl-kók túsi azýlenge negizdelgen. Sonymen qatar quramynda: flavonoıdtar, organıkalyq qyshqyldar, ılenetin zattar jáne t.b. organıkalyq qosylystar [8] kezdesedi.

1.2 Ashshy jýsannyń mańyzy jáne qoldanylýy

Bizdiń elimizdiń baı ósimdikter álemi erteden-aq adam balasyna qyzmet etip keledi. Qazaqstan turǵyndary tiri tabıǵatpen dástúrli baılanysta, olar erteden-aq ózderiniń aınalasyndaǵy ósimdikterdi jáne olardyń kúndelikti turmystaǵy paıdasy týraly jaqsy bilgen. Solardyń biri – ashshy jýsan.

Jýsan jer betindegi ósimdikterdiń eń ashysy. Onyń paıdaly jaqtary jeterlik. Latyndar bul shópti artemızıa dep ataıdy. Shóptesin ósimdikterdiń dárilik qasıetin ashqan Artemıd qudaıdyń qurmetine osylaı dep ataǵan. Shóptesin ósimdikterdiń dárilik qasıetterin ashqan Artemıd qudaıdyń qurmetine osylaı ataǵan. Erterekte olımpıada oıyndarynda jeńip shyqqandarǵa syılyq retinde jýsannan jasalǵan sýsyn ishkizetin bolǵan. Jýsannyń dárilik shóp retinde erekshe máni bar. Onyń tuńbasy kóbinese as qorytý jumysyn jaqsartýǵa, tamaq ishýge yntalandyrýǵa qoldanylady. Ashshy jýsan dárilik ósimdik, medısınada kelesi aýyrýlardy emdeýge paıdalanylady:

Qaterli isikke qarsy em: Qazaqstanda mamandar qaterli isikke qarsy jergilikti jýsannan dári jasap shyǵardy. Dárigerlerdiń aıtýy boıynsha, bul dári baýyr, ókpe jáne sút bezderinde paıda bolǵan isikterdi emdeýge jáne olardyń aldyn alýǵa múmkindik beredi. 1997 jyly «Arglabın»preparatynyń jasalýy  Qazaqstan úshin úlken janalyq bolǵan edi. Alǵashqy synaq barysynda dárini qabyldaǵan 72 aýrýdyń 44%–da isiktiń toqtaýy baıqalǵan eken. Qaterli isikti sáýlemen emdeý barysynda «Arglobın» qoldanylsa, naýqastardyń emdelýi  95%–ǵa kóteriledi. Al, fıtohımıalyq ınstıtýtynyń mamany Naýan Janǵabylovtyń aıtýynsha, Qazaqstanda synaqtan ótken kezde dáriniń shópten jasalǵandyqtan adamnyń saý organdaryna zaqym tıgizbeıtindigi anyqtalǵan.  «Arglobın» preparatynyń jalpy qoldanysqa engizilgenine 15 jyldaı ýaqyt boldy. Osy jyldar ishinde ol álemde tendesi joq dári ekenin dáleldedi. Muny, tipti, shet eldiń ǵalymdary da moıyndap otyr. Búginge úsh myńnan astam naýqas osy dáriniń arqasynda dertinen kúlantaza aıyqty [9].

Obyrdy ashshy jýsanmen emdeý: AQSH  ǵalymdary Qytaıda ejelden beri obyrǵa qarsy qoldanylyp kelgen jýsannyń týyndysy ashshy jýsan –artımezınındi ashty. Bul qosylys 16 saǵat ishinde 98% qaterli jasýshalardy joıa alady. Ásirese, ony ókpe obyry kezinde qoldanylady. Ejelgi ýaqytta ony malárııǵa qarsy qoldanǵan, al kazirgi kezde onkologıaǵa qarsy qoldanylady.  Obyrdy emdeý úshin ashshy jýsannyń mamyr men maýsym aılarynyń ortasyna deıin jınalǵan jas ósindileri qoldanylady, sebebi olar kúshti áserge ıe. Bir stakan qaınaǵan sýǵa bir shaı qasyq úgitilgen ashshy jýsan alynady. 40 mınýt tundyrady jáne súzedi. Staqannyń 1/3 bóligin kúnine 3 ret as qabyldaýdyń aldynda bir apta boıy qabyldaıdy. Ashshy jýsannyń quramynda  toksınder bolǵandyqtan, jýsanmen emdeý shaǵyn kýrstarmen ótedi. Emdelý kýrsy kezinde úzilis jasap otyrý qajet. Tunbany ishke qabyldaýmen qatar, ony syrttaı isikke kompres retinde qoldanýǵa bolady. Bul jaǵdaıda úzilissiz qoldanýǵa bolady [10].

Alkogólge táýeldilikti ashshy jýsanmen emdeý:Alkogólge táýeldilikti emdeý úshin shópter qospasyn jınaý qajet. Onyń eń basty komponenti ashshy jýsan bolyp tabylady. 20 gram ashshy jýsan men 80 gram órmelegish tımán aralastyrylady. Bir as qasyq shıkizatqa bir stakan qaınatylǵan sý quıylady. 5 mınýt qaınatylady, odan keıin sýytylyp, tundyrylady jáne súziledi. Stakannyń 1/3 bóligin kúnine 3 ret bir aı boıy qoldanady. Odan keıin 1 aı úzilis jasap, emdeý kýrsyn  ári qaraı jalǵastyrady. Emdeý barysynda aýrýda alkogólge degen  jıirkenish sezimi paıda bola bastaıdy, qany toksınderden tazarady [11].

Jatyr isigin ashshy jýsanmen emdeý: Mıoma–bul qazirgi ýaqytta ashshy jýsannyń tunbasymen emdeletin qaterli emes isik. Daıyndaý tártibi: Eki as qasyq shıkizatqa 1/2 lıtr spırt nemese araq quıý arqyly jasalynady.  10 kún boıy tundyrylady.  Bul tunbany kúnine eki ret 1 shaı qasyqtan as qabyldaý barysynda qoldanady. Emdeý kýrsy – 14 kúnge sozylady. Keıinnen bir aı úzilis jasap, oń nátıje kórsetpese emdeý kýrsyn qaıtalaýǵa bolady. Tunbany tońazytqyshta saqtaý qajet. Sıpattalǵan  emdeýlerdi qoldaný kezinde este saqtaý qajet: qan azdyq, júktiliktiń kez–kelgen aıynda jáne emizý kezinde tek qana jýsan emes, basqa da toksındi qasıetteri bar shópterdi dárigerdiń ruqsatynsyz aldyn–ala qoldanýǵa bolmaıdy [12].

Artemisia  Absinthium ashshy jýsannyń efır maıy. Artemisia absinthim ashshy jýsannyń quramynda efır maıy 2%–ǵa deıin bolady. Bastapqy shıkizatqa baılanysty túsi sary, qoıý–jasyl keıbir jaǵdaılarda kók tústi boıaý alady. Ashshy jýsannyń efır maıynyń basty ereksheligi onyń ashshy dámi jáne tartymdy ıisi bolyp sanalady.

Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń efır maıynyń hımıalyq quramy. Hımıalyq quramy boıynsha biregeı. Emdik komponentteri: antıseptıkalyq, qabynýǵa qarsy, qurttarǵa qarsy bolyp keledi. Olar: týıon (basqa ataýy monoterpın) – tabıǵı zat, myqty neırotoksın, mıdyń gammaamınomaıly qyshqylyna mańyzdy neıromedıatoryna áser etedi jáne galúsınasıa men tyrysýǵa ákelip soǵýy múmkin.

- Hamazýlen sáıkes seskvıterpendi spırtter, qyshqyldar men laktondar árekettesýi nátıjesinde paıda bolady. Qabynýǵa qarsy aıryqsha qasıeti bar.

- Mırsen aýrýdy basatyn jáne qabynýǵa qarsy qasıeti bar. Júıke júıesin tynyshtandyratyn áserge ıe.

- Kamfora quramynda ottegi bolatyń tabıǵı jaǵdaıda paıda bolǵan organıkalyq qosylys. Ol aq nemese tússiz untaq retinde tabıǵatta kezdesedi. Granýlalary krıstal túrinde bolady.

- Monoterpeny eki ızoprendi fragmentterden quralǵan tabıǵı kómirsýlar [13].

Alý tásilderi men joldary. Efır maıy ashshy jýsanynyń keptirilgen japyraqtary men gúlderinen alynady. Efır maıyn alý ádisi kelesideı  satylardan turady: balǵyn shópti jınaıdy, jýady jáne keptiredi; ósimdikti dóńgelek túpti kolbaǵa ornalastyrady, oǵan záıtún maıyn quıyp, tyǵyzdap jabady; efır maıyn 10 kún tundyryp daıyndyǵyn tús boıynsha anyqtaıdy. Maı qoıý jasyl nemese merýert tústi bolady [14].

Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń efır maıynyń adam aǵzasyna áseriniń mańyzdylyǵy mynada: asqazan–shek jumystarynnyń fýnksıasyn turaqtandyrady;  baýyr jumysynynyń buzylýynda qoldanylady; gastrıt jáne asqazan jarasynda qoldanylady; qurtardan tazartady; dene qyzýyn tómendetedi; kardıoturaqtandyrýshy áserge ıe; tumaý bronhıaldyq demikpede qoldanylady; estý qabiletin jaqsartady; revmatızm, artrıt kezinde aýyrýdy jenildetedi; kúızelis, nevroz belgilerimen kúresedi; mı jumysyn joǵarlatady; uıqysyzdyqpen kúresedi [15].

Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń efır maıynyń syrtqy qoldaný ádisteri. Jýsan maıy massajǵa arnalǵan qospalarda revmatızimdik, artrıttik aýyrýlarǵa qarsy qoldanady. Ol úshin jýsannyń efır maıynyń 2–3 tamshysyn jaı maıǵa nemese ósimdik maıynyń 10ml–ne qosyp jaqpa maıy retinde paıdalanady [16]. Tynys alý joldarynyń aýyrýy kezinde ıngalásıa jasaýǵa  Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń efır maıy qoldanylady. Bir staqan ystyq sýǵa 1–2 tamshy efır maıyn qosyp, odan keıin býymen 5-7 mınýt tynys alady. Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń efır maıynyń kompresteri kúıikterdi jenildetedi ,jarany qalpyna keltiredi. Ol úshin jýsannyń efır maıynyń 5–6 tamshysyn jaı maıǵa nemese ósimdik maıynyń 10ml–ne qosyp, zaqymdanǵan teri bóligine jaǵady.

Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń efır maıynyń qarsy kórsetilimderi. Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń efır maıyn júktilik kezinde qoldanýǵa bolmaıdy. Mólsherden artyq qoldaný nemese uzaq qoldaný konvýlsıaǵa, galúsınasıaǵa, bas aınalýyna, túıilýge, tyrysýǵa jáne jeke júıesiniń buzylýy

2. Eksperımenttik bólim

2.1 Shıkizatty daıyndaý kezeńderi

Jýsandy gúldeı bastaǵan ýaqytta jınaıdy. Ony joǵarǵy jaǵynan uzyndyǵy 25 sm–deı etip, jýan butaqshalaryn almaı, pyshaqpen nemese oraqpen kesedi. Sırek jaǵdaıda jýsan japyraqshalaryn maýsym aıynda tamyr tusyndaǵy jáne iri butaqtaryndaǵy japyraqshalaryn gúldegenge deıin alyp tastap daıyndaıdy. Jýsan jınaýdy ýaqytynan keshiktirmeý qajet, sebebi kesh qalsa, gúlder sary túsin joǵaltyp, qońyrlanady, al japyraqshalarynda qońyr tústi daqtar paıda bolady, sonymen qatar jýsandy keptirgende ol óz tabıǵı túsin joǵaltady.

Shıkizatty qarańǵy, kóleńkeli jerde nemese temperatýrasy 22–30 °S bolatyn keptirgishte keptiredi, ósimdikti onyń butaqtary men japyraqshalary synǵysh kúıge aınalǵanǵa deıin jıi aýdaryp otyrady.  Zertteýge alynǵan ashshy jýsan Aqmola oblysy, Eńbekshilder aýdany dalalyq aımaǵynan maýsym aıynda joǵaryda berilgen ádisteme boıynsha jınaldy. Shıkizat ýnıversıtettiń zerthanalyq jaǵdaıynda 20-25°S temperatýrada, jabyq, qarańǵy sórelerde butaqtary men japyraqshalary synǵysh kúıge aınalǵanǵa deıin aýdarylyp, keptirildi jáne keıingi zertteýler úshin saqtalyndy.

Zertteý jumystaryna ósimdiktiń joǵary, jumsaq bóligi, ıaǵnı butaqshalary men jemisteri paıdalanyldy.

2.2 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń organoleptıkalyq jáne fızıkalyq-hımıalyq kórsetkishteri

Zertteýge alynatyn jýsannyń jan-jaqty qarastyrylýy bul shıkizattyń túpnusqalyǵy men ónimsapalyǵyn jáne qaýipsizdik kórsetkishterin qarastyrýdy talap etedi. Ol úshin organoleptıkalyq, fızıkalyq jáne hımıalyq analız ádisteriniń mańyzy zor.

Atalǵan ádisteri negizindegi zertteýler nátıjesi boıynsha sáıkestendirý kórsetkishteri, sonyń ishinde organoleptıkalyq kórsetkishteri qarastyryldy  (1 – keste).

1 – keste. Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń organoleptıkalyq kórsetkishteri

Kórsetkishteri	Normatıvti qujat boıynsha	İs júzinde
Syrtqy túri	Gúldi sebetshe, tilimdi sabaqty jáne japyraq  pishini 1-den 7-mm	Gúldi sebetshe, tilimdi sabaqty, japyraq pishini 5–6 mm-deı
Túsi	Sur – jasyl, kúmisteı – sur	Sur – jasyldaý
Iisi	Aromatty, erekshe, kúshti ıisti	Arnaıy erekshe kúshti ıisi bar
Dámi	Tatymdy ashshy	Azdap ashylaý

Alynǵan málimetter negizinde zertteletin shıkizattyń normatıvti qujattyń talaptaryna syrtqy túri, ıisi, dámi, túsi jáne túpnusqalyǵy saı  ekendigi dáleledendi [18].  Jýsannyń ónimsapalyǵyn anyqtaý kelesi fızıkalyq – hımıalyq kórsetkishterdi anyqtaý arqyly júrgiziledi – úgitý dárejesi, ylǵaldyǵy, organıkalyq qospalar mólsheri, mıneraldy qospalar mólsheri (2 –keste).  

2 – keste. Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń fızıkalyq – hımıalyq kórsetkishteri

Fızıkalyq-hımıalyq kórsetkishteri
Úgitý dárejesi, mm	7mm
Ylǵaldyǵy, %	13%
Qospalar mólsheri (organıkalyq jáne mıneraldyq qospalary)	Bógde ıisteri joq, kógerý, shirýdiń baıqalmaıdy

Shıkizattyń úgitý dárejesi  7mm – den aspaıdy, sebebi  dıametri 0,5mm eleýish arqyly ótetin zat mólsheri standartqa saı bolýy qajet.

Zertteletin jýsannyń ylǵyldyǵy standartqa saı 13 paıyzdan aspaıdy.

Bógde ıister, kógerý, shirýdiń bolmaýy shıkizattyń daıyndaý, keptirý jáne transporttalý erejesine saı ekendigin kórsetedi. Zerttelinetin shıkizattyń aldyn-ala normatıvti qujattar talaptaryna saı tekserilýi zertteý nátıjesiniń málimetterin ǵylymı zertteý jumystaryna qoldanýǵa múmkindik beredi.

2.3 Artemisia absinthium ashshy jýsannyń sapalyq quramyn anyqtaý úshin tabıǵı qosylystardy bólip alý jáne fraksıalaý

Artemisia absinthium ashshy jýsannyń sapalyq quramyn anyqtaý úshin tabıǵı qosylystardy bólip alý jáne fraksıalaýǵa arnalǵan qurylǵysy jınaldy.Artemisia absinthium ashshy jýsannyń sapalyq quramyn anyqtaý úshin, aldymen sýly syǵyndysy daıyndaldy. Sýly syǵyndy daıyndaý kelesi ádisteme arqyly júrgizildi: 5,0 g shıkizatty  dóńgelek túpti kolbaǵa salyp, ústine 50 ml tazartylǵan sý quıyp, ekstragent qaınaı bastaǵannan bastap 1 saǵat boıy qaınap jatqan sý monshasynda keri tońazytqysh arqyly qyzdyryldy. Syǵyndy sýytylyp, súzilip, shıkizatqa qaıtadan sý quıylyp, qyzdyrylyp; operasıa úsh ret júrgizildi. Úsh syǵyndy bir–birine qosylyp, aralastyryldy. Bólip alynǵan sýly syǵyndy keıin jan–jakty zertteldi. Artemisia absinthim ashshy jýsanynyń quramyndaǵy kýmarınderdi, fenolkarbondyq qyshqyldardy, flavonoıdtardy sýly–spırtti syǵyndyny qoldaný arqyly anyqtaldy.

Sýly–spırtti syǵyndyny alý kelesi ádisteme arqyly júrgizildi: 5,0 g shıkizatty dóńgelek túpti kolbaǵa salyp, ústine 60 ml 70%–dyq etıl spırtin quıyp, ekstragent qaınaı bastaǵannan bastap 1 saǵat boıy qaınap jatqan sý monshasynda keri tońazytqysh arqyly qyzdyryldy. Syǵyndy sýytylyp, súzilip, shıkizatqa qaıtadan 40 ml etıl spırt quıylyp, ekstragent qaınaǵan ýaqytyn belgilep alyp, keıin taǵy 15 mınýt qaınatyldy. Eki syǵyndy bir–birine qosylyp, aralastyryldy [19].

2.4 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń sýly syǵyndysynyń sapalyq quramyn zertteý

Kómirsýlardy sapalyq anyqtaý:  kómirsýlardy sapalyq anyqtaý úshin polıfenoldy qosylystardan tazartylǵan Artemisia absinthium ashshy jýsannyń syǵyndysy qoldanylady [20] .

Bos qanttardy anyqtaý.

1. Bertran reaksıasy: 1 ml tazartylǵan sýly syǵyndy men 1 ml Felıng suıyqtyǵyn sý monshasynda qyzdyrǵan kezde qyzǵylt - qyzyl mys (İ) oksıdi tunbaǵa tústi (1-sýret ).

1-sýret. Qyzyl tústi tunba túzilýi

2. Nessler reaktıvimen reaksıasy: 1 ml tazartylǵan sýly syǵyndyǵa 1 ml Nessler reaktıvi quıylyp, qaınap turǵan sý monshasynda  qyzdyryldy. Quramynda bos qant bolǵandyqtan  synaptyń (İ) oksıdi qara tústi tunbaǵa tústi [21,22,23] (2–sýret).

2-sýret. Qara tústi tunba túzilýi

Artemisia absinthium ashshy jýsannyń sýly syǵyndysyn zertteý nátıjesi boıynsha túzilgen ózgerister onyń quramynda kómirsýlardyń bar ekendigin dáleldeıdi.

Organıkalyq qyshqyldardy sapalyq anyqtaý.

Askorbın qyshqylyn anyqtaý: Artemisia absinthium ashshy jýsannyń sýly syǵyndysymen sapalyq reaksıalar júrgizildi.

Kalıı permaganaty ertindisimen árekettesýi: 1 ml kalıı permaganaty ertindisine quramynda askorbın qyshqyly bar sýly syǵyndy qosyldy. Eritindiniń jartylaı  tússizdenýi baıqaldy (MnO₄ ^– ıonynyń Mn²⁺ ıonyna totyǵýyna deıin) [24,25] ,(3–sýret ).

3–sýret. Eritindiniń jartylaı  tússizdenýi

Reaksıa oń nátıjege kórsetti. Artemisia absinthium ashshy jýsannyń quramynda askorbın qyshqyly bar ekendigi osy ózgeriske saı anyqtaldy.

Tanınderdi sapalyq anyqtaý: Artemisia absinthium ashshy jýsannyń quramyndaǵy tanınderdi anyqtaý úshin sapalyq reaksıalar kelesideı  júrgizildi [26,27], (3–keste).

3– keste. Ashshy jýsannyń Artemisia absinthium quramyndaǵy tanınderdi anyqtaý

№	Reaksıa sharttary	Zertteý nátıjesi	Eskertpe
1	5–6 tamshy sýly syǵyndyǵa 1–2 tamshy temir–amonıli shaıyry qosyldy	Ertindi jasyl túske boıaldy	Oń nátıje
2	5 ml sýly syǵyndyǵa 5–6 tamshy 0,5 %–tik jelatın eritindisi men 1 tamshy konsentrli tuz qyshqyly qosyldy	Eritindiniń laılanýy baıqaldy	Oń nátıje
3	5–6 tamshy sýly syǵyndyǵa birneshe tamshy temir (İİİ) hlorıdi eritindisin quıyldy	Eritindiniń qaraıýy baıqaldy	Oń nátıje
4	5  tamshy sýly syǵyndyǵa 1–2 tamshy kalıı bıhromaty ertindisi qosyldy	Eritindiniń qońyr túske boıalýy baıqaldy	Oń nátıje
5	5 ml sýly syǵyndyny 0,1 N tuz qyshqylymen  qyshqyldandyryp, 3 tamshy 10%–tik qorǵasyn asetaty ertindisi qosyldy	Sarǵysh tústi tunba paıda boldy	Oń nátıje

Júrgizilgen sapalyq reaksıalardyń negizinde Artemisia absinthium ashshy jýsannyń quramynda kondensasıaǵa qabiletti tanınderdiń bar ekenin  baıqaýǵa bolady.

Kýmarınderdi sapalyq anyqtaý: Artemisia Absinthium ashshy jýsan quramyndaǵy kýmarınderdi kelesideı tájirıbe arqyly anyqtaldy. 5 ml sýly spırtti syǵyndyǵa 10 tamshy 10%–tik  metıl spırtindegi kalıı gıdroksıdi qosylyp 5 mınýt sý monshasynda qyzdyryldy. Sarǵysh tús paıda boldy. Keıinnen eritindini eki bólikke bólinip, birinshi bólikke – 5 ml tazartylǵan sý qosylyp aralastyryldy, 10%–tik hlorsýtek qyshqylymen beıtaraptandyryldy. Osy kezde eritindiniń laılanýy baıqaldy (4–sýret).

4–sýret. Birinshi probırkada eritindi laılandy

Ekinshi bólikke 0,1 ml dıazoreaktıvti qosqan kezde qyzyl–qońyr tús paıda boldy (5-sýret).

5– sýret. Ekinshi probırkada eritindiniń qyzyl–qońyr túske boıaldy

Bul nátıjeler Artemisia absinthium ashshy jýsan quramynda kýmarınderdiń bar ekenin kórsetedi.

2.5 Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń sýly–spırtti syǵyndysynyń sapalyq quramyn zertteý

Artemisia absinthim ashshy jýsanynyń quramyndaǵy flavonoıdtardy sapalyq anyqtaý kelesi tájirıbeler arqyly júrgizildi (4–keste).

4–keste. Artemisia absinthim ashshy jýsanynyń quramyndaǵy flavonoıdtardy sapalyq anyqtaý

№	Tájirıbeniń ótý jaǵdaılary	Zertteý nátıjesi	Eskertpe
1.	Sýly–spırtti syǵyndyǵa magnıı jarǵaqshalary, keıinnen tamshylatyp konsentrli hlorsýtek qyshqyly qosyldy	Ertindi qyzyl túske boıaldy	Oń nátıje
2.	Sýly–spırtti syǵyndyǵa natrıı gıdrokarbonaty ertindisi qosyldy	Ertindi jasyl–kók túske boıaldy	Oń nátıje
3.	Sýly–spırtti syǵyndyǵa 1%–dyq temir hlorıdi(İİİ) qosyldy	Ertindi jasyl–qońyr túske ıe boldy	Oń nátıje
4.	Sýly–spırtti syǵyndyǵa birneshe tamshy 2%–dyq alúmınıhlorıdiniń ertindisi qosyldy	Ertindide sary–jasyl tús baıqaldy	Oń nátıje
5.	Sýly-spırtti syǵyndyǵa bor qyshqylynyń 10%–dyq jáne lımon qyshqylynyń sýsyz asetondaǵy ertindisi qosyldy	Ertindi sary túske ıe boldy	Oń nátıje

Bul tájirıbeler qortyndysy boıynsha zerttelinip otyrǵan Artemisia absinthim ashshy jýsanynyń quramynda flavonoıdtar bar ekendigi dáleldenip otyr.

Seskvıterpendi laktondardy sapalyq anyqtaý: Artemisia absinthim  ashshy jýsanynyń quramyndaǵy seskvıterpenderdi sapalyq anyqtaý úshin juqa qabatty hromatografıa ádisi qoldanyldy.  Eki juqa qabatty hromatografıa  qaǵazyna bastapqy belgi (start) belgilendi. Belgige  birneshe ret anyq kóringenge deıin sýly-spırtti syǵyndysy tamyzylyp, keptirildi. Birinshi juqa qabatty hromatografıa qaǵazyn aldyn-ala daıyndalyp qoıylǵan qozǵalmaly faza dıetıl efırine sońǵy shekke kóterilgenshe deıin ornatyldy. Ekinshi juqa qabatty hromatografıa qaǵazyn benzol-aseton (9:1) ertindisine sońǵy shekkke kóterilgenshe deıin ornatyldy. Seskvıtnerpendi laktondar juqa qabatty hromatografıa qaǵazynda túrli boıaýlarǵa ıe boldy (5- keste).

5-keste. Seskvıterpendi laktondardy hromatografıalyq taldaý

Zerttelgen shıkizat	Ertindi júıelerindegi Rf ólshemi		Zertteý nátıjesi		Eskertpe
	İ	İİ	İ	İİ	İ	İİ
Artemisia absinthim ashshy jýsanyny	0,3	0,35			+	+

 

2.6 Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń sýly jáne sýly – spırtti syǵyndysyn IaMR – spektroskopıa ádisimen zertteý

Artemisia absinthium ashshy jýsany sýly syǵyndysynyń  IaMR spektrleriniń taldaýy. Spektrler Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Kókshetaý ýnıversıtetiniń zerthanasynda «Jeol» (Japonıa) komponıasynyń JNN–ECA 400 IaMR- spektrometrinde tirkelgen. Spektrometrdiń jumys jıiligi ¹N jáne ¹³S ıadrolarynda, sáıkesinshe 400 jáne 100 MGs-ke teń jaǵdaıda ótti. Taldaý qalypty temperatýrada D₂O ertindisin qoldaný arqyly júrgizildi. Hımıalyq yǵysýlar mıllıondyq úlespen (ppm) kórsetilgen. 6-sýrette 3,84–12,67 aralyǵynda hımıalyq yǵysýlar baıqalady, spektrler ıdentıfıkasıalaý nátıjesinde bul qosylys quramynda artemızın  flavonoıdynyń bar ekendigi aıqyn kórsetilgen.

6 – sýret. Ashshy jýsan sýly syǵyndysynyń  quramyndaǵy artemızın flavanoıdynyń ¹N IaMR spektri

Berilgen spektrlerge (7-sýret) sáıkes ashshy jýsannyń sýly syǵyndysynyń quramynda: 1) 0,59 – 2,63 mıllıondy úles sıgnaldary aralyǵynda metıldi jáne metılendi toptary  baıqaldy; 2) 3,88 – 4,08 mıllıondy úles sıgnaldary aralyǵynda metoksı toby men flavonoıdtar baıqaldy; 3) 6,00 – 8,50 mıllıondy úles sıgnaldary aralyǵynda aromatty kómirsýtekter men basqa da flavonoıdtar bolatynyn kórsetedi.

7 – sýret. Ashshy jýsannyń sýly syǵyndysynyń ¹N  IaMR spektrleri

Kestede berilgen mánder zertteletin zattyń belgili bir bóliginiń nemese tobynyń sıgnaldaryn baıqaý úshin qoldanylady (6 - keste).

6-keste. Ashshy jýsan fýnksıonaldy top komponentteri men mýltıplettigi

Sıgnal	Fýnksıonaldy top	Mýltıplettigi	δ, ppm
1	CH3- , CH2-	s	0,59 – 2,63
2	CH3O -	s, d, t	3,88 – 4,08
3	Aromatty kómirsýtekter jáne basqa flavonoıdtar	s, dd	6,00 – 8,50

Artemisia absinthium ashshy jýsany sýly-spırtti syǵyndysynyń IaMR spektrleriniń taldaýy. Artemisia absinthium ashshy jýsany sýly-spırtti syǵyndysynyń IaMR spektrleriniń taldaýy joǵarydaǵydaı júrgizildi. Berilgen spektrlerge (8 – sýret) sáıkes ashshy jýsan quramynda: 1) 0,49 – 2,50 mıllıondy úles sıgnaldary aralyǵynda metıldi jáne metılendi toptar  sıgnaldary túrinde baıqaldy; 2) 2,70 – 5,50 mıllıondy úles sıgnaldary aralyǵynda metoksı top pen flavonoıdtar  sıgnaldary túrinde baıqaldy; 3) 5,60 – 8,50 mıllıondy úles sıgnaldary aralyǵynda aromatty kómirsýtekter men basqa da flavonoıdtar bolatynyn kórsetedi.

8 – sýret. Ashshy jýsannyń sýly-spırti syǵyndysynyń ¹N IaMR spektrleri

7 – kestede berilgen mánder ashshy jýsannyń sýly – spırtti syǵyndysynyń belgili bir bóliginiń nemese tobynyń sıgnaldaryn baıqaý úshin qoldanylady

7-keste. Ashshy jýsannyń ¹N IaMR-spektri jáne fýnksıonaldy top kompenentteri

Sıgnal	Fýnksıonaldy top	Mýltıplettigi	δ, ppm
1	CH3- , CH2-	s	0,49 – 2,50
2	CH3O-	s, d, t	2,70 – 5,50
3	Aromatty  kómirsýtekter jáne basqa flavonoıdtar	s, dd	5,60 – 8,50

Qorytyndy

Artemisia Absinthium ashshy jýsannyń zertteý nátıjelerin talqylaý:

 - organoleptıkalyq kórsetkishterinormatıvti qujattyń talaptaryna sáıkes;

 - ashshy jýsannyń fızıkalyq-hımıalyq kórsetkishteri anyqtaldy;

 - sýly syǵyndysynyń sapalyq quramynda organıkalyq qyshqyldar, tanın jáne kýmarın, kómirsýlar, askorbın qyshqyly bar;

 - sýly-spırtti syǵyndysynyń sapalyq quramynda flavonoıdtar, al qaǵazdy hromatografıa negizinde seskvıterpendi laktondar anyqtaldy;

 - N IaMR spektrleri negizinde salystyrmaly túrde ashshy jýsannyń sýly jáne sýly-spırtti syǵyndysynyń quramyndaǵy fýnksıonaldy toptary – metıl, metılen, metoksı toptary, aromatty kómirsýtekter jáne flavonoıdtar bar ekendigi anyqtaldy. Iaǵnı, IaMR-spektrometrıa ádisi arqyly  Artemisia Absinthium ashshy jýsanynyń hımıalyq quramyn zertteý onyń qoldaný aıasyna saı mańyzdylyǵyn ashyp kórsete alady.

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi

1.    Qazaqstannyń florasy. T.8. [ Solanaceae – Compositae]. Almaty, 1998.
2.    Botanıkalyq ılústrasıa «Köhler's Medizinal–Pflanzen». 1997.
3.    Severın A.P. Izýchenıe hımıcheskogo sostava ı farmakologıcheskoı aktıvnostı kompleksov bıologıcheskı aktıvnyh veshestv, vydelennyh ız shrota polynı gorkoı. Kýrsk 2013
4.    Qazaqstannyń ıllústirlik ósimdikteriniń anyqtamasy. T.2.Alma–Ata,1997.
5.    Jýmabekova S.D., Tleýbergenova G.S., Karakýchýkova A.B. Kúrdeligúldiler (Asteraceae) tuqymdasy ósimdikterdiń floralyq analızi /Rodnaıa zemlá ǵylymı konf. mater., SQMÝ, 2013.
6.    Semenov A.A. Ocherk hımıı prırodnyh soedınenıı. –Novosıbırsk: Naýka, 2000.
7.    Korýlkın D.Iý., Abılov J.A., Tolstıkov A.Ý., Mýzychkına R.A. Prırodnye flavanoıdy. – Novosıbırsk, 2008.
8.    Mýzychkına R.A., Korýlkın D.Iý., Abılov J.A «Osnovy hımıı prırodnyh soedınenıı» – Almaty: Qazaq Ýnıversıteti, 2010.
9.    Aksónova L. Polyn - gorkaıa, poleznaıa, krasıvaıa //Svetovodstvo: jýrnal. - 2008. - № 6. S. 58-61.
10.    http://womanadvice.ru/odnoletnyaya–polyn–protiv–raka–kak–prinimat–polyn–pri–onkologii
11.    https://alkogolik–info.ru/alkogolnaya–zavisimost/lechenie/narodnye–metody/polyn–ot–alkogolizma.html
12.    https://bees.agrogro.ru/article/lechebnye–svoystva–polyni–v–ginekologii
13.    Abdýllabekova P.M. «Tabıǵı shıkizattan alynǵan bıologıalyq belsendi qospalardy jasap shyǵarýdyń tehnologıalyq jáne gıgıenalyq negizderi». Shymkent. 2008.
14.    Ashırmatova M.H., Sharıpova F.I., Mahatov B.K.«Vlıanıe fıtopreparatov na obmennye prosesy». Almaty. 2009.
15.    Rahımov Q. «Qazaq halyq emshiligindegi ósimdikterdiń shıpalyq qasıeti» zertteı túsý – negizgi maqsattardyń biri. Densaýlyq jýrnaly №3, 2008.
16.    Isın A. «Dástúrli qazaq medısınasynyń erekshelikteri». Abaı jýrnaly №2, 2008.
17.    Otarbaev A. «Jabaıy ósimdikti shetke teppeıik» (ósimdikterdiń emdik qasıeti týraly). Jarshy №2, 2008.
18.    Pavlov M. Ensıklopedıa lekarstvennyh rastenıı, 2009.
19.    Magomedova S.R Razrabotka tehnologıı, ıssledovanıe ı standartızasıa gıdrofılnyh preparatov prı kompleksnoı pererabotka syrá: Pátıgorsk, 2008.
20.    Bouchra Saadali et al. Alkamides from Artemisia A. / Driss Boriky, Mohamed Blaqhen, Maurice Vanhaelen, // Phytochemistry. 2010.
21.    Goncharov A.G. Issledovanıe rastıtelnogo polısaharıdnogo kompleksa/ A.G. Goncharov T.I. Iskakov, L.D. Haleeva //Aktýalnye voprosy poıska ı tehnologıı lekarstv: tez. dokl. resp. naých. konf. – Harkov. 2009.
22.    Haıtov R.M. Sovremennye ımmýnomodýlátory: osnovnye prınsıpy ıh prımenenıa/ R.M. Haıtov, B.V. Pınegın // Immýnologıa– 2011. №2.
23.    Salnıkova E.N. Issledovanıe polısaharıdnogo kompleksa polynı gorkoı (Artemisia absinthium). // Teoretıcheskıe ı praktıcheskıe aspekty ızýchenıa lekarstvennyh rastenıı. Tomsk.2011.
24.    Gosýdarstvennaıa farmakopıa 11.e, dop M.: Medısına: Vyp. 2. Obshıe metody analıza Lekarstvennoerastıtelnoe syre.2012.
25.    Gosýdarstvennyı reestr lekarstvennyh sredstv M. Mınzdrav. 2011.
26.    Shmıd O. Prırodnye dýbılnye veshestva /Bıohımıcheskıe metody analıza rastenıı M. 2008.
27.    Zaprometov S. V. Vydelenıe ı analız prırodnyh bıologıcheskı aktıvnyh veshestv // S.V. Zaprometov , E.E. Sırotkına, Krasnov E.A.// Tomsk. 2007.

---