InfoHub Logo

Jelbiregen, jelkildegen,
Qyzyl jelek jel esken,
Elestegen, kólestegen,
Kóleńkeler ket esten.

Otarbaǵa minip qaladan jóneldik. Áýeli jaı dúrsildep, yńqyldap temir jolmen syrǵanaı júgirdi, birte-birte ekpindep, sýmańdap zaýlaı jóneldi. Qarsy júgirip aǵashtar, qalanyń shetindegi bólek-bólek qoralar, úıler, úıshikter, telegrammnyń baǵanalary buldyrap qalyp jatyr. Qaladan shyqty, qala birte-birte kórinbeı qaldy. Ekpindep otarba en dalaǵa shyqty. Ashyq keń dalaǵa shyqty. Anda-sanda qazaqtyń úsheý-tórteýi birge otyrǵan qarasha jyrtyq úıler kórinedi, mal joq, jan joq, biren-saran ǵana qarasha úılerdiń janynda túrsiz qońyr kıimdi adamdar qybyrlaıdy.

Otarba adamǵa toly. Ár vagonnyń ishinde hám esikteriniń aldarynda, basqyshtarynda aıaq basar jer joq. Bárinde ıin tirese turǵan adam, bul adamnyń deni ashtar. Óń joq, tús joq. Kepken, solǵan. Bet-aýyz, qoldary qansha ýaqyttan berý jýylmaǵan, kip-kip kıimderi tozǵan, jyrtylǵan. Shań, topyraq basqan. Moıyndarynda, arqalarynda asynǵan shoqpyt-shoqpyt dorbalary bar. Bul otarbadaǵy adamdardyń bárin jabyrqatyp qaıǵynyń qara tumany basqan. Kúlki joq. Bular ashtyqtan bosyp shubaǵandar. Kóbi qazaq, bashqurt, saqaldy, jasy ulǵaıǵan adamdar, jigitter, 12-13 jastaǵy balalar, qyzdar, qatyndar. Bári buralǵan. Ash.

Bular jantalasyp sendelýde. Qazirgi halderiniń óń ekenin, tús ekenin bilmeıdi. Bular esterinen aıyrylǵan, otarba bulardy toqtatpastan zaýlatyp alyp barady. Otarbada tynys joq. Otarbada sharshaý joq, esedi jeldi, kesedi jeldi. Aldaǵy kóz ushyndaǵy qaraıǵan nárseler demde buldyrap kelip artta jyǵylyp qalyp jatyr. Otarba zaýlaıdy. Kimniń qaı jerde qalatyny belgisiz. Mine,aıdalada bir beketke otarba kelip aqyryp toqtady.

Qara aıǵyr yńqyldaı demalyp, syzǵyryp aqyrdy. Qybyrdan bipey minip jatyr. Dabyrlaǵan sózder estiledi. Tiri ólikter, ylǵı qap, dorba asynǵan adam, kózderinde ajar joq. Qazaq, bashqurt, orys, kóbi qazaq. Keń dala. Mańaıda el joq. Meniń minip turǵan vagonym otarbanyń eń artynda. Mine, bizdiń aldymyzdaǵy vagonnan edáýir adam tústi. Kóbi qazaq. Bulardyń arasynan qazaq qatyny men 12-13 jasar qazaq qyzy shyǵyp, burańdaı basyp baryp joldyń 20 qadamdaı janynda jyradaǵy kógaldyń ústine otyrdy. Qyz-qatynnyń qyzy bolsa kerek, ekeýiniń qıapaty bir-birine uqsas. Qatyn qońyr jyrtyq shapandy. Belin býǵan, jamaýly kir kımeshekti. Kir, jyrtyq, kóıleginiń sholaq eteginen jaman etikteri kórinedi. Qyzdyń basynda eski qyzyl jelek. Ústinde kirlegen kók-ala jol beshpent. Kóılegi kelte, mási baıpaǵynyń syrtynan kıgen galoshy kónetoz. Qatynnyń arqasynda, qyzdyń moınynda asynǵan dorbasy bar. Ekeýi de ashtyqtyń zardabyn tartqan hám tartýda. Ekeýi de delbe bolǵan jylqydaı sendelip qýrapty. Julyp tastaǵan kók jýadaı solypty. Ekeýiniń de shybyn jandy saqtaý lajyn oılaǵandaı janary muz bolyp qatqan kózderimen ekeýi de jan-jaqqa qaraıdy... qaraıdy... Esikten qarap turǵan maǵan qaraıdy. Kózderi meniń kózime tústi. Kózderimen «bul qalaı boldy?» — dep menen suraǵandaı...

Mine, taǵdyrdyń isi! Mine, turmystyń isi! Raqymsyz turmys, mine, júrip bara jatqan otarba. Onda toqtaý joq. Onda til joq. Oǵan árkim talasyp minedi. Mine almaǵan qalady. Otarba betinen qaıyrylmaqshy emec. Jol boıy oǵan adam balasy japyrlap minedi, jol boıy talaı jan qaqtyǵyp túsip qalady. Otarbanyń astyna túsken eziledi, janshylady.

Mine, syzǵyryp otarba qozǵala jóneldi. Túsken jurt jabyrlasyp minip jatyp. Otarbaǵa qarap oryndarynan qozǵalyp anaý otyrǵan eki áıel de umtyldy, umtyldy, tura almady. Jáne umtyldy, kúshterin jınap umtyldy, áreń turdy. Júrip bara jatqan otarbaǵa qaraı ekeýi qol ustasyp júgirdi... burańdap júgirdi... qyz beıshara maltyǵyp jyǵyldy. Qatyn súıep turǵyzdy... otarba júrip barady. Ekeýiniń kózi mende, úndemeıdi. Biraq ekeýiniń jaltyraǵan kózderi: «Aǵataı-aý! Baýyrym-aý! Biz qaldyq qoı!» — deıdi. Yshqynyp umtylysty, táltirektep aıaqtary burańdaıdy. Qyz bala taǵy aıaqtary shyrmalyp jyǵyldy. Ekeýiniń jylap, «qaldyq-aý» degen daýystary estildi.

— Ia, qalasyńdar, qaldyńdar! Men qaıteıin? Qolym senderge jetpeıdi, otarbada til joq, qaramaıdy. Qalǵanǵa qaramaıdy. Qaraǵan emes.

Otarba kúrsildep qatty júrip ketti. Eki sorly: «Aǵataı-aý!» — degendeı kózderin súzip qarap qaldy. Men qur qarap turdym. Birte-birte alystap qyzdyń basyndaǵy qyzyl jelegi jelbirep qala berdi. Otarba jyldamyraq júgirdi. Ekeýi tomashadaı qaraıyp, buldyrlap alystan qyzyl jelegi ǵana saǵymdaı jelbirep aıdalada qaldy.

Otarba syrǵanap júre berdi. Talaı jerge az-azdan aıaldady. Talaı ash adam jańaǵydaı jolshybaı qaldy. Talaı kisi jańadan mindi. Otarbada tynym joq. Jabyrqaǵan kóńildi birtúrli qasiret, qaıǵy basty. Biraq kóz aldymda álgi eki áıel.

Kesh boldy. Aqsham batyp, ymyrt jabyldy. Tún boldy. Dúrsildep, entelep otarba júrýde, ymyrt jabylǵan soń vagonnyń ishine kirip, syǵylysyp bir buryshqa qysylyp baryp otyrdym. Vagonnyń ishi qarańǵy, adam óte tyǵyz. Keıbireýler aqyryn kúbir-kúbir sóılesedi. Sózderin tyńdasam aıtqandarynyń bári: «tamaq, tamaq, as... ashtan ólgen adam, dalada qasqyr jep ketken ólik: butanyń basyna ilinip jelbirep turǵan shúberekke barsań mańynda óliktiń jemtigi bolady...» Mine, aıtatyn sózderi! Tún ortasy aýdy, talaı jaman qıyn sýretter kóz aldyma keldi.

Oıymnan álgi eki sorly áıel ketpeıdi. «Biz qaldyq qoı» degen kózderi meniń kózimniń aldynda qazir turǵandaı, «biz qaldyq qoı» degen sóz qulaǵyma yńyldap estilip turǵandaı qulaǵymnan ketpeıdi. Ekeýi qaldy, mańdarynda ańyraıǵan, qańǵyraǵan beketten basqa eshkim joq, járdem tabar jer joq. Daǵdaryp otyryp, az qalǵan álin jıyp, delbe bolǵandaı sendelip beti aýǵan jaqqa ekeýi júredi-aý! El joq, kún joq, aqyrǵy kúshterin jıyp taǵy júrip, bir jerde qulap qalady-aý. Bastaryn súıer adam joq. Aýyzdaryna sý tamyzatyn jan joq. Qınalyp jatyp óledi-aý! Qasqyrǵa, qusqa jem bolyp, onsyz da tozǵan kıimderi bólek-bólek jyrtylyp kımeshegi, qyzyl jelegi bir butanyń basyna ilinip jelbirep qalady-aý!

Mine, raqymsyz taǵdyrdyń, raqymsyz turmystyń, raqymsyz otarbanyń isi! Oıymnan ketpedi, tań taıandy, kóz aldymda eki sorly áıel turyp aldy, «biz qalǵanymyz ba?» degen sóz qulaǵymnan ketpedi. Oılarym shyrmatyldy. Mıym taldy. Kómeskilendi, kúrmeldi. Qysylyp, búrisip jatyp uıyqtap ketippin...

Syqyrlap, seńderi syqyrlap darıa tasyp aǵyp jatyr. Bul tasqyn talaı eldi, talaı jandy, talaı nárseni ǵaryp qylyp aǵyzyp alyp ketip barady. Qıraǵan, buzylǵan qalalardyń, aýyldardyń túrli múlikteri aǵyp barady. Senderdiń ústinde adam, mal hám basqa janýarlar túrli nárseler ketip barady bári shýlaǵan, mańyraǵan, ulyǵan, jylaǵan, yzyńdaǵan, kúrmelgen daýystar. Men jan-jaǵy túpsiz, tuńǵıyq bıik shyńnyń basyndamyn. Qozǵalýǵa dármen joq. Qımyldaıyn desem tuńǵıyqqa qulaıtynmyn. Yzyńdaǵan, jylaǵan daýystar, «aǵataı-aý, baýyrym-aý, biz kettik qoı» degen daýys. Qarasam! Bir qazaq qatyny, bir qazaq qyzy, basynda qyzyl jelegi bar, ekeýi de seńniń ústinde aǵyp keledi. Zarlaıdy, jylaıdy, qaraıdy maǵan. Kózderi tý syrtymnan ótedi. Jylap maǵan qoldaryn sozady. «Aǵataı-aý,kettik qoı! Baýyrym-aý deıdi. Darıa tasyp jatyr, burqyraıdy. Qaınaıdy. Seń syqyrlap qaltyldaıdy. Ústindegi eki áıel maǵan qol sozady.

«Ah! Aǵataı-aý!» — deıdi! Bular meniń bir jaqyndarym, baýyrlarym eken! Bular járdem kútken, qıyn halge túsken álsiz sorlylar eken. Bular baǵanaǵy otarbadan qalǵan eki áıel. Baýyrlarym! Baýyrlarym! Al sozdym, sozdym qolymdy! Sóıtip qatty asqynyp qolymdy sozyp aıqaılap umtylyp shoshyp kózimdi ashtym. Túsim eken. Basym meń-zeń, júregim lúpildep soǵady. Kóz aldymda baǵanaǵy eki áıel. Qulaǵymda «aǵataı-aý, baýyrym-aý, kettiń ǵoı!» — degen sóz.

Vagon ishi jaryqtaý bolypty. Tola úımelep, domalanyp jatqan halyq. Bári tiri adamǵa uqsamaıdy. Dúrsildep, syrǵanap bir qalypta otarba júrip keledi... aqyryp toqtady. Úımelegen halyqtyń ara-arasymen qysylyp esik aldyna kelip qarap turdym. Kúńgirlep sóılesken halyqtyń sózderi estiledi. Otarbanyń mańynda qybyrlap júrgen adamdar. Kóp turmady, otarba ysqyryp taǵy jóneldi. Taǵy jabyrlasyp, talasyp jurt minisip jatyr.

Otarba taǵy jyldam júrip ketti. Taǵy 3 — 4 kisi mine almaı qaldy, otarba zaýlady, jolshybaı adamdar qalyp jatty...

Turatyn qalama kelgen soń men de túsip qaldym. Kesh bolǵan. Páterge kelip jýynyp, shaı iship, úı ishimen sóılesip otyrdym. Basym áli meń-zeń. Áli boıymdy jıyp ala alǵanym joq. Oılarym shyrmalyp kúńgirttengen soń kereýetke jattym. Qabaǵym jabylyp, uıqynyń tumanyna túsip ketippin.

Qalyń orman ishinde kele jatyr ekenmin. Kúndiz ekenin de, tún ekenin de bilmeımin. Bir jan joq. Júremin, júremin, júrisim ónbeıdi. Qorqynysh. Tiri jan izdep jan-jaǵyma qaradym: bireýler keledi. Eki áıeldiń shashtary jaıylyp, tarqatylyp, biltelenip omyraýlaryna túsipti. Ústerinde borsha-borsha jyrtyq qońyr kóılekteri bar, jalańaıaq. Qatyn jalańbas, qyzdyń jelbiretip bos salǵan jyrtyq qyzyl jelegi bar. Omyraýlary ashyq. Qan joq. Tústeri sýyq. Kózderi úńireıip, kómirdeı jaınap ishine kirgen. Qoldary,saýsaqtary qý súıek. Tyrnaqtary uzyn. Kózderi oqtaı, maǵan qarap qarsy tura júrdi. Asyqpaı júrdi. Meniń de eki kózim olarda, shydamaı keıin qashpaq boldym, burylmaq boldym, mursham joq. Qozǵalmaq boldym, qatty daýystamaq boldym, álim joq. Daýysym shyqpaıdy. Ekeýi taıanyp qoldaryn jaıyp qasyma keldi, meniń sóıleýge tilim joq. Kózimmen: «qınamasańdarshy meni!» — dep jalyndym. Oǵan bolmady. Qoldaryn sozyp jaıady. Qý súıek qoldaryn jaıyp surady: «tamaq», «tamaq», «as», — deıdi.

Tyrnaqtary ósken, qý súıek qoldary maǵan tıer-tımes. Jalyndym, bolmady, «eshnárse joq», — dedim. Men qysyldym. Álim qurydy. Bolmady. Qý súıek qoldarymen moınymnan qysyp, qorshap ustap býyndyrdy. Men tunshyqtym, yshqynyp qımyldadym, yshqynyp daýystadym. Shoshyp oıandym.

Ýh! Sońymnan qalmady sorlylar!

1922 jyl, 5-mamyr. Kesh

---