InfoHub Logo

(poves)

ASHSHY-TUSHSHY

Aıan hatty alyp, eki-úsh qaıtara oqydy. Qabaǵyn túıip,ersili-qarsyly júrdi. Keń bólme ózine tar kórindi. 'Terezege taıaý kelip,alystaǵy aspannyń ushyǵyna qarap turdy. Aspannyń ushyǵyndaǵy kókala bultqa altyn kúnniń nury shashylǵan. Altyn nur shalǵan kóktegi kókala bulttyń aqyryn jyljyp ydyraǵany Aıannyń alasurǵan qıaldan aıaldata almady. Aıannyń kózi alystaǵy bultta, kóńildi qara jerdiń turmys teńizinde edi.

— Jaraıdy, kórermiz! Jaraıdy, durys-aq! — dedi Aıan. Úıinde jańadan jalǵyz tqryp, qıal oıyn óz-ózine dybystap aıtqany Aıannyń ózine jat kórinbeıdi.

Aıan mamyrdyń tórtinde aýdannan egis naýqanynan qaıtyp kelip, arada eki-úsh kúnnen soń Aılaqpen telefon arqyly sóılesken edi.

— Qalaı, burynǵydaısyń ba joq, ózgerdińbe? — dep edi Aıan.

Aılaq:

— Óziń qandaısyń? — dedi.

Aıan:

— Burynǵydaımyn!.. — dedi.

Aılaq:

— Meni ózgergen shyǵar dep nelikten oıladyń? — dedi.

Aılaq:

— E, qalaı oılamaıyn, komandırovkede júrgende hat jazyp júrem dep ketip ediń, bir de hat jazbadyń, sonan soń, endi umytqan shyǵar dep oılap edim, — dedi.

Aıan onyń mánisin aıtyp, jýyp-shaıdy.

— Men nege umytaıyn!.. Óziń endi qalaısyń? Burynǵydaısyń ba? — dedi.

Aılaq kúlip:

— Ia, burynǵydaımyn! — dedi.

Mine, osyndaı sózder bolǵan edi. Jolyǵam degen kúnderinde Aılaq jolyǵa almaı júrdi. Aılaqpen jolyǵa almaǵandyqtan Aıan kóńilsizdeý edi...

Odan keıin, mamyrdyń 20-kúni telefonmen sóıleskende Aılaq Aıanǵa:

— Endi qoıalyq!.. Qazir aramyz burynǵydaı bolmaı ketti. Endi qoıý kerek! — dedi.

Aıan buǵan qapalanyp qalǵan edi. Búgin mamyrdyń 23-inde Aıan Aılaqqa hat jazǵan edi. 20-mamyrdan úndemeı júrip, mamyrdyń 23-inde shydamaı hat jazyp, mine Aılaqtan jaýap alyp, sony endi qaıta-qaıta oqyp turdy.

Ústelde jatqan hatqa taǵy da qarady. Hat mynaý edi:

(Aılaq jazý júıesin,sóz júıesin jóndi bilmeıdi. Hat músinin ózinikindeı qylyp kóshirýge tyrystyq.)

Aıan.

«Jazǵan hatyńdy aldym.

Alyp, qýanyp qaldym. Keshe bizdiń úı lagerge ketti. Men kázir úıde ózim qaldym. Biraq kesheden beri Ámılásh kelip otyr. Búgin de qonady. Erteń kún jaqsy bolsa, men kórshiniń telefonymen sóılesermin, saǵat on eki-bir kezderinde. Múmkin siz kelersiz, ıa bolmasa baqshaǵa bararmyz. Men birde kolhozǵa júreıin dep otyrmyn. Soǵan deıin sizben meniń de sóıleskim kelip júr. Erteń habar berem telefon arqyly.

Qapalanba, janym, kórgenshe qosh bol!

Rahıla 23/ V — 32 jyl».

Aıan hatqa taǵy da bir qarap oqydy da:

— Áli de atyn «Rahıla» dep jasyryp qoıady-aý... Bul meniń aqylym edi... Endi mundaı nasharlaý hatqa óziniń shyn atyn-aq jazsaıshy! — dedi ishinen.

Aılaqtyń burynǵy hattaryn oılady.

Buryn ulyqtaý qylyp jazatyn hattarynda ólip-óship jazýshy edi. Óleń, jyrlarmen de jazýshy edi. Naz qylyp jazǵan bir zatynda: «Tahır men Zýhradaı edik... Búgin kózime bir kórinip, bir súıgizip ketseń , armanym bolmas edi...» dep jazǵandaryn oılady. Aılaqtyń sol hattaryn alyp oqyp, bir kúrsindi...

Mamyrdyń 24-nen 25-ine sheıin aıan Aılaqty kútip júrdi. Aılaqtan habar bolmady. Onyń úılerindegi telefondaryn mamyrdyń 21-22 kezinde kóshirip alyp ketkendikten, telefon da soǵa almady.

Mamyrdyń 25-kúni bir jigitten hat jazyp jiberip edi, ol taba almaı qaıtyp keldi.

— Lagerge ketip qalypty, — dedi. Endi Aıan ony umytpaq boldy. Qasqyrbaı degen joldasyna telefon soqty.

— Kel, kóshege shyǵaıyq!.. Júrip qaıtaramyz!.. Kún táýir kórinedi ǵoı. Almaty ózeniniń ar jaǵyndaǵy baqshaǵa baryp qaıtarmyz... Jaraıdy, jaraıdy!.. Kútip otyram!... — dedi.

Kún aýyp eńkeıgen kezde Qasqyrbaı men Aıan kıinip tysqa shyqty. Teatrǵa baratyn kisishe kıingen edi ekeýi de. Almatyda bul ekeýi eń taza kıinetinder edi. Ekeýiniń de ústinde ádemi qara beshpent, etek qyry synbaǵan aq shalbar. Aıaqtarynda «jemmı» týflı. — Aıannyń aıaǵynda julyqtaryn laktaǵan teriden istegen karade sarala týflı, Qasqyrbaıdyń aıaǵynda zamyshtan julyqtalǵan týflı. Qasqyrbaıdyń basynda kepke, Aıannyń basynda qara jazyq lentaly shı shlápa. Ekeýiniń de qoldarynda Qyrymnan joldastary eskertkishke ákep bergen ádemi shombal shubar taıaq... Ekeýiniń de kóılekteri kirshiksiz aq, qaıyrma jaǵa, galstýk. Aıannyń jańa kórshileriniń esikteriniń aldynan ótip baratyp, Arash esimdi ádemi qyzdy kórip, Aıan amandasty. Arash bulardyń qastaryna kelip, birsypyra sóılesip turdy.

Aıan Qasqyrbaımen sóılesip kele jatyp, «Álgi qyz Aılaqtan kóp sulý-aq», — dedi ishinen. Sodan Aıan men Qasqyrbaı Almaty ózeniniń ar jaǵyndaǵy baqshaǵa baryp, edáýir júrip, aralap qaıtty. Jasarǵan, kók jibekke oralǵan aǵashtardyń balbyraǵan jasyl japyraqtarynyń arasynda júrdi. Tozańsyz taza aýada dem alyp, japyraq jamylǵan bulbuldardyń shattyq kúılerin tyńdap, Aıan kókiregin kerdi. Bul baqsha buǵan sondaı tanys edi. Árbir tanys jerleri, árbir úırengen oryndary munyń júregine sondaı ystyq kórindi. Byltyr jazdaı Aılaq ekeýi talaı qyzyqty kúnderdi osy baqshada ótkizgen edi... Aılaq ekeýiniń talaı otyrǵan, talaı júrgen úırenshikti oryndaryn aralap kórdi.

Kún batýǵa taıanǵanda ekeýi «Redsap» kóshesimen qaıtty. Sol kóshede Aılaqtyń byltyrǵy turǵan páteri bar edi. Sol páterdiń tusyna kelip, Aıan Qasqyrbaıdy toqtatyp, terezege qarady. Ashyq terezeden bir áıel basyn shyǵaryp kúlip, bularmen amandasty:

— Qaıdan kelesińder? — dedi.

Aıan:

— Myna baqsha jaqtan kelemiz, — dedi.

Áıel:

— Á-á, baqsha jaqsy shyǵar... Bul baqshaǵa barǵanyńyz osy shyǵar, — dedi qýanyp kúlip.

Aıan:

— Ia, solaılaý edi, — dedi kúlip.

— Endi úıge nege kirmeısizder? Úıge kirińizder!.. — dedi áıel.

Aıan Qasqyrbaıdy ertip úıge kirdi.

Búl páterde Aılaqtyń byltyrǵy kórshileri turatyn edi. Bul áıel Pıashov degen doktordyń áıeli, Aılaqpen óte aralasyp turatyn kórshisi — Ásıa degen edi. Aıan men Aılaqtyń syrlary bul áıelge ortaq sıaqty edi.

Biraz kúlisip, sóılesip otyryp, Aıan men Qasqyrbaı júrmek bolyp túregeldi... Sol arada Ásıa Aılaqty áńgime qyldy.

— Balalar onda baryp kelip edi. Ol áli búgin munda eken... Lagerge áli júrgen joq, lagerge erteń baryp, úsh-tórt kún jatyp kelip, ózimen birge oqıtyn oqýshylarmen kolhozǵa júredi eken. Búgin munda bizdiń Ámılásh pen ekeýi álgi meshittegi nasmen klýbynda ózderiniń oqýshylary jasaǵan oıynda bolmaq. Búgin Ámılásh sol Aılaqtyń qasynda qonady... — dedi Ásıa.

Aıan kúmiljip birdeme dedi.

Ásıa:

— Sońyra men sizdiń páterińizge baraıyn, sonan soń ekeýimiz nasmen klýbyna birge baryp, men Aılaqty ertip shytaıyn... Qazir myna Ámıláshtan Aılaqqa aıtyp jibereıin! — dedi.

Ýaqytsha qosh aıtysyp shyqty.

Bylaı shyqqan soń Qasqyrbaı kúlip:

— E-e, nege sonsha jaqyn bolyp ketti dep, byltyrdan beri túsine almaı qoıyp edim. Áńgime osyndaı eken ǵoı...

Apyrym-aı, maǵan aıtpaýshy edińder, á?!. — dedi.

Keshke aıtqan mezgilinde, álgi Ásıa Aıannyń, páterine kelip, Aıandy ertip áketti. Ekeýi nasmen klýbyna bardy. Áıel klýbqa enip ketti. Aıan tysta tosyp qaldy. Ersili-qarsyly júrgen, topyrlaǵan halyqqa eleýsizdeý bolý úshin, Aıan bir kóleńkeleý jerde turdy. Edáýir kútti. Álden ýaqytta Ásıa men Aılaq ekeýi shyǵyp. Aıanmen ushyrasty. Aıan Aılaqpen amandasyp, úsheýi qosylyp júrip ketti.

Aqsham batyp, qas qaraıǵan kez... Úsheýi Aıannyń páterine keldi. Aıannyń páterindegi Aıannyń jaqyndary — úsh jas jigit qalbalaqtap qaldy. Shaı daıyndady, Aılaq pen Aıan shaı ishti. Doktor qatyny bir staqan shaı iship, úıine qaıtpaq boldy. Ony aparyp salýǵa eki jas jigit erip ketti. Aılaqpen Aıan ońasha qaldy. Sóılesip otyrdy. Biraq aralary burynǵydaı emes, salqyndaý, Aılaqtyń ústinde etegine bir elideı ǵyp eskileý qońyr qundyz ustaǵan qara-kókshil kóılegi... Aıanǵa bul kóılek tym tanys edi... qońyr qundyzdy kóılek Aıannyń kózine ystyq kórindi...Qarakók kóılektiń etegin sıpap otyrdy... Aıan Aılaqqa oılana qarap qapty... Júregine bir jaman kúdik kirgendeı. Úıtkeni Aılaq betin, qasyn, erinderin boıaıtyn bolǵan eken... Aılaq:

Men saǵat úsh kezderinde qaıtam ǵoı? — dedi.

Aıan:

— Qoı, ol ýaqytta qarańǵy kóshede júrý kıyn bolar, tań atqan soń kaıtarsyń!.. — dedi. Aılaq:

— Úıdegi birge qonatyn eki qyz meni qaıda ketti deıdi ǵoı, uıat bolady ǵoı, — dedi.

Aıan:

— Óziń bil, men túnde júrýden qoryqpaımyn ǵoı, báribir aparyp salam ǵoı... Biraq tún ishinde kaıtý satan qaýiptirek bolady ǵoı, — dedi.

Aılaq:

Jaraıdy, endeshe tańerteń ketermin! — dedi. Ol kúni Aılaq Aıandikine qondy... Kózge uıqy tyǵylǵansha ekeýi aıqasa qushaqtasyp áńgimelesip jatty. Qansha aıqasyp,qansha qushaqtasyp jatyp áńgimelesse de, Aılaqqa bir sýyq syr bar sıaqty kórindi.

Aılaq erteńinde ketti...

Sodan lagerge baryp, kolhozǵa júrmek boldy, júre almaı, Aılaq qaıtadan oraldy. Aıanǵa eshbir habar bergen joq, óıtkeni sońǵy kelip qonyp ketkeninde «Endi qoıaıyq!» — degen sózdi aıtqan edi.

— Qoıshy endi, osyny umytaıyn!.. Osynyń onshalyq ne artyqshylyǵy bar edi?.. Bilimi, aqyly belgili... Al túrinde ne bar?.. Alasalaý boıly, borpastaý, myrtyqtaý kelgen bitimi bar. Semirse sýyr tárizdenip, tipti naǵyz megejin, myrtyq bolyp ketýi de múmkin. Ózi tersheń de. Júrgen júrisinde de bir kemshilik bar sıaqty dep oılaýshy ma edim?.. Júrisinde, dene qımylynda da bir qolapaısyzdyq, bir kibirtik topastyq bar emes pe edi?.. Beti borjyqtaý, birazdan soń kóziniń aldyn maı basyp, beti budan da jaman borjyq bet bolýy múmkin. Saýsaqtary da sýyrdyń aıaǵyndaı myrtyqtaý edi toı. Óziniń denesiniń, aıaq-qoldarynyń revmatızm! bar... Sol jaq qolynyń bilezik turatyn býynynyń ústińgi sińiriniń biri jumys istegeninde, shıratylyp shapshyǵan qyl shylbyrdaı túıinshek-túıinshek bolyp ketetin edi. Bul revmatızmniń jaman túriniń belgisi... Jáne beti sekpildeý. Ol sekpili órship kóbeıetin sıaqty. Tisteri de ádemi berik tis emes, túzý de emes, jarqyrıǵan aq tis te emes. Ústińgi tisiniń biri altyn. Iá, altyn... Tipti gáýhár bolsa da,tizilgen Merýertteı appaq tis bolsa, — ádemi bolar edi toı... Tisteri kógildirleý. Tegis,túzý de emes. Suıyq qana seldir qasy bar... Ol da ádemi emes. Qol-aıaǵy baqaldaý, myrtyqtaý. Osyndaı áıel ekiniń. birinde bar emes pe? Qoıshy, osyny umytaıyn! — dedi Aıan ishinen.Aıannyń qıalynda Aılaq týraly eki pikir aıtysyp talasatyn boldy endi. Aılaqty umyt, tasta endi deýshi pikir Aılaqtyń jańaǵy túrlerin aıtty...

Al bir pikir otan kónbedi. Toqtamady.

Ol pikir: «Qoı olaı emes!.. Onyń bári ásheıin jaı tana emes pe? Betiniń azyraq sekpili bilinetin be edi?.. Appaq bet, jaı appaq emes, azyraq sál tana qońyr kúńgirtteý aq emes pe?.. Sonysy birtúrli jaqsy emes pe? Erinderin tompıtyp qarap otyrǵandaǵy kózi gáýhardaı, erinderi alqyzyl gúldiń qattasqan japyraqtaryndaı emes pe?.. Daýysy aqqýdyń, daýsyndaı emes pe edi?..» — dedi.

Jáne pálendeı qylyqtaryn, túlendeı qylyqtaryn qaıtesiń dep, taty da birsypyra maqtaıtyn «názik» degen sıpattaryn aıtty. Jamandaýshy pikir de óz baǵalaryn aıtyp qoımady.

«Buryn jelkesinen joǵary qyryqqan shashtary qulaqtaryn jaýyp, kórsetpeı turatyn edi. Qazir shashtaryn odan ósirip,jelkesiniń syrtyn japtyryp, qulaqtarynyń syrtyna qaıyratyn bopty. Endi qulaqtaryn kórdiń be? Qulaqtary búrisken,tipti óńsiz bos qulaq eken. Búrisken qulaqtary jaman unnan istegen pelmen sıaqty. Onan soń erni jaqsy deısiń, erinderi jaqsy ma? Eki erni biri birine túzý de qabysyp turmaıdy. Aýzy kúlgende yrjıyp, úlkeıip ketedi. Sony áli baıqamaı júrsiń be? Jáne erinderin , ózi sońǵy ýaqytta bildirmeı boıaıtyn bopty. Keshe súıiskende ony baıqaǵan joqsyń ba? Onyń erinderinen aýzyńa azyraq bir bótendeý dám kelgen joq pa? Keshe keshke kelgende erinderi alqyzyldaý emes pe edi? Tańerteń ketkeninde erinderi sondaı ma edi? Onan soń qylyqtary jaqsy deısiń? Minezderinde ne soraqy beısharalyq bar emes pe?.. Aqyly datym shamaly emes pe? Osynyń aqyl bilim, óner degenniń ne ekenin bile me? Aqyl, bilim, ónerdiń qadirin bile me? Bul ózi kisi baǵasyn bileme? Buǵan syrty ǵana jóndem erkek bolsa bolmaı ma? Syrty ǵana erkek bolsa, buǵan da kerek, aqymaq, meıli sotqar, meıli eshbir maǵynasyz, mańyzdysy adam bolsa da, bul ony paryq qyla bile me? Qoı muny,aqymaqtanba! Sen tek jaı qıalǵa berilip júrsiń. Tek óziń joqty bar qylyp, qıalyńmen sulý jasap júrsiń.Sen aqynsyń,Aılaq sulý da áıel emes, aqyldy da áıel emes, tek seniń qıalyń ony sulý Qoıshybaevty súıip,tıip, shyqqan áıelde turlaýly aqyl bolar ma? Mundaı áıel áli talaı soıqandy isteýi múmkin... Maǵan sen taǵy da munyń aqylsyz, bylyq áıel ekendigin aıtqyzba! Qoı endi, tasta muny! Aqyldy áıel Qajybaı sıaqty maskúnem, nadan, aqymaq, sotqardy boıyna jýytar ma edi? Nege sen ony da oılaımysyń? Doǵar endi!» — dedi.

Aıandy eki pikirdiń talasy edáýir qınady. Aıan kúrsinip túregelip, kıindi de qyzmetine ketti.

Biraz kún ótti...

Aıan Aılaqty bir jaǵynan umyta almasa, ekinshi jaǵynan, onyń sonsha oıyn alań qylǵanyna, óziniń kyzmetine zıan keltiretindeı bolǵandyǵyna qatty yza bolyp júrdi.

Qyzmetten qaıtyp kelip otyryp qapalandy.

— Iapyr-aı, turmys degen osy ma?.. Shynymen bizdiń turmys osyndaı bola ma? Qıarqovtyń turmysy anadaı boldy... Tıjamnyń turmysy mynadaı... Bul turmys nege bir qalypta jaqsy bolmaıdy eken? dedi.

Aıan ózinshe aqyn ǵoı...

Aıan jaqyn júrgen joldastarynyń, áıel-erkeginiń báriniń esimderin ózgertip qoıyp alatyn. Álgi «Qıarqov» degen, «Tıjam» degen joldastarynyń attary. Aıannyń ózgertip qoıyp alǵan attary. «Aılaq» degen esim de Aıannyń ózgertip qoıyp alǵan aty...

Aıan taty da oılanyp:

— Qara basynyń turmysynda azyp-tozyp, týra joldan taıdy degen osy-ay!.. Qaladaǵy, daladaǵy «meshan sanasynyń, dushpan sananyń bul bir úlken keseli-aý! Qý fızıologıanyń kesiri-aý búl! Qaıda barsań da, talaı adamnyń osyndaı bir pálege ushyratanyn kóresiń! Endi tezirek týra jolǵa túsý kerek», — dedi.

— Men osy, ábden nervnyı, kúıgelek bolyp aldym-aý. Ne bolsa sonyń bárin «júrekke jaqyn ustamaı!.. Qoı endi», — dedi.

Aıan endi taty da bir roman jazbaq boldy.

Aıan buryn da romandar jazatyn edi. Buryn da óleńder jazatyn edi. Biraz óleńderi baspaǵa shytyp júrdi. Al jazǵan romandaryn, jazǵan birneshe óleńderin tek men tana biletin edim. Maǵan ǵana oqıtyn edi. «Aılaq» degen jumbaq atty maǵan sol aıtyp berip edi. Dápterin alyp, Aıan birsypyra óleńder jazdy. Óleńderi ózin-ózi keketip jazǵan óleń boldy. Bul oqıǵany óleń, jyrmen jazbaq boldy. Osyndaı maǵynasyz iske ýaqyt ótkizgenine ózi qatty qorlanyp, yza boldy. Bul óleńde ózin de, Aılaqty da mazaqtap, qatty qorlap jazdy. Onysyn qaıtadan oqydy da:

— Qoı, jaqsy-jaman bolsyn, bir jyldaı birge bolyp, qyzyqty ýaqyt ótkizip keldik qoı... Bulaı jazǵanym durys bolmas, — dedi.

Súıtip, álgi jyrdy jumsartyp, qaıtadan jazdy. Jumsartyp jazǵan jyrlarynyń mynadaı joldaryn oqydy:

Qushaq jaıǵan qıaldy jan
Kóktegi altyn sáýlege.
Aqqý syndy sulý izdep,
Túsken qasiret, áýrege...
Bul áýreni «Kim» deseńiz,
Joq izdegen bul bir jan,
Bul «bir aqyn»— birde aq bolat,
Birde jibek úlbir jan.
Kez kelgendi kópshilikshe
Bul tákappar súımeıtin,
Kóńili shyn súımegenge,
Menmen basty ımeıtin...
Kókte juldyz, jerde qundyz
Bul áýreniń súıeri.
Aqqý syndy aq perishte
Súıip basty ıeri.
Súıtip júrip, sulý izdep,
Ózim áýre aldady:
«Mine aqqý» dep kóp ishinen
Bir boz qusty tańdady...
Bir monshaqty jerdeı taýyp,
«Osy, — dedi, — juldyzym.
Mine, — dedi, — izdegenim,
Osy, — dedi, — qundyzym...»
Amal neshik, qıalshyl jan
Jurttyń sózin almady,
«Munyń juldyz emes», — degen
Sózge qulaq salmady.
«Munymen tek oına da ǵoı»
Degenderge qoımady:
Aqqý qus dep qushty álgini,
Qıalshyl jan toımaıdy.
Álgi qus ta áýre aqynǵa,
Jan-tánimen berildi,
Qushaq jaıyp erkeledi,
Manaýrady, kerildi.
«Bul kim?» — deseń, bul — bir áıel,
Bolmaı júrgen baıy naq,
Áýre aqynnyń ony súıip,
Qoıǵan aty «Aılaq»...
Qushaq saıyn «janym sen», — dep,
Aqyndy bul sendirdi.
Qıalshyldy dıýana ǵyp,
Bir munarǵa endirdi.
Tátti ómirdi qosty ekeýi
Jazǵy ormannyń sáninde,
Mas mahabbat maýjyrady,
Bulbuldyń shatty ánine,
Súıisýdiń lebin qosty
Jazdyń sıqyr syryna,
Mahabbattyń kúıin qosty
Bulbuldyń shat jyryna.
Neshe túrli syr aıtysty,
Jazdyń jibek túnine.
Baqytty úndi, sybyr qosty
Sýdyń syldyr únine.
Súıtip qyzyqty aılar ótti,
Jyljyp tátti jyl ótti.
Bir kúni búl ekeýine,
«Qasaqy sum til ótti».
Bul kúnderde Aılaqtyń
Sýyq sózi bilindi.
Áýre jannyń júregi endi,
Ýlandy da tilindi.
Súıtip endi bul oqıǵa,
Mini osyndaı sóz boldy.
Áýre basqa izdegi alǵan
Aýyr kúıik kez keldi...
Súıgeninen bir kún aqyn
Muzdaı sýyq sóz aldy.
Mańdaıyna sóz tıgendeı,
Otqa toldy kóz aldy.
«Baqytsyz jan» «altyn sáýle»
«Ǵashyǵynan» aıyryldy.
Astam tilek, «qos kanaty»,
Mort úzildi, qaıryldy.
Barlyq tilek, bar mahabbat,
Júrekke kep tyǵyldy.
Qolynan hat túsip jerge,
Sylq etti aqyn, jyǵyldy...

Osyny jazyp bolyp, Aıan ólenderin basynan oqydy. Ózi men Aılaqty qorlaǵan sózderin syzyp, ózgertip jazǵandaǵylary osy edi. Syzyp tastaǵan, ózi men Aılaqty qorlaǵan jyrlardy da qaıtadan oqyp shyqty. Úndemeı basyn shaıqap, óz-ózin kemitip, uly mazaqty shyraımen kúldi.

«Qolynan hat túsip jerge
Sylq etti aqyn, jyǵyldy...» —

degen sózderdi oqyp, taǵy da ózin-ózi kemitip, ashshyly shyraımen kúlip basyn shaıqady:

— Dál Pýshkınniń sózi sıaqty boldy-aý, osy bir sózderi... Biraq ondaǵy aqynnyń qolynan jerge túsip ketti degeni qaǵaz emes, pıstolet edi ǵoı!.. — dedi.

Aıan taǵy da mynany jazdy:

Sáýletaıym, seni aq úldir
Aq quralaı naq deýshi em,
Kirshiksiz jan, sulý minez,
«Perishteden» aq deýshi em...
Aq mamyǵym, aqqýym dep,
Súımeýshi me em, qalqashym!
Aq úldirim, jánikeıim dep,
Qushpaýshy ma em, qalqashym!..

Osylarym endi naǵyz meshanstvonyń óleńindeı boldy-aý! Áı, meshanstvo-aı, svoloch, sen ıt-aq qalmadyń-aý tipti.

Aıan mynany jazdy:

Júrek shirkin, beker sonsha
Oıran bolyp týladyń.
Kóńil shirkin, urynbasqa
Tekke urynyp ýladyń!
Shirkin júrek, bolmap ediń
Dostyq aıtqan sózine.
Tek bir qusty aqqý degen, —
Óz obalyń ózińe.
Qıalshyl jan, nege saldyń,
Tekke áýrege basyndy
Kirsiz sulý taba almadyń.
Meıliń aǵyz jasyndy.
Aqyn shirkin, sen dıýana,
Ne kóringen kózińe?
Boz monshaqty juldyz degen, —
Óz obalyń ózińe!..

Osy jyrlardy Aıan bir tabaq aq qaǵazǵa jazyp alyp, búktep , ústeliniń jáshigine tyǵyp qoıdy... Bir-eki kún ótti...

Almaty qalasynda Alataýǵa qaraı tas tóselgen jol bar. Jol taý ishine baryp kiredi. Joldyń toqtaǵan jerinde, taý ishinde Medeý» degen kishkene kýrort symaq bar. «Medeý» — Alataýdyń tereń bir tarlaý shatqalynda... «Medeýden» tómen bir-eki jerlerde demalys úıleri degen úıler bar. Narkomzemniń qaramaǵyndaǵy, G.P.Ý-dyń qaramaǵyndaǵy hýtorlar bar. Aǵash aralarynda lagerler bar. Qysqasy, sol taýdyń qoltyqtary, taýdyń etegi, — aǵashty, baqshaly, taýdan aǵyp jatqan sýdy, qalyń shepti, kóleńkeli, saıaly, shańsyz, tozańsyz táýir jaılar ekeni belgili. Demalys kúni, tipti jaı kúnderde de, kún saıyn avtomobılder taýdyń etek saıasyna qaraı, tasty jolmen ersili-qarsyly júrip turatyn. Avtomobılge qoly jetkender taý eteginiń saıasyna barmaı turmaıtyn. Áıelder de az barmaıtyn... Ásirese semirgen áıelder.

6-maýsym. Kún ashyq edi... Sol kúni bir avtomobıl eki adamdy taýǵa qaraı tasty jolmen alyp bara jatty. Eki adamnyń biri shopyrdyń qasynda, biri avtomobıldiń tórinde. Jalǵyz Aıan kúndegideı taza kıingen. Avtomobıldiń tórindegi jalǵyz sol edi, shopyrdyń qasyndaǵy — Salekeńniń ózi. Avtomobıl sol Salekeńniń keńsesiniki.

Sol kúni bular «Medeýge» baryp, avtomobılderin sol arata tastap, jaıaý taýǵa shykty. Salekeń fotoaparatymen taýdyń kórinisterin qabattap, Aıan men shopyrdy sýretke túsirdi...

Besin kezinde avtomobıl taý arasynan shyǵyp, sol jaqtaǵy lagerge bettedi. Bir qyzyl áskerlerden jón surap, sol jaqtaǵy baqshaǵa qaraı tartty. Baqsha ishindegi kórinip turǵan bıikteý úıge buryldy. Avtomobıldegiler izdegen Vılányń úıi onda turmaıdy eken, árirek bir úıde eken. Biraq byltyr sol bıikteý úıde turǵan edi. Aıanǵa búl úı tanys edi. «Vılá» degen atty da Aıan qoıǵan edi. Vılányń shyn aty basqalaý edi... Baqshanyń ishindegi Vılányń páteriniń esiginiń aldyna avtomobıl toqtaı qalǵanda, Vılá esik aldynda verandyda otyr eken. Kúlip qarsy alyp, Salekenmen amandasyp, bulardy úıge engizdi. Esik aldynda Vılányń zaıyby men bir áıel tur eken, olarmen amandasyp, bular úıge kirdi... Amandasyp, kúlisip, Vılá qonaqtaryna birdeme daıyndatýǵa esik aldyna shyǵyp áıelimen sóılesti. Aıannyń eki kózi — tereze men esikte, qulaǵy — Vılá men áıeliniń sózderinde.

«Aılaq qaıda?» — degen Vılányń sózi estilgendeı boldy. Aılaq kórinbegenge Aıan da kóńilsizdeý bolyp otyr edi. Vılá úıge kirdi. Aıan esik jaqqa, terezelerge qarap otyrdy. Terezelerdiń ońtústikke qaraǵan jaǵyndaǵylardyń perdeleri eki qabat edi, biri terezeniń boıymen birdeı juqa, seldir perde, biri terezeniń jartysynan tómen qurylǵan aq shúberek. Al, kúnshyǵys jaq terezedegi perde juqa, seldir.Seldir perdeden syrt kórinip turatyn edi.

Aıan:

— Apyrmaı, myna jer ne degen jaqsy?.. Baqshanyń ishi... Shań, tozań joq, taza aya... — dep, tusyndaǵy eki qabat perdeni ashyp, terezeden syrttaǵy baqshaǵa qarady. Baqsha jaqtan terezeniń tusynda, úıine kele jatqan Aılaqty kerdi. Ústinde kókala shyt kóılegi bar. Kókala kelte kóılek kózine ystyq kórindi. Aıanǵa óte tanys kóılek edi. Kelte qylyp qyrqatyn shashy ósińkirep, jelkesinen asyńqyraǵan. Aıan perdeni jaýyp jiberdi. Kúnshyǵys jaqtaǵy seldir perdeli terezege qarady... Aılaq sol terezeniń tusynda kelgende, esik jaqtan qarsy sheshesi Aılaqqa ushyrasty. Aılaqqa kúlip «bir habar» aıtty. Aıan «bizdiń kelgenimizdi aıtyp tur-aý» dep oılady. Sonan soń sheshesi men Aılaq ekeýi oń jaqtaǵy as úılerine qaraı aınaldy...

Tysqa, terezeleriniń tusyndaǵy baqshanyń kóleńkesine qurylǵan ústel ústine shaı daıyndady...

Vılá qonaqtaryn baqsha ishine daıyndaǵan ústel janyna apardy. Ashyq, shýaq kún... Taý etegi, atash arasy onsha ystyq emes. Aýa móp-móldir taza. Tozań degen oıǵa da kirmeıdi. Jasyl japyraq, jasyl shepterdiń, keste tárizdi gúlderdiń ádemi ıisteri kókirekti kóterip, kóńildi shat qylady.

Baqsha ishinde, aǵash kóleńkesinde shaı iship, jıdek jep otyrdy. Shaıǵa tek Aılaq kelgen joq edi. Salekeń shaı iship otyrǵandardyń sýretterin basyp aldy. Aıan Vıláǵa qarsy ústel shetinde edi. Samaýyr jaqta Vılányń áıeli men jáne bir áıel, Aıannan tómen shopyr otyr edi.

— Saleke, endi ekinshi túrde salyńyz. Ekinshi varıantyn salyńyz!.. Endi bárimizdi jerge otyrǵyzyp salyńyz!.. Qazir jerge kilem, kórpe jaıǵyzaıyq!.. — dedi Vılá.

Birazdan soń kók shóp ústine kilem, kórpe jaıylyp, jastyqtar ákep salǵyzdy.

Vılá:

Kórpeniń ústine qısaıyp biraz tynyǵyńyzdar! — dedi. Salekeń, Vılá, Aıan úsheýi jerde, kórpe ústinde áńgimelesip otyrdy.

Álden ýaqytta Vılánikine bir tanys qyzmetker keldi. Ol bárimen tanys edi. Áńgimelesip otyrdy. Endi kilem ústine bárin otyrǵyzyp Salekeń taǵy da sýretterin basyp almaq boldy. Vılá jurtty jınap otyrǵyzdy. Endi Aılaqta keldi. Manaǵy kókala kelte kóılekti tastap, basqa bir táýirleý kóılek kıgen. Aılaq shynymen kórinbeı qala ma dep Aıan kóńilsiz otyrǵan edi. Aılaqty sýretke túsirýge Vılá zorlap shyǵarǵan sıaqty. Aılaq bular otyrǵan jerge, álgi beıtanys áıelmen birge keldi. Otyrǵan qonaqtarmen o da amandasqan joq. Qonaqtar da amandasýǵa yńǵaılanǵan joq. Aıan Salekeńe qarady. Salekeń amandassa, sonymen birge amandaspaq edi, Salekeń elemegen soń Aıan jalǵyz amandasýdy yńǵaısyz kórdi.

Sadekeń bárin jerge, kilem ústine otyrǵyzyp, sýretterin túsirýge apparatyn kurdy. Aıan Vılányń áıeliniń qasyna otyrdy. Vılá áıeliniń arjaǵynda Aılaq otyrdy... Aıan tym taıaý otyrýǵa uıalyp, sál qashyqtaý otyrǵan edi.

Salekeń apparatty jóndep, syǵalap:

— Aıan, sen ana kelinge qaraı taıaýyraq otyrshy! — dedi. Aıan azyraq syrǵydy. Aılaqtyń betine, basyna, jelkesine kóldeneńnen kóziniń astymen qarap otyrdy... Aıannyń kóziniń kóbirek toqtaǵany Aılaqtyń qulaǵy boldy. Aıan ishinen:

«Ras, qulaǵy ádemi emes eken-aý!.. Buryn qulaǵyn shashtary jaýyp júrgeni jaqsy eken toı. Qazir shashtaryn kúzep tastaǵan soń qulaǵy kórinetin bopty. Shynynda qulaǵy búrisken boz qulaq eken... Óńsizdeý ekeni ras eken ǵoı», — dedi.

Odan keıin taǵy da shaı ishti... Shaıdyń aqyrǵy kezinde sheshesi Aılaqty shaıǵa shaqyrdy. O da kelip otyrdy. Biraq onymen Aıan sóılese almaıtyn boldy. Qaltasyndaǵy óleńdi de bere almaıtyn boldy. Vılányń kishkene qyzynan bereıin dep baıqap edi, odan berýge de yńǵaıy kelmedi. Salekeń men Vılány sóılestirip tastap, Aıan qasyndaǵy aǵashtarǵa qarap, qasyndaǵy jıdek egilgen jerge baryp, pisken jıdekterdi úzip aýzyna salyp júrdi. Taǵy aǵashtarǵa qarap, shop aralaryndaǵy keıbir shashaqtardy úzip júrdi...

Kún ábden eńkeıgende bir-bir stakan shaı iship, kaıtýǵa turysty. Kún keshkirgen edi. Salekeń taty da Vılányń áıelimen qol alysyp qoshtasty da, Aılaqpen qol alyspady. Aıan da Salekeńniń istegenin istep júrip ketti. Vılá men álgi kelgen tanys qyzmetker bulardy esik aldynda turǵan avtomobılge qaraı ertip júrdi.

Shaı ishken ústel men avtomobıldiń eki arasy on bes-jıyrma qadamdaı-aq... Ústeldiń basynan kete berip, Aıan jolda turǵan alma atashynyń bir japyratyn úzip alyp, jyrtyp jerge tastady. Jáne bir shópti úzip alyp laqtyryp jiberdi. Avtomobıldiń qasyna kelgen soń Aıan:

— Qalpaǵym men taıaǵymdy alyp shyǵaıyn, — dep, jyldam úıge kipdi.Úıge kire bergende Vılányń bir kishkene balasy arsalaqtap júgirip kelip, Aıanǵa qolyn sozdy. Aıan kúlip balanyń qolyn alyp tastady. Bala sóılemeıtin edi. Biraq Aıandy tanıtyn. Buryn Aıan ońashsynda Aılaqqa kelip júrgende búl bala da Aılaqtyń qasynda bolatyn. Aıanmen tanys bolyp, úıir bolǵan edi. Myna kisilerdiń kózinshe Aıannyń qasyna kelmeı,tek sheshesiniń janynda turyp, Aıanǵa qarap jymyńdap bas ızegen edi. Endi ońashada kelip arsalaqtaı kúlip Aıanmen qoshtasty. Aıan úıge kirip qalpaq pen taıaǵyn aldy. Úıde adam joq. Hatty tastap ketsem dep oılanyp turdy — jan-jaqqa alańdap qarady. Aılaqtyń kereýetindegi jalǵyz jatqan bir kishkene jastyqtyń astyna tastaıyn ba dep jastyqty kóterdi. «Qoı, buǵan tastap bolmas, basqa bireýdiń qolyna tússe, uıat bolar!» — dep jan-jaqqa qarady. Kereýettiń bas jaǵynda ilýli turǵan kesteli qalta kózine tústi. Búktelgen qaǵazdy soǵan tastaı berip, Aıan tysqa shyqty.

Vılámen jáne onyń joldasymen qosh aıtysty. Álgi tanys qyzmetker Aıannyń jańa páteriniń nómirin,kóshesin surady. Aıan basqa oıda turyp, baıqamaı burynǵy páteriniń kóshesin atap edi, Vılá jóndep jiberdi.

Aıan: «Bizge de kelińizder!» — dep avtomobılge mindi.

Vlınyń Aıanmen sóılesýi bul joly sál solǵyndaý kórindi.

Aıan ishinen «Bul qalaı?» — dep oılanǵan edi. Biraq júrerdiń aldynda shaı isherde, Salekeńmen Vılá ústel basyna otyrǵanda, Aıan alma aǵashynyń japyraǵyn úzip,tórt-bes qadam jerde túregep tur edi. Vılá Aıanǵa qarap, óte bir jyly jaqyndyq daýyspen:

Kel, otyr, Aıan! — degeni Aıannyń sezimine tym jyly tıip

Biraq Vıláǵa Aıan:

— Qalaǵa kelgenińizde bizge kelińiz! — dep aıtýǵa bul saparda bata almadym...

9-maýsym kúni bir baladan Aılaqqa hat jiberdi. Jazǵan sózinde, áneýgi 6-maýsym kúni barǵanda kereýet tusynda ilýli turǵan qaltaǵa salyp ketken hatty aıtty. Jáne sol 6-maýsym kúni taýǵa barǵanda oıynda jazylyp kelgen óleńdi hatqa salyp jiberdi. Bul óleńdi jazylar romannyń geroıy aıtqan óleńi bolady dep shyǵarǵan edi Aıan.

Bul óleń «Qaratorǵaı» ánine salynyp, Aıannyń kóńilinde aıtylatyn bolǵan edi. Óleńi mine:

MUZDY TAÝǴA

Muzdy taý, munarly oıǵa shomyp batqan,
Zárli alǵan kókireginde muz bop jatqan.
Keýdeń men júregińdi sup-sýyq qyp,
Sýyq muz jibimesteı máńgi jatqan.
Qarly bıik
Muzdy tuıyq.
Kókirekte sýyr ma eken janǵan kúıik!..
Mańıyp tunjyraısyń kókke boılap,
Túsindi jylytpaısyń, aınalańda
Qatqandaı taýsylmaıtyn bir oı oılan,
Qarly bıik
Muzdy tuıyq.
İshi nege jibimeıdi, betin sýyq,
Tek qana munar men bult saǵan jýyq.
Qıyrǵa qalsha qarap, tebirenbeısiń,
Sum qıal qatyrǵandaı máńgi býyp...
Qarly bıik...
Muz júrek, sýyq kókirek, keýdeń bıik,
Ómirge tebirenbeısiń basyndy ıip, —
Ómirge jibimesteı muz bop qatqan, —
Bar ma álde kókiregińde arman, kúıik?..
Talaq qyp tirshiligin qara jerdiń,
Usynyp sýyq muzǵa boıyń berdiń.
Jerdegi tirshilikten qasharlyqtaı,
Aıtshy, taý, jerden qandaı jábir kórdiń?
Muzdy shyn, bilesin be jerdiń syryn?
Bilemisiń jerdiń gúldi oı men qyryn?
Berilip mahabbatqa dýana bop
Jyrlaǵan úzilip-úzilip bulbul jyryn?
Muz bıik, kórip pe ediń appaq gúldi
Qushaqtap jyr jyrlaǵan jas bulbuldy?
Aq ýyldyr, appaq gúlge ǵashyq bolyp,
Jylaǵan úzilip jyrlap bulbul jyndy.
Ǵashyq bop appaq gúlge bulbul jyndy
Terbetken jyrmen talaı torǵyn túndi.
Toǵaıda japyraqqa jasyrynyp,
Gúl qushqan túrli kúı men kórkem úndi.
Muzdy taý, men de sendeı bolsam bıik,
Altyn aı shaqyrsa da kókten súıip, -
«Jerdi qoı, aqyn bulbul, kel!» - dese de,
Jerdegi súıgenimdi ketpen qıyp...

Aıan óleńdi kóshirip, aq qaǵazǵa jazyp otyrdy da, bir-eki aýyz óleńdi kóshirmedi. Ashshy shyraımen ezý tartyp kúldi...

— Qoıshy muny, jazbaı-aq qoıaıyn!Taǵy da naǵyz kóńilsiz óleń bolyp shyqty ǵoı!.. Ne bolsa, soǵan qor bolǵan óleńim, — dedi.

Baladan Aılaq qysqasha jaýap jazyp jiberipti. «Aınalaıyn, aramyz osylaı boldy ǵoı, qaıteıin endi, amal bar ma?.. Úsh-tórt kúnde ózim qalaǵa baram, sonda jáne sóılesermiz. Kórgenshe qosh bol» degen.

Aıan hatty oqyp, qabaǵyn túıdi de:

— Qoıshy endi osyny, dýrak!.. — dedi. Hatty ústel jáshigine tastaı berdi.

Bir-eki kúnnen soń, maýsymnyń 11-inde, qaǵaz jazyp otyrdy. Sol úni Qalaıy degen áıel men Vılá Aıannyń páterine kelip qonaq bolyp otyryp qaıtty... Vılányq kelgenine Aıan qatty qýanyp qaldy. Úsheýi azdap júzim sharabyn ishti... Kúlip, áńgimelesip otyryp Qalaıy Aıanǵa:

— Erteń lagerge baryp mynalarǵa, Ámınege qonaq bolyp qaıtaıyq!» — dedi.

Aıan:

— Jarıdy, jaraıdy! — dedi.

Vılá:

— Obázetelno kelińder... — dedi.

Súıtip Qalaıy men Aıanǵa «Erteń kelesińder!.. Sózdi soǵan baılańdar!» — dedi qatty bekitti.

Biraq erteńinde Aıan lagerge bara almady. Úıtkeni Vılá men Qalaıy Aıandykine qaıtyp Qalaıynikine barsa, Vılányń qatyny kelip otyr eken. Vılányń qatyny sol kúni Qalaıyny lagerge ertip alyp ketti. Qalaıynyń úıinen bul habardy estigen soń, aıan ózine-ózi kúlip:

— E, e solaı bolǵan-dur! — dedi. — Vılá men Qalaıynyń bir sumdyǵy bar-aý osy... Qyzyq!.. Short!.. — dedi.

Erteńinde Qalaıy lagerden qaıtyp kelip, Aıannyń páterine kirip, keshegi ýádesin oryndaı almaı ketkenin jýyp-shaıyp ketti.

Ózi endi ádemi kıingen. Modnyı kóılek. Shubalań etek. Jalbyr shash.

Aıan ishinen: «Bul da qyzyq. Seniń de talaı qyzyq isterińdi estıtin edim... Keshe aqyldymsynyp otyrdyń-aý!..» — dedi. — «Áı, shirkinder-aı, kóbiń osyndaısyń-aý» — dedi taǵy da.

Sodan keıin maýsymnyń 13-de Aıan bir jıylystan shyǵyp Qalaıynikine kirdi. Lagerden Aılaq kelip otyr eken. Amandasyp otyrdy. Birazdan soń jáne bir eki-úsh jigit keldi. Biri sol Qalaıynikinde jatatyn jigit eken. Qalaıynikine Aıan baryp júrmeıtin edi. Tek túneýgúni Vılálarda ǵana bir-aq kirgen edi. Endi baryp otyrǵany ózine jaısyz kórindi. Biraq barysymen shyǵyp ketýdi laıyq kórmeı, kóbirek otyryp qaldy. Qalaıy shaı jasap, bári shaıǵa otyrǵanda Aılaq Aıannyń qarsysyna otyrǵan edi. Jaryqqa qarsy otyrǵan soń Aılaqtyń eptep betin, ernin boıaǵandyǵy kórindi. Onyń betin, ernin boıaıtyn bolǵandyǵy Aıannyń kóńiline jaman oı saldy. Ártúrli sóz qatysyp otyrǵanda, Aılaqtyń minezi burynǵydan góri jeńiltekteý bolyp otyrdy... Qyrqyp jelkesine túsirgen shashyn, orynsyz jerge basyn qyljaqtatyp shaıqap qoıýy, soz qatqanda orynsyz jerde ústińgi ernin mólshersiz kóterip, altyn tisin kórsetýi, taty da osyndaı orynsyz jeńiltek minezderi tym mańyzsyzdyqty kórsetip otyrdy... Saǵat 12 shamasynda Aıan úıine qaıtty.

Tún qarańǵy edi. Qalaıy Aıanǵa:

— Apyr-aı, tún tipti qarańǵy eken, qoryqpaısyń ba? — dedi. Aıan kúlip:

— Men qoryqpaıym toı, — dedi.

Týra kóshemen júrip otyryp, Aıan yńyrsyp án salyp kele jatty. Bir kezde radıostýdıa úıiniń terezesiniń tusyna keldi. Kóshege qaraǵan bir terezesi ashyq eken. Elektr shamy óte jaryq jaǵylǵan, terezege qarsy otyrǵan bir áıeldi kórip Aıan tura qaldy. «Belgili» áıel... betin jaman qýyrshaqsha boıańqyraǵan, ózi tereze jaqtaǵy qabyrǵaǵa jabysa otyrǵan bireýmen shapshań sóılesip otyr. Birdemeni jep, aýzy eshkiniń aýzyndaı jampańdaıdy. Kózderin tóńkerip qoıady.

— Bul saıtannyń sóılesip otyrǵany kim eken? — dep Aıan sheginip ana kisige qarady. Ol ana áıelmen bir mekemede qyzmet qylatyn áıel eken. Aıan ishinen kúldi: «Ym-m-m, myna saıqaldyń qasynda bul ne qylyp otyr?.. Bul ýaqytta bular neǵyp otyr eken munda?» — dedi.

Aıannyń tyqyryn sezip qalyp, kózin súzgen, boıanyńkyraǵan áıel terezeden basyn shyǵaryp qarap Aıandy kórdi.

— Bul kim, áı! — dedi.

Aıandy tanydy, Aıan kúle sóılesti:

— Eı, neǵyp munda? — dedi.

Kózin tóńkerip áıel:

— Erteń Táshkenge bip jarym aıǵa júreıin dep otyrmyn, — dedi Aıan kúlip.

— E, ne bolyp qaldy saǵan, — dedi. Bir-eki aýyz sóılesken soń, kózin tóńkergen áıel Aıannan araq surady...

— E, meni hýlıgan deısiń be, satan, sendeılerge araq alyp júretin!.. — dedi Aıap. Kózimen suraǵan áıel:

— Úıińe baraıyq,araq berseń! — dedi. Aıan ishinen: «Tý,myna ıt ábden kerden ketken eken», — dedi de, áıelderdiń sózine:

— E, tún ishinde úıge aparyp ekeýińdi qaıtem! — dedi. Jabysqan áıel.

— Ekeýimizden jalǵyz óziń qoryqsań, telefonmen bir joldasyńdy shaqyryp al! — dedi. Aıan:

— Meniń joldastarym tún ishinde kelip «jaqsy» áıeldermen araq ishpeıtin shyǵar! — dedi. Erkek izdegen áıel:

— Endeshe úsheýimiz ishermiz, — dedi.

Aıan:

— Tún ishinde senderdi men ertip júrem be? — dedi.

Erkekke kózin súzgen áıel:

— Oǵan qaıǵyrmaı-aq qoı, ózimiz baryp, ózimiz qaıtaıyq.

Aıan:

Joq! dedi.

Erteńine Aıandikine bir qonaqtar kelip otyrdy. Tús kezinde sol qonaqtar otyrǵanda Aılaq pen Ásıa kelip, qonaqtar otyrǵan soń kire almaı ketti.

Onyń erteńine túske taǵy da keldi ekeýi... Aıan úıde ońasha edi. Úıde tek qalada oqýda júrgen óziniń jaqyndary, bir-eki aýyl jigitter bar edi.

Ásıa birazdan soń ketip qaldy da, Aılaqpen Aıan ońasha qaldy... Ekeýi oınap, áńgimelesip otyrǵanda Aıan Aılaqtyń betine, qımyldaryna, minezderine, sózderiniń túrlerine qarap:

- Apyr-aı, osynyń sonshalyq nesi bar kisi qyzyqtyrarlyq?» - dep otyrdy.

Ol kúni Aılaq Aıandikinen keshke jaqyn ketti. 17-maýsym kúni lager jaqtaǵy Ámınenikine bardy. Qaladan shyǵysymen Aıanǵa qarsy jańbyr jaýǵan edi. Aıan qarsy jaýǵan jaýyndy elemedi. Aıan baryp túskende kún batqan kez edi.

Lagerde júrgen úsh-tórt qyzmetker Aıanmen amandasyp, sóılesip, bireýi Aıannyń jazý máselelerin surap turdy. Aıannyń oıy basqada, tek kózi sóz aıtyp turǵan jigitterde edi.

Ámıneniń páteri lagerdiń syrtyndaǵy bir bıik jotanyń ústindegi kresán zemlenkesi edi. Ámıneniń kúıeýi sonda kyzmet qylatyn. İńirde as iship bolyp, Aıan men Baıseıitov ekeýi zemlenkeniń aldyna shyǵyp turdy. Bulardyń turǵan jeri taýdyń etegindegi bir bıikteý jotanyń ústi. Lagerdiń bári aıaq astyndaǵy atash arasynda. K,ala odan tómen oıda, al qaladan temen vokzal. Aıan keýdesin salqyn aýaǵa tósep, birese kektegi byrdaı altyn juldyzdarǵa qarap, birese aıaq astyndaǵy atash arasyndaǵy lagerlerdiń etektegi atash arasyndaǵy qalanyń, odan arǵy vokzaldyń juldyzdaı elektr shamdaryna qarap turdy. Birese aspannyń kek kúmbezine suǵylǵan karly taýdyń boılaryna qarap turdy. Aıannyń qıaly sharyqtaı kezip, dáıek qylmady. Taý etegindegi jaratylystyń qońyr jibekteı aýasynyń demi denesin qushyp, ádemi leppen erkeletse de, Aıannyń kóńil túkpirindegi bir syry qozǵala berdi. Aıaq astyndaǵy lagerlerdiń, etektegi qala men vokzaldyń elektr shamdary kektegi byrdaı bolǵan altyn juldyzdarmen jymyńdasyp, ym qaǵysqandaı qulpyryp oınaýlary Aıannyń sharq urǵan ushqyr qıalyn dereksiz, túpsiz jyraqqa shaqyrǵandaı boldy.

Aıan kúrsinip aınala qarap, aıaq astyndaǵy lagerdiń joǵarǵy ushyǵyna kóz jiberdi. Taý munarynyń kúńgirt torǵynyna oralǵan aǵash arasyndaǵy ár jerde álsirep jyltyldaǵan ushqyn sıaqty ot aralarynan Aılaqtyń úıin izdedi.

Baıseıitovke qarap, daýysyn soza sóılep:

— Ja-raı-dy!.. Ne degen jaqsy kesh... Ylǵı osyndaı jerde turyp áńgimeler,óleńder, kitaptar jazyp jatar ma edi? — dedi.

Baıseıitov Aıanǵa:

— Nesi bar!.. Osynda kelip jatyp jazýǵa bolady toı! — dedi.

Erteńinde Ámıne, Baıseıitov, Aıan úsheýi Vılánikine bardy.

Úıleriniń syrtynda olar shaı iship otyr eken. Shaı iship otyrǵan Vılányń úı ishiniń adamdarynyń ishinde bir-eki qonaqtary kórindi. Biri túneýgúni Salekeń men Aıan kelip ketkende Vılánikine kelip otyrǵan Vılányń jaqsy tanysy jáne Aıannyń da tanysy Saqas joldas eken. Biri tatar qyzy. Vılá men Saqas turyp amandasty:

Vılá kúlip Aıanǵa:

— Mine, tanysańyz mynaý qyzdarym!.. Mynaý bizdiń áıel — dep, Aılaq pen qasyndaǵy qyzy men áıelin kórsetti. Aıan ishinen: «Mynaý qyzymen jańa ǵana tanystyrǵany ma?» — dep kúlimsirep, qyzdarmen amandasty. Onan soń Vılányń áıelimen amandasty. Samaýyrdyń tasasynda turǵan kishkene qyzymen amandasýǵa qolyn sozyp edi, Vılá kúlip:

— Bul bizdiń pervyı sort! — dedi.

Aıanǵa Saqas pen Vılá arasynan oryn berdi. Aıan basyndaǵy kepkesin alyp edi, Vılá kishkene qyzyna Aıannyń kepkesin úıine apartyp qoıǵyzdy.

— Shaı quı!.. Shaı quı Aıanǵa! — dedi Vılá.

Aılaq, Ámıne jáne qonaq qyz turyp úıge qaraı ketti.

Shaı quıyp berip, Vılányn, áıeli Aıanǵa kúlip:

— Anaý kúni nege kelmedińiz? — dedi. Aıan ne aıtaryn bilmeı, Vıláǵa qarap:

— Meni ertpeı ketti toı álgi Qalaıy, — dedi.

Vılá Aıanǵa:

— Myna qatyndar ony istegen... — dedi.

Ámıne Vılány úı ishimen jáne Saqasty túski asqa shaqyrdy.

Vılá men Sakasty ertip úıine engizdi. Biraz sóılesip otyrdy. Ámıne men Baıseıitov úılerine daıarlyq jasaýǵa ketti. Birazdan soń bári Ámıne men Baıseıitovtikine júrdi.

Vılá, Saqas, Aıan úsheýi úıden shyǵa bergende, Aılaq qarsy jolyqty Aıan jaılaý qarap edi, Aılaq kúlimdep, jeńiltek shyraımen qarady. Aıan da tesile qarap ótti.

Baqshanyń jolymen erkekter alda, áıelder olardyń sońynda kele jatty. Aıan kepki men kúmis portsıgaryn oń qolyna ustap, jalańbas kele jatty.

Áıelder táýir kóılekterin kıgen.

Aılaq sur ala sáten kóılegin kıgen. Belin qynaǵan, deldek etek sur ala sáten kóılegin Aılaq sırek kıetin edi... Vılá aq kıim kıgen, Saqaq belbeýsiz aq kóılekti, jalańbas. Aıannyń ústinde beli qılyńqyraǵan qara beshpent, qara shalbar, beshpenttiń ishinde qalyń sarǵylt kóılek,jaǵasyn,jeńderiniń ústerin,etegin jibekpen kestelegen. Kóıleginiń joǵarǵy túımelerin aǵytyp, jaǵasynyń eki ushyn qaıyrǵan. Aıatynda jibek uıyq, ádemi týflı.

Aıan kepkisi men kúmis portsıgaryn oń jaq qolyna ustaǵan kúıi sol jaq qolymen joldyń jaǵasyndaǵy uzyn shópterdiń gúlderin julyp alyp ıiskep, tastap kele jatty.

Biraq oıy arttaǵy Aılaqta edi.

Keıbir shóptiń sabaǵy men shashaǵyn julyp alyp ıiskep, biraz bulańdatyp otyryp, tastap taǵy da bir shóptiń gúl shashaǵyn julyp, ıiskep tastap kele jatty. Birazdan soń nege búıtip kele jatqanyn oılady. İshinen: «Meniń osylaı kele jatqanymdy artta kele jatqan áıelder kórip keledi-aý?» — dep, Vılá men Saqasqa qarap soz qatty.

Ámıneniń zemlenke páteriniń tereze túbinde shyrmaýyq japyraqtary qaptaǵan úıshik bar edi. Kórpeler tóselip, qonaqtar sonda otyrdy. Aılaq jáne onyń qonaq qyzy, Ámıne úsheýi zemlenkede júrdi. Aılaqtyń kúlgen daýsy Aıanǵa estilip otyrdy. Úıshikte erkektermen birge Vılányń áıeli de otyrdy.

«Vılányń áıeli sońǵy kezderde meni unatpaıtyn sıaqty-aý», — dep oılap edi Aıan. Búl oı Aıanǵa sońǵy kezderde túsken edi. Búgin bul áıeldiń qabaǵy Aıanǵa teris tárizdi kórinbedi.

Taýdyń tozańsyz, jumsaq aýasynan dem alyp, úıshik ishinde bári kúlip, sóılesip otyr. Azyraq jańbyr sirkiregen soń bári zemlenkege kelip otyrdy.

Dastarkanǵa syra keltirdi. Aılaq pen qonaq qyz ishpep edi, Vılá ishkizdi. «Júzim sharaby» qyzyl araqtan da olarǵa bir-bir ishkizdi. Aıan Aılaq pen qonaq qyzǵa qarap otyryp, ishinen: Aılaqtan ana qyzdyń kózi men bet ajary táýir eken-aý», — dedi.

Erkekter qyzyńqyrap otyrdy. Buryn shylym tartpaıtyn Aıan búgin shylymdy kóbirek tartty. Bir nársege kóńili alaburtqanda Aıannyń shylym tartatyn da bir ádeti bar edi. Qalyń úlken kúmis portsıgardan shylym alyp, pil súıeginen istelgen, altyndaǵan ádemi aq múshtikpen shylymdy tarta túsip otyrdy. Shylym tartqanda, ne syra, ne qyzyl sharap ishkende, Aıannyń kózi Aılaqtyń kózine túsip, qarasyp qalyp otyrdy. Aılaq jymyńdap kúlip qoıady. Ámıne qasyna kelgende, sybyrlaı kúńkildep Aıan týraly birdemeni aıtyp kúlip edi. Aılaq pen qonaq qyz as ishisimen kaıtty.

Birazdan soń Vılálar kaıtty. Kaıtarda Aıandy ertip ketpek boldy. Aıannyń kepkesin alyp, qolyna ustatyp, Vılá:

— Júr, áıde, bizdikine baramyz! — dedi. Aıan olardikine qazir barýdy yńǵaısyz kórip:

— Keıinirek bararmyz, keıinirek baraıyq! — dedi.

Vılá:

— Jaraıdy, endeshe, kelesińder ǵoı?.. Kelińder! — dep ketti.

Úıtse de, ol kúni Aıandar Vılánikine barýdy yńǵaısyzdaý kórdi. «Qaıta-qaıta keldi deıdi toı», — dedi ishinen Aıan.

Erteńinde, 19-maýsymda Aıan qalaǵa qaıtty. Qaıtardyń alǵanda biraz ǵana óleń jazdy. Óleńdi bir jazyp oqyp, ózgertip jazdy... Óleńniń ishinde, endi Aılaqty «tez umytsam eken» degen tilegin aıtty. Aılaq qaladaǵy Aıandikine kelip ketkende «erteń taǵy da kelem» dep ýáde qylyp, biraq kelmeı, tek telefonmen sóılesip qana ketkenin aıtty. Aıannyń keıpi bir túrli solǵyndaý, muńaıǵandaý edi. Óleńi de dál sol sarynmen jazyldy... Sońǵy ózgertip jazǵan óleńi mynadaı edi:

Jar júrektiń jarasy.
Qıyn qasiret tabylýy,
Derttiń bitý sharasy...

Bul óleńdi jazyp alyp oqyp, Aıan ashshy shyraımen ezý tartyp ózine-ózi kúldi:

Mahabbat sezimin mazaqtap jazǵan óleń boldy-aý! Vot dýrak , — dep qaryndashty jerge tastaı berdi. Biraz oılap taty da jazdy:

...Bul dúnıede shyn mahabbat —
İzdeýdeı dert bar ma eken?
Sol dertti tez bitirýge
Dármen izdeý ar ma eken?
Ondaı dertti jazatyn jan,
Jer túbinde bolsa da,
Aıan sony izdep edi,
Joly— «jaýǵa» tolsa da.
Soǵan baryp jalynar ed,
Mazaq qylyp kúlse de,
Jazam dese shydar edi,
Kókirek-baýryn tilse de.
Der edi Aıan: «Tez sendirseń
Júrektegi órtimdi,
Ne bol deseń, sol bolaıyn —
Tek umyttyr dertimdi...
Taǵy jazdy:
«Kelemin» dep kelmeı kettiń, —
Óziń súıgen Aıandy...
Talaı sertti ystyq sóziń
Bolmady ma baıandy...

Bul hatty alyp ketken jigit tez qaıtyp keldi. Aılaqtyń qaıyra jazǵan hatyn Aıanǵa berdi. Aıan oqydy. Aılaq jazý emlesin jaqsy bilmeıdi degemiz. Ózinikindeı qylyp keshirýge tyrystyq.

«Aıan.

Seniń jazǵan hatyńdy alyp oqydym. Men qaıteıin, biraq saǵan jolyǵyp ketýge ýaqytym bolmady ǵoı. Keshe Ámıne aıtqan seni osynda kelip týrady dep, múmkin soǵan deıin sóılese almaspyn, kórgenshe hosh bol. Óziń kelip júr bizge. Asyqpa, taǵy bir jaılap sóılesermiz-daǵy, jaraı ma ? Osynda kel kitap jazýǵa. Basqa sóz joq. Aılaq.

Jazǵan hatynyń dámi joq dep muńaıma, janym. Sabyr et.

Aılaq, 19/ VI — 32 jyıa.»

Aıan ezý tartyp ashshylaý kúlip:

— Jaraıdy! — dedi. — «Kitap jazý» degenimiz buryn basqa maǵynada bolýshy edi. Mynany qaı maǵynada jazdy eken shaıtan? Munysy — sol burynǵy ózimizdiń maǵynada ǵoı!.. Jaraıdy... «Kitap jazýǵa kelýge bolady...» — dedi.

Hat aparyp kelgen Hamıtqa Aıan:

— Hatty qalaı berdiń? — dedi.

Jigit qalaı bergenin aıtty:

— Joldaǵy qaraýyl meni arman ótkizbedi... Sonan soń túr edim, Vılányń qatyny lager jaqtan keledi eken...

— Ne typ tursyń? — dedi.

— Sizdikine bara jatyr edim. Úılerińdi kóreıin dep edim! — dedim.

Sonan soń Vılányń áıeli:

— Bul bizge baratyn kisi, jiberińiz! — dep úıine ertip bardy.

— Nege kelip ediń dep suraǵan joq pa? — dedi Aıan.

— Suraǵan joq. Tek kúledi, biledi ǵoı deımin! — dedi Hamıt. — Noǵaı qyzynan jasyrmaıtyn kórinedi toı, hatty sol ekeýi oqydy, — dedi.

Súıtti me?, Ym-m-m... Jasyrmaıtyn bolǵan ǵoı! — dedi

Aıan:

Qalaǵa júrerinde Aıan Ámıneniń dápterine eki aýyz óleń jazdy. Ol óleńdi Aılaq kelip oqıdy degi jazdy. Óleńdi Ámıneniń dápterine jazyp bolyp ezý tartyp kúlip basyn shaıqady:

— Osyndaı óleńderdi sońyra romanǵa kirgizemin-aý!.. Neǵyp ylǵı bir jeksuryn óleńderdi jazatyn ádetke ushyradym? Apyrmaý «Bizdiń turmystyń» osyndaı shirik túrleri meni shynymen jeńip ketip júrmes pe eken osy?.. Turmystyń mundaı soqpaǵyna qaıdan ushyradym osy? — dedi.

Óleńdi qaıtadan oqydy.

Ámıneniń dápterine...

A. - Q-ǴA.

«Tilegińdi al, dúnıeden» dep,
Súıgenimdi tańdatsa,
Bir-aq qana súıgenińdi
Beremiz dep andatsa.
Kók «ujmaǵyn» talaq qylyp,
Bir-aq tilek qylar em,
Esh nársege moıyn burmaı,
«Aqqýymdy» alar em.

1932 jyl. 19-maýsym. Lager.

Aıan qalaǵa kelip qyzmetin istep júrdi.

23 maýsymda Aıan lagerdegi Ámınenikine taǵy da bardy. Taǵy da keshke baryp edi.

Zemlenkelerinde káresin shamnyń jaryǵymen Ámıne men Beıseıitov Aıan úsheýi sóılesip, shaı iship bolǵan soń, Aıan Ámınenniń dápterin qarady. Ámıne kúlip:

— Abzı, áneýgi sizdiń jazǵanyńyzdy Aılaq tartyp alyp ketti... Jáne ózi de birdeme jazyp ketti! — dedi.

Aıan kúlip:

— E, nege berdiń?.. Senin dápterińe jazylǵan soz emes pe edi? — dedi.

Aıttym men, tek oqyńyz da qoıyńyz dep, bolmaı alyp ketti, maǵan jazǵan óleń deıdi. Álgi, tigi nogaı qyzymen ekisi kelgen edi. Kelip dápterdi qarap, óleńdi oqyp, jyrtyp aldy... Ózi kóp otyryp sol dápterge birdemeler jazǵan, — dedi Ámıne.

Aıan qarap júrip, Aılaqtyń jazyp ketken óleńin taýyp aldy. Óleńi mynaý eken:

«A...

30/VI — 32 — jyl lager

I — hat jazdym qalam alyp, janym, saǵan.
Hat jazbaq paryz boldy endi maǵan.
Paryzdan qutylýǵa jaza salǵanym joq.
Jazamyn saǵynǵannan, amalym joq.
II — Aq kólmektiń soqtym almen
Men seni teń kórmeımin eshbir janǵa.
III — Jarasqan kúmis bilezik bilegime,
Qashan men jetemin oılaǵan tilegime.

Jazǵan Aılaq»

Jazyldy Ámıne janymnyń úıinde ám Baıseıitov kúıeý balamnyń úıi bolady eken toı...»

Aılaqtyń óleń hatyn oqyp Aıan áýeli keýdesin kerip, kúlimdegen túrmen ezý tartty. Sonan soń, birazdan soń ezý tartyp ashshylaý shyraımen kúldi. Demin ishine tartyp:

— Ie, bu da óleń!.. Jaraıdy, bárin de bolashaq romanǵa kirgizemiz toı! — dedi. «Bizdiń turmystyń» alýan túrlerin de jurt kórsin, «úlgi bolar!» — dedi.

Erteńinde Ámıne, Baıseıitov, Aıan úsheýi Vılánikine baryp birsypyra otyryp qaıtty. Eki ret shaı jasady, baqsha ishine jáne palaý daıarlap ony jedi, Vılá úıde joq eken...

Biraz kisi ertemen taýǵa shytyp ketken eken. Bularǵa kesheden doktor qatyny kelip jatyr eken. Baqsha ishinde ústel janynda Aıan otyryp ońasha qaltańda Aılaqpen sóılesti. Aıandar kelgende Aılaqtyń ústinde qońyr barqyt kelte kóılek edi. Bul kóılek te Aıanǵa tym jaqsy tanys edi...

Aılaq ony tastap taza kóılek kıip shyqty.

— Áneýgi qyzǵa meniń hattarymdy kórsetip oqypsyń toı? — dedi Aıan.

— Joq, ol qyzǵa kórsetkem joq... Tek mamam ǵana kórgen, — dedi Aılaq.

Aıan ishinen:

«Jasyrdy toı anturǵan... Jaraıdy, ony túptermiz», — dedi. Qyzdyń jónin, adresin surap edi, bir kósheniń atyn aıtty da, qyzdyń atyn aıtpady.

Doktor áıelmen de sóılesti Aıan. Aıan búgin kóńildenip otyrdy.Doktor áıel Aılaqty jaqsylap sóılep edi, ol da Aıannyń kóńilin kótere berdi. Aılaqtyń sheshesiniń qabaǵy da, ústel basyndaǵy sózderi de Aıanǵa tym jyly, tym jaqyn kórindi.

25-maýsymda Aıan qalaǵa qaıtty. Aılaqtikine barǵan tatar qyzyn izdedi. Aılaqtyń aıtqan kóshesinen ony taba almady...

— E, saıtan bul qyzdy bilmesin degen ǵoı... Ony tappaı qoımaspyn, — dedi.

Doktor qatyny da sol kúni qaıtqan eken.

Aılaq týraly tanystary Aıanǵa edáýir áńgimeler aıtty...

Aıannyń kóńiline búl áńgimeler óte jaman tıdi. Aıan úıine qaıtyp kele jatyp ókindi.

«Áttegene-aı, osyndaı áńgimelerin buryn aıtpady-aý! Biraq qazir aıtqany da teris emes qoı, endi...» — dedi.

28-maýsymda Aılaq Aıanǵa telefon soqty. Úılerine telefon qurylǵanyn aıtty. Telefonmen qalaı sóılesý tártibin aıtty.

Kúle sóılep:

— Ne ǵyp otyrsyz?.. Jazýǵa kiristiń be? — dedi.

Sol ózimizdiń romandy azdap jazyp júrmin! — dedi Aıan.

30-maýsymda Aılaqtaǵy da telefon soqty:

— Nege zvonıt etpediń?.. — dedi.

— Senderdiń telefondaryńdy surap alý tipti qıyn eken toı.

Eki-úsh ret surap ala almadym! — dedi Aıan.

— Qalaǵa baram dep edim. Bara almaı qaldym... Jyǵylyp, aıaǵymnyń terisi jyrtylyp, qazir baılap alyp júrmin. Jazylǵan soń baram qalata, — dedi Aılaq.

— Aıaǵy jaraqattandy dep Ámıne aıtyp edi, — dedi Aıan.

— Ózim aıtpasam suramaısyń-aý? — dedi Aılaq.

— Ámıneniń aıtýyna qaraǵanda, ondaı janǵa batatyn jara degen joq edi, — dedi Aıan.

— Eı, maǵan on shaqty konvert alyp jibershi. Osy konvert tabylmaı qoıdy. Tórt-bes hat jazyp edim, tórt-bes kisige, solardy jibere almaı jatyrmyn, — dedi Aılaq.

— Jaraıdy alyp jibereıin!.. Óziń qalata qashan kelesiń? — dedi Aıan kúlip.

— Shildeniń segizinde baram... Ámınelermen birge barmaq bolyp edim, shildeniń jetisinde baramyz dep ýádelesip ek. Biraq bizdiń úıdegi qyzmet isteıtin áıel jetisinde demalatyn edi... Ol kúni men bara almaımyn, segizinde — baram, — dedi Aılaq.

Shildeniń jetisinde Ámıne men Baıseıitov ekeýi qalaǵa, Aıandikine keldi.

Erteńinde saǵat on-on bir shamasynda Aılaq telefon soqty.

— Men qalata kelip edim... Pálen jerde otyrmyn, Ámınege aıt, kelip meni ertip ketsin! — dedi.

— Jaraıdy, jaraıdy! — dedi Aıan. Keýdesin kerip, jyly shyraımen ezý tartyp kúldi.

Ámıne Aılaqty ertip keldi.

Ol kúni Ámıne, Baıseıitov, Aılaq bári Aıandikinde boldy. Aıan men Aılaq kóbinese ońasha qalyp sóılesip, kúlisip oınap otyrdy. Anaýgúngi túnde Aıannan araq suraıtyn Dalıa soqqannyń sońǵy bylyqtaryn Aılaq qaıta-qaıta suraı berdi.

Tamaq jep, azyraq júzim sharabyn iship, kún eńkeıgen kezde Ámıne men Baıseıitov kaıtty. Aılaqta kaıtpaq bolyp edi, «Biraz otyryp ket, sen erteń qaıtasyń toı», — dep Aıan Aılaqty jibermeı qaldy.

Aıan men Aılaq ońashada birese ashýlanysty, birese qaıta kúlisip áńgimelesti.

Búgingi Aılaqtyń minezine qaraǵanda, bir nársege óte jaısyzdanyp júrgen sıaqty... Aıan «Bul qalaı? Munda ne gáp bar?» — dep oılanyp otyrdy.

Aılaq Aıanǵa:

— Qalaı, tanystaryń meni saǵan jamandaıtyn shyǵar, á? — dedi.

— Onsha orasan jamandaıtyn eshkim joq, buryn ózińe belgili adamdar, seni árıne maqtamaıdy. Ony ózin de biletinsiń, — dedi Aıan.

— Men bir hattar alyp júrmin. Bireý meni aıtpaǵandy aıtyp jamandaıdy... — dedi Aılaq.

— Kim?.. Qandaı hat? Bireýden hat alyp júrmin deısiń be?.. Kim jazady? Ne dep jazady? Qashannan beri alyp júrsiń ol hatty? — dedi Aıan.

— Eki hat aldym. Áýelgisin jyrtyp tastap edim, ekinshi hat jazypty. Jaýap qaıyr, áıtpese satan jaza beremiz deıdi. Ne degen ıttiń balasy ekenin bilmeımin, aýzyna túskenin aıtyp jamandaıdy ! — dedi Aılaq.

— Hattyń astyna qol qoıa ma? — dedi Aıan.

— Qol qoıady. Jazǵan adamdardyń óz attary emes qoı deımin. Ózi ylǵı «biz» dep jazady. Birinshi haty tipti jaman edi. Ekinshi haty odan góri jumsaqtaý... Jaýap jaz deıdi. Do vostrebovanıa qylyp jaz deıdi. Iýnýsov degenniń atyna, — deıdi, — dedi Aılaq.

Onan soń álgi Dalıa, Kúlıa, — úsheýiń qazir bir qalyptaǵy adam deıdi.

Aıan men Aılaq búl týraly edáýir sóılesip otyrdy. Aıan ishinen:

«E, e, munyń álgi qubyljyp keıimpazdanyp otyrǵany osy eken ǵoı. Apyraı,bul shynymen Dalıa men onyń joldastaryndaı bolyp ketkeni me?.. Jurt solaı baǵalaı ma eken? Olaı bolsa, myna ne boldy endi?» — dep qapa boldy.

Aılaqty shyǵaryp salǵannan keıin Aıan da dápterine bir sózder jazyp ishinen kúlip:

— Jazylmaq romanǵa kerek bolar! — dedi.

Erteńinde Aıan da bir mestnyı hat aldy. Ashyp qarap, túsi sýyp ketti: Aılaqty jamandap jazǵan hat eken. Aıanǵa jazypty:

«Sen Dalıa men onyń joldastaryn bilseń kerek. Olardyń, bylǵanysh buzyqtyǵy Almatyǵa málim. Al seniń myna Aılaǵyń da olardan kem emes. Sen qoıýyń kerek muny...» — degen.

Erteńinde Aılaq telefon arqyly sóılesti.

— Eı, keshe kelip ketemin dep ýáde qylyp ediń toı, nege kelmediń? — dedi Aıan.

— E, ýaqytym bolmasa men qaıteıin endi jáne taty da satan barǵan soń keshke sheıin jibermeı ustaısyń! — dedi Aılaq.

Aıan hat alǵanyn aıtty. Aılaq óte sasqalaqtap, hatty qaıta-qaıta surady. «Maǵan jiber», — dedi. Aıan «jaraıdy», — dedi. Aıan dal boldy jáne Aılaq qaıtarynda soǵyp ketpegen soń, Aıan taǵy da renjidi.

— Qoıshy, osymen endi áýre bolmaımyn. Myna hattaǵy sózder, tym bylǵanysh sóz ǵoı. Bul ne boldy endi? Osymen áýre bolyp ne qylam endi?.. Osyny nesine qyzǵanam sonsha? Ne bilim joq, ne túri jurttan asqan emes?.. Ásirese bilim, aqyl degennen dym joq ekeni endi ábden bilinip bolǵan joq pa, osy? Qoı, osyny endi tastaıyn! Munyń osy shatastyrǵany da jeter! Myna hat ne sumdyq, táńir-aý? — dedi.

Aıan Aılaqty biletin óziniń jaqyn tanystarymen sóılesti. Alǵan hatty tekserdi. Biraq hattyń sózderiniń kóbi Aıanǵa belgili de edi... Aılaq týraly jaqyn tanystarynyń pikirlerin qorytpaq boldy. Olarmen Aılaq týraly sóılesken saıyn Aıannyń kóńili sál bolyp, oıy dal bolyp, aqyryndap basylaıyn dedi. Aıan jalǵyz kele jatyp ishinen: «Áttegen-aı, osymen shatasyp tekke adastym-aý! Bul týraly dostarymnyń sózderin tyńdadym ǵoı! Osyndaı adamǵa ýaqytymdy qor qyldym-aý! Adam soqyr bolaıyn dese, mylqaý, meńireý bolaıyn dese, bola beredi ǵoı! Ah, ta short! — dep Aıan ózine-ózi yza boldy.

Aılaqty jamandap jazǵandar Aıanǵa aqyl aıtady: «Mundaı jaman, las, buzyq adammen shataspa. Saǵan bul laıyq emes», — degendi aıtady.

Olardyń kórsetken adresi boıynsha Aıan olarǵa keıip jaýap jazdy. Sonan soń, Aıan taǵy da álgilerden hat aldy. Taǵy da jaman hat.

13-shildedeAıan Aılaqpen telefon arqyly sóılesti.

— Erteń qalaǵa baram, — dedi Aılaq.

— Bizge kiresiń be? — dedi Aıan.

— Kirmeımin! — dedi Aılaq.

14-shildede, saǵat 9-da kıinip tysqa shyǵyp, Aıan Aılaqtyń kelip túsetin Qalaıynyń úıine qaraı júrdi. Jolaı dúken aldynan Ásıa kezdesip, ekeýi sóılesip turdy. Sonan soń Ásıa Aılaqtyń túsetin páterine qaraı ketti. Aıan sol arada kútip júrdi. Edáýir ýaqyt ótti.

«Osy men ne typ turmyn?.. Anaý kúni qoıam degenim qaıda edi? Qoı, endi osy aqyrǵy izdegenim bolsyn!.. Qaıtem muny?.. Aı, ıtsiń ǵoı óziń!» — dedi Aıan ózine.

Aılaq pen Ásıa kele jatyr eken. «Úıińe bara ber!» degendeı ym qaqty. Aıan úıine keldi. Qarasa jazý ústeliniń ústinde Aılaqtyń jazǵan haty jatyr eken. Búgin, jańa jazǵan hat.

— Eı, myna hatty kim ákeldi? — dedi úıdegi balalarǵa.

— Qaıdam, baǵana Qalaıynyń qyzy kelip otyryp ketken, — desti.

Aıan túsindi. Hatty oqydy. Aılaq hatqa Aıannyń shyn atyn jazypty. Óziniń shyn atyn jazypty. Biraq biz shyn attaryn jazbaı-aq hatty kóshireıik. Emlesi Aılaqtiki:

«Aıan:

Men keldim tańerteń. Biraq aýyryp otyrmyn kelgenime ókinip.

Jáne týflıime kelgen edim, daıar bolǵan eki par, mamam men meniki. Oǵan aqsha surap jatyr. Buryn aılyqtan ustap qalatyn, endi aqsha ákelmeseń bermeımin dep otyr. Múmkin bolsa maǵan 44 somdaı aqsha berip jiber. Ózim bararmyn, saǵat birler shamasynda. Erteń saǵat 4-te ketem. Sálemmen hat jazyp qalǵan

Aılaq. 14/ VI 1-32 jyl ».

Keshikpeı alǵan jeksuryn hattary týraly sóılesti. Aılaq Aıan alǵan eki hatty surady.

— Oqıyq, kórsetshi! — dedi.

— Keıin kórsetem... Sen alǵan hatyńdy ala keldiń be? — dedi

Aıan:

— Joq, úıde kisiler bolyp ala almadym. Qıynǵa tyǵyp tastaǵan edim, — dedi Aılaq.

— Jáne ıtter jazǵan hatynda meni álgi Dalıa men Kúlıalarmen birdeısiń deıdi. Álgi Dalıany alyp aırylǵan ıt kim edi, sonymen de... deıdi. Bul ne degen ıttiń balalary, eı!? — dedi.

— Maǵan da súıdep jazady... Ol kim edi ózi, sen sonymen de tanysyp jatty. Aldynyń bir-eki jerine keste tókken aq kenep kóılegin aq kerýettiń basyna asyp qoıdy. Aılaqtyń qasyna kelip, ekeýi oınap sóılesip jatty.

Bir kezde Aıan sońǵy jazǵan óleńderinen bir-eki aýzyn jatqa oqydy. Aılaqtyń kózinen móltildep jas shyqty. Ony kórip Aıan sasyńqyrap:

— Kózińnen jas shyqqan ǵoı?.. Nege búıttiń, janym? — dedi. Aılaq jastyqqa betin tyǵyp taǵy da jylady. Aıan Aılaqty qushaqtap jubatty. Keshpen otyryp Aıan romanǵa kiristi.Túnimen jazdy ózin-ózi umytqandaı bolyp jazýmen shuǵyldandy. Neshe túrli adamdardyń qulyqtaryn, syrlaryn tekserdi. Jınalǵan barlyq oı, sezim tuzdyqtaryn qalam arqyly qaǵazǵa tókti. Jazǵan «romany» kóbinese óleńmen jazylǵan áńgime edi. Aıannyń ishki sezim-syrlary romandaǵy kórnekti oryn alatyn adamnyń qulyq, minez, syrlaryna quıyldy. Romandaǵy bas keıipkerdiń minez-qulyq, syrlary óziniń minez-qulyq syrlaryndaı bolyp jazyldy. Romandaǵy bas keıipkerdiń turmysyn jazyp kelip, jazǵan sózderin qaıtadan oqyp, Aıan ashshy túrmen ezý tartyp kúldi.

— Ym-m, osy bolǵany ma bizdiń turmys? — dedi. — Qandaı «úlgili turmys, qandaı «úlgi» bolarlyq áıel, qandaı «úlgi» bolarlyq «er»!.. Ózińe de bolaıyn, tapqan áıelińe de bolaıyn... — dedi.

Aıan jatýǵa daıyndalyp tysqa shyqqanda tań bilinip kele jatyr edi. Qyzǵan denesin tań salqynyna tósep, Aıan zeńgir aspandaǵy jyltyldaǵan altyn juldyzdarǵa nuryn shashyp kele jatqan tańǵa qarap turdy. Qıyrsyz aspannyń sheksiz teńizine qarap turyp, Aıan romandaǵy jazylǵan óleńderiniń bir-eki aýyzyn dybystap aıtty. Aıtqan óleńi óziniń adasqandyǵyn, jarqyraǵan altyn tańǵa shatyp aıtqan sózdeı boldy.

Ne qyldym, esti osynsha aldyrǵandaı?
Ókintip aqyrynda naldyrǵandaı?
«Juldyzyn izdep júrgen naq osy?» dep
Turaqsyz ushqynǵa kóz saldyrǵandaı?
Ne kegiń bar joldan meni taıdyrǵanyn?
Meni arzan ushqynǵa qol jaıdyrǵanyń?..
Aldantyp bylǵanyshqa bylǵandyryp,
Shyndyq pen ıman nuryn shaıdyrǵanyń?..—

dedi. Zeńgir aspannyń qıyr shegindegi qońyr ala bulttarǵa nurly tań qyzyl ala, sary ala, aq ala qylyp jarqyratyp altyn sáýlesin shashty.

Túnerip qamaǵan taý men túnerip qursaǵan qara ormannan asyra altyn sáýlesin shashqan tań Aıannyń shaǵym tárizdenip aıtqan sózine jaýap berip, kóńilin kótergendeı boldy.

«Las adamdarmen bylǵanyp, teris, jaman jolǵa túsip kettiń. Seniń jolyń ol emes, túzý jolyńa tús. Altyn tańnyń sáýlesin mańdaıyńa usta!..» — degendeı boldy.

Aıan keýdesin kerip dem aldy.

BASHQURTSTAN - AISULÝ

Saýda kóshesi men Fontan kóshesiniń túıisken buryshy kúndegideı qybyry kópteý edi. Jan-jaqtaǵy kóshelerden kelip túıisip, ersili-qarsyly ótip jatqan halyq bul buryshta qalyńdaý bolatyn edi.

Buryshtaǵy gazet-kitap satatyn úıshikten Aınazar bir kitap aldy. Alǵan kitabyn ashyp qarady da, kózin kóp toqtatpaı kókke qarady. Bultsyz torǵyndaı kókte shyrq aınalyp gúrildep aeroplan qalyqtap bara jatyr edi. Aeroplan oraǵytyp, dóńgelenip, tómen qudıyp, jalt berip, qaıqaıyp joǵary shyqty. Aınazar qarap turyp ezý tartyp kúldi.

Dybystap: «Ýa, shirkin!..» — dedi.

Ersili-qarsyly ótip jatqan jurttyń da talaıy aeroplanǵa qarap ketip jatty. Aınazar izdep júrip taýyp alǵan kitabyn umytyp, kókte qalqyp qalanyń tóbesinen qarap júrgen aeroplannan kózin almady.

«Ózge aeroplandardikindeı emes, munyń qanattarynyń ushtary súıir eken-aý!.. Munysy ádemileý eken!» — dedi ishinen

— Nemene kókke qadalyp turǵanyń? — dep, bireý kúlip Aınazardyń ıyǵyna qolyn saldy.

Aınazar jalt qarady.

— E-e, sen ekensiń,ǵoı! Ne hal? — dedi ezý tartyp. Áshir kúldi.

— Aeroplandy jańa kórgendeı qarap tursyn ǵoı... Aqyndyǵyń ustap tur-aý, a, a? — dedi.

Aınazar da kúlip.

— Joq, sen qarashy óziń, bul ne degen keremet, ne degen ádemi sýret?.. Kók teńizinde shyrqap qalyqtaǵan kók temir deneli jel qaıyq! — dedi.

Áshir oınap:

— Báce, birdemeni ushqyr qıalǵa salyp oılap tur ǵoı dep edim. Qoı júr, aıda bizge, sóıleseıik, — dep, Aınazardyń qoltyǵynan alyp Kzkraısoıýzge qaraı alyp júrdi.

Kazkraısoıýzge kirgen soń, Áshir óziniń otyratyn bólmesine engizip Aınazarmen áńgimege kiristi.

Aınazarǵa: «Máskeýden kelgen bir noǵaı qyzyna aıtyp edim, seni bir aqyn, jazýshymen tanystyraıyn», — dep, ol «jaraıdy, tanystyr», — dep edi. Sonymen tanysasyń ba? — dedi. Aınazar:

— Qandaı noǵaı qyzy?.. Munda nemenege kelgen qyz? — dedi.

Áshir:

Ózi nogaı emes, bashqurt qyzy. Sentrsoıýzdan osynda komandırovkamen kelgen edi. Endi osynda, oblpotrebsoıýzda qyzmetke qalatyn bolyp júr!..

Aınazar kúlip: «Oqyǵan qyz ǵoı ózi?..»

Áshir: «Oqyǵan, VÝZ-dy bitirgen qyz!..»

Aınazar: «Jaraıdy, tanystyr!» — dedi.

Áshir kúlip: «Men qazir osynda, shaqyraıyn ony», — dedi.

Aınazar kúlip: «Shaqyrǵanda meniń kim ekenimdi áýeli aıtpaı tanystyr. Jaı ǵana, kez bolǵan adam sıaqty qylyp tanystyr. Men áýeli qyzdy kóreıin, unamaıtyn bolsa tanys bolmaımyn!..» — dedi.

Áshir kúlip, basyn ızep: «Jaraıdy!» — dedi.

Janyndaǵy telefon tutqasyn aldy:

— «2-03» — dedi.

— Oblpotrebsoıýz ba?.. Sultanovany telefonǵa shaqyryńyzshy... Raqshaev... — dedi.

Telefon tutqasynyń qundaqshasyn qulaǵyna ustap otyrǵan boıymen Áshir Aınazarǵa qarap kúldi! «Qazir shaqyrady», — dedi.

— Állo! Bul kim? Á-a, Aısulý!.. Munda kelip ket áli!.. Jaraıdy, — dedi. Telefonnyı tutqasyn ornyna ilip qoıyp, Aınazarǵa: — Qazir.

Aınazar kúlip, qozǵalyp qoıyp, ústindegi óńinen jýylmaǵan aq jibek kóıleginiń aǵytýly jaǵasyn túzedi. Astary sur jibek zamshy belbeýin jóndep, Áshirge taǵy da:

— Sen tanystyrǵanda meniń kim ekenimdi aıtpa, eger de tanys bolyp ketkendeı bolsaq, bile jatar! — dedi.

Áshir kúlip: «Jaraıdy aıtpaıyn kim ekenińdi», — dedi.

Keshikpeı bular otyrǵan bólmege uzynsha boıly, sıdalaý aqquba jas áıel kirip keldi. Jalań bas. Qoıý qalyń shashyn jelkesinen joǵary túıgen. Ústine kıgeni jabaıy shyt kóılek. Kirip kelgen aqquba áıelge Áshirdiń qaraýynan, kútip otyrǵan bashqurt qyzy Aısulýdyń sol ekenin bildi Aınazar. Bashqurt qyzynyń bet shyraıy Aınazarǵa uıań kórindi. «Uıalshaqtaý qyz-aý ózi!» — dedi ishinen.

Qyz kelip jaı sypaıy jymıyp Áshirmen qol alysyp amandasty. Áshir: «Tanysyńyzdar!» — dep áıel men Aınazardy tanystyrdy. Aısulý Áshirdiń qasyna otyryp jaı tana sóılesip otyrdy. Aınazar jaı ańqaý otyrǵan adam sıaqtanyp, árbir qımylyn batyp otyrdy. Bashqurt qyzy Áshirdiń aldynda jatqan qyzmet qaǵazdaryna qarap bir qaǵazdy qolyna alyp qarady da, Áshirge:

— Mynaý sizge qalaı unaıdy? — dedi.

Áshir birdeme dedi. Aınazar Áshirdiń sózin tyńdamady. Onyń nazary, barlyq kóńili bashqurt qyzynyń árbir qımylyn, árbir sózin andyp baqylaýda edi. Súıtip otyryp Aınazar ishinen mynany oılap otyrdy:

«Esimi Aısulý. Jaqsy, kórkem esim eken... Qazaqtardyń taza eski, sulý esimderi de osyndaı bolǵan. Mysaly: «Aıman, Sholpan, Jibek, Qarlyǵash... bashqurt pen qazaq turmysynyń, tiliniń, tuqymynyń jaqyndyǵy osy toı. Bulardyń bir kórkem óleńi bar edi, áni de sulý edi. Óleńin umytyp qalyppyn, talaı esime túsireıin dep sol óleńdi esime túsire almaı júrmin. Óleńniń qaıyrmasynda mynadaı sózderi bar edi:

...Oń qolynda qos bilezik
Bık kóp júzik, —
Belkeı názik!..

dep jyrlaýshy edi. Men osy óleńdi tamasha jaqsy kórip edim. Bul óleńdi aıtqan osyndaı bir jas áıel edi. Mynaý odan súıkimdi eken. Bul bile me eken ony? Ábden tanyssam suraımyn ǵoı. Kúlgende barlyq ústińgi tisteri jarqyrap kórinedi eken. Tisteri ne degen iri, appaq, qandaı jaqsy tis. Janıanyń tisterinen munyki ádemi eken!..» — dedi.

Aınazao ishinen osylaı dep otyrǵanda Aısulý Áshirmen qyzmet jumystaryn sóılesip otyrdy. Aınazarǵa Aısulýdyń shyraıy uıań tárizdi bolyp kórinse de, Aısulý aqyryndap Áshirmen is týraly sóılese berdi.

«Qalaı eken?» degendeı Áshir Aınazarǵa qarap qoıdy. Onysyn bashqurt qyzy sezgen sekildi boldy.

Sondyqtan Aınazar Áshirdiń onysyna esh belgi bermedi. Jaı sulyq beıǵam adamsha otyra berdi. Tek sándenińkirep, sol jaq qasyn qıǵash kóterip qoıdy.

Aısulý bir jumysty Áshirden surap, Áshirdiń nusqaýymen ol jumystyń maǵlumatyn Aınazardyń art jaǵyndaǵy ústelde otyrǵan orystan alýǵa sonyń janyna bardy. Qımyly, júrisi, sózi sypaıy, salmaqty, báseń ekendigi Aınazarǵa aıqyn kórindi. Aınazar ishinen: «...Qoı, munymen jóndep tanysý kerek eken, ıa súıkimdi qyz eken. Jaman emes. Janıadan artyq sıaqty... Ózi aqylsyz da bolmas... Qoı, endi keteıin, ázirge osy da bolar», — dedi.

Turyp, Aınazar qosh aıtysty...

Birneshe kúnnen soń Áshir Aınazardy Aısulýdyń páterine alyp bardy. Aısulý bir orys áıelimen birge turady eken. Orys áıeli sol Aısulýmen birge oblpotrebsoıýzda bir sektordyń bastyǵy eken.

Áshir Aınazardy ertip barǵanda keshki saǵat 9 kezi edi. Orys áıeli joq, úıde Aısulý jalǵyz, shaı iship, patefon tyńdap otyrdy. Aısulý Aınazarǵa balǵyndaý, boıshańdaý kórindi.

Úsheýi amandasysymen, Aınazar Aısulýmen patefon plasıkasyn qarasyp, tańdaǵandaryn oınatýǵa qoıyp, shúıirkelesip ketti. Aınazardyń ústindegi beli qıylǵan qara beshpenti, symdaı qara shalbary, kirshiksiz aq jaǵasy, — ony uzynsha boıly jalpaqtaý jaýyryndy, aq moınaq qara lashynǵa uqsatty... Áshir birese patefonnyń qasyna kelip, birese buryshtaǵy ústel ústindegi kitaptarǵa qarap:

— Rada Pavlovna tez kele me? — dedi Aısulýǵa.

— Keshikmısha keler endi! — dedi Aısulý. Aınazar ishinen:

«Munysy Radasy qandaı áıel eken», — dedi.

Keshikpeı esikti ashyp, ashań sarylaý, jastaý áıel kúle sóılep tura qaldy. Sholaq shashty. Uzynsha boıly, jińishke, ashańdaý, kóterińki muryn, úlkendeý zeńgir kózdi áıeldiń ashyq, aqjarqyn ekeni esikten kirip kelgennen-aq Aınazarǵa aıqyn bolǵandaı.

Áıel esikti ashyp kirip kelip Áshirge qarap:

— Kim shaqyrdy sizderdi? — dedi kúlip. Áshir kúlip:

— Biz sizderge qonaqqa kelip otyrmyz. Jalǵyz emes, myna joldasymmen kelip otyrmyn! — dedi.

Áıelmen qol ustasyp amandasyp, Aınazardy mezgep:

— Tanysyńdar, — dedi.

Ýaq-túıek árnemeni sóılesip otyrysty. Aınazar patefon turǵan ortadaǵy ústel janynda túregelip, sol boıymen plasınkalardy qarap turdy. Symdaı qara beshpent shalbarly, appaq jaǵaly Aınazar qarala moınaq lashyn sekildi edi.

Áshir eki áıelge:

— Júrińder, bir jerge baraıyq! — dedi.

Eki áıel:

— Qaıda baramyz? Jáne, qazir kesh emes pe? — dedi.

Áshir:

— Kesh emes... Bir restoranǵa baraıyq. Bir-bir shuńqyr syra ishermiz, — dedi.

Eki áıel tartpaqtańqyrady. Rada Pavlovna Aınazardy tosyrqanyńqyrap otyrǵan sıaqty boldy.

Aınazar sezip, ishinen: «Bulardyń menen tosyrqanyńqyrap otyrǵany, ásirese ana Radaniki, menimen tanys emestikteri- aý», — dedi.

Kýshetkada otyrǵan Áshirdiń janyna Rada Pavlovna baryp otyrdy. Jaı otyrǵan bolyp, kúbirlep Áshirmen sóılesti. «Myna joldasyń kim?» — degendeı boldy.

Áshir Aınazardyń kim ekenin aıtqandaı boldy.

Súıtip Áshir:

— Júrińder, júrip keleıik. Myna joldastikine baryp otyryp qaıtarmyz? — dedi.

Aqyry eki áıeldi ertip, bular tysqa shyqty.

Kesh qarańǵy edi. Qalada elektr janbaıdy. Kóshelerdi jaǵalaı ósken bıik qalyń atashtardyń qoıý japyraqtary qala úılerim búrkep, kóshe boılaryn tym qarańǵy qylady. Tek keıbir úılerdiń terezelerinen jyltyrap kóringen ot, keıbir qaqpalardyń bosaǵandary syǵyraıyp jyltyraǵan kishkene lampalardyń ottary kózindeı jyltyraıdy. Kóshe jıekterine tiktegen túıirtpek tastarǵa aıaqtary soqtyǵyp,súrinip, maltyǵyp, tobyqtary bultyldap tórteýi birin-biri qoltyqtap, Fontan kóshesimen júrdi. Radany Áshir qoltyqtap, Aınazar Aısulýdy qoltyqtady. Aınazar qoltyqtaǵan qolymen Aısulýdyń jalańash bilegin ustap kele jatty. Aınazar áıelmen qoltyqtaspaıtyn edi. Anda-sanda, keıde bir jaqyn áıeldi qoltyqtaǵan bolsa, sypaıylap bileginen ustap otyrý Aınazardyń ádeti edi.

Aısulý qoltyqtap alysymen,aqyryn eppen bilegin ustap Aınazar ishinen oılady:

«Bilegi balǵyn eken-aý, dene bitisi jetik qyz toı. Shashy qalyń iri, myqty, kemi joq bir tegis. Tisteri aq, egerde júrse budan da appaq bolar edi.Biraq ózi ádemilenip júrmeıtin áıel sıaqty. Ym... Onysy salaqtyq emes, sándenýdi jaratpaıtyndyǵy bolar. Ózi qaı jaǵynan qarasań da Janıadan artyq qoı»-, dedi.

Aısulý:

— Meniń qarańǵyda kózim esh nárseni kórmeıdi. Taýyq soqyrlyǵy sıaqty! — dedi kúlip. Áshir:

— Aınazar, Aısulýdy myqtap qoltyqtap al. Jyǵyp alma, — dedi.

Aınazar:

— Jyǵylsaq birge jyǵylarmyz! — dedi kúle sóılep.

Kóshe jıeginiń budyrmaq tastaryna aıaqtary qaqtyǵa bergen soń, tegisteý jer izdep joldan shyǵa júrdi.

— Amatynyń kóshesinde júrý birtúrli qıyn!.. Ásirese keshke júrip bolmaıdy! — dedi Aısulý.

— Ia, solaı, munyń kóshesi birtúrli jeksuryn! — dedi Aınazar.

— Eshteme etpeıdi! Men ábden úırenip aldym Almaty kóshesimen júrýge! — dedi Rada.

Bir tasqa aıaǵy soǵylyp, maltyǵyp qalyp túzele basyp:

— Tý!.. A-aı, Almatynyń kóshesi-aı!.. Bul elektrdi de jóndep jaqpaı qoıdy ǵoı! — dedi Aınazar.

Aınazardyń páterine kelip otyrysty. Káresin shamy jaryq qyla almady. Eki áıel jaı ǵana Aınazardyń páterin aınaldyra qarap qoıdy.

— Páterińiz keń eken... Bólmeńizde sizden basqa taǵy kim turady? — dedi Rada.

Aınazar:

— Ózim ǵana turyp jatyrmyn... tar bólme emes! — dedi.

— Ia, úlken bólme eken, — dedi Aısulý. Aınazar úıge kirgen boıymen:

— Ia, al, joldastar!.. Nemen syılaıyn sizderdi!.. Ne ishesizder? Mende vıno bar, — sony isheıik, zakýskaǵa konserv bolar? — dedi.

Rada men Aısulý:

— Biz úshin áýrelenbeı-aq qoıyńyz! Bizge eshnárseniń keregi joq! — dedi.

Aınazar:

— Jo-oq!.. Úıge kelgen soń birdeme iship-jemeı bolmaıdy ǵoı! — dedi.

Shkafty ashyp sharaptardy alyp qoıa bastady.

— Kak je! Bizdiń rásim boıynsha qonaq qur shyqpaýy kerek. Úı ıesi ne berse sony qabyl qylyp, jep-ishe berýge tıissizder! — dedi kúlip Áshir.

Sharap pen konservilerdi ústel ústine daıyndap júrip, Aınazar óziniń jazý ústeline kelip, aýdarma kalendardyń sol kúngi betine qyzyl qaryndashpen birdemeni jazyp ketti. Onysy mynaý edi:

«1932 jyl.

3-qyrkúıek.

Aısulý Sultanova».

Sol úsh-tórt sózderdi jazyp, «Sultanova» degen famılıanyń astyna plús qoıdy. Mundaı plús tańbany «jaqsy», «durys» degen mańynada qoıatyn edi. Endi Aınazar sol belgini Aısulýǵa qoıdy. Aýdarma kalendardyń 1932 jyl, 3-kyrkúıek kúngi betine bul belgini qoıyp, «Aısulý Sultanova» dep jazyp, qyzyl qaryndashty ústel ústine tastaı berip, Aınazar qonaqtarynyń qasyna kelip sharapty quıdy.

«Aısulýmen áneýgúni tanyssam da, soz qatysqanym osy búgingi 3-qyrkúıek qoı», — dedi ishinen.

Qymbat sharaptardy kórgen soń Áshir kóterile kúldi:

— Mynaý jazýshy, aqyn... Aqshasynyń kóptiginiń belgisi osy... Bular tek qymbat vınolardy ǵana saqtaıdy toı! — dedi.

Aınazar yńǵaısyzdanyńqyrap kúldi:

— Jo oq, aqshanyń kóptigi emes, men ózim vıno ishsem, tek táýirlerin ǵana ishetin ádetim, sondyqtan tana osyndaı vınolardy saqtaımyn...

Solaı dedi de, ishinen «Anturǵannyń, mynalarǵa meni maqtaǵandaǵysysy ǵoı», — dedi. Biraq Áshirdiń úıdep maqtaǵanyn ishinen teris kórgen, joq. Óziniń onysyn ózi sezdi de,óz urlyǵyn ózi ustaǵandaı, óziniń minezine ózi uıalyńqyrady.

«...Iapyrym-aı maqtandy jaqsy kórmeıtin adam bolar maeken. Bireý maqtansa qandaı sóket kórip, mazaq qylar edim. Endi, mine, ózim de maqtanýdy táýir kórip otyrmyn. Short!» — dedi. Aınazar dybystap:

— Káne, joldastar, alyńyzdar! Jem jaısyzdaý boldy, biraq endi amal joq! Qazir bary osy! — dedi.

Rada:

— No, siz nege úıdeısiz! Budan artyq jemniń ne keregi bar? Menińshe munyńyz tipti jaman jem emes! — dedi.

Aısulý:

— Árıne, budan artyqtyń ne keregi bar?.. Biz bıt sizge tek iship-jeý úshin kelmedik, siz bekerge áýre boldyńyz! — dedi.

Áshir:

— Jaraıdy, áli taty da bas qosarmyz, Aınazardyń sizder keldi dep daıyndalmaǵanynyń ózi osy! — dedi. Aınazar ishinen:

«Vot anturǵan, taǵy da kótermeledi-aý!» — dedi. Sharapty iship, keıiptene sóılesip otyrdy. Rada Aınazarǵa:

— Sizdiń óz esimińiz, ákeńizdiń esimi qalaı ed? Men qalaı aıtýǵa bilmeımin, — dedi.

Aınazar kúlip:

— Meniń esimim — Aınazar, famılıam — Samıgýllın. Oryssha «ochestvo» bizde bolmaıdy! — dedi. Rada:

— Qalaısha olaı?.. Ochestvosyz bola ma eken?.. Qazaqta «ochestvo» aıtý ádet bolmaǵan ba? — dedi.

Aınazar:

— Jalpy túrik násildi elderdiń bárinde de óz esimi men ákesiniń esimin qosyp ataıtyn resim joq... tek óz esimderin tana aıtady... Mysaly, meniń esimim Aınazar.

Mynanyń esimi — Áshir. Sizdiń esimińiz — Rada. Myna kisiniń esimi - Aısulý. Kim atasa da osylaı ataı beredi. Barlyq túrik násildi elderdiń bárinde de solaı. Mysaly: tatar, bashqurt, ózbek, noǵaı, qazaq, qyrǵyz — bárinde de solaı! — dedi.

— A-a, solaı ma! Men bilmeıtin edim. A-a, mynany nege «Áshir Súleımenovıch» dep ataıdy?.. Jana myna Aısulý bashqurt qyzy, — bul da anketa jazǵanda «Aısulý Shapıgýlovna Sultanova» dep jazady! — dedi. Aısulý: «anketterde«ákeń aty,esimiń kim» degen suraýǵa jazyp, men daǵdylanyp ketippin, — dedi.

Rada:

— Men de keıde muny shaqyrǵanda: «Aısulý Shapıgýlovna» dep shaqyram, — bul qalaı? — dedi.

Aınazar:

— Bul ásheıin orysqa eliktegendik. Orystarda solaı ataý bolǵan soń, biz de solaı qylaıyq dep keıbireýler ákesiniń atyn oryssha ataǵan bolyp júredi! — dedi.

Rada:

— A-a, solaı eken toı! Men bilmeýshi edim. Olaı bolǵanda, sizderdi, bir kergen kisilerge biriniń-biri tek esimin ataı berse, sókettigi joq qoı? — dedi.

— Árıne, sókettigi joq. Mysaly bizdiń oz esimderimizdi tana ataı berińiz. Sonyń ózi durys emes pe? — dep Aınazar Aısulýǵa qarady.

Aısulý jymıyp:

— Menimshe solaı, oz esimin tana ataýdyń ózi durysyraq deımin! — dedi.

Rada kúlip Áshirge, Aısulýǵa:

— A-a, endi osynyń ózi jaqsy boldy, men endi seni tek «Áshir» dep qana ataımyn, seni «Aısulý» dep qana ataımyn. Osynyń ózi jenil. Úırenbegen tilge óz esimin jáne ákesiniń esimin shubaltyp aıtyp jatý tipti qıyn bolady. «Áshir Súleımenovıch», «Aısulý Shapıgýlovna» dep jatqansha, qysqa ǵana: «Áshir», «Aısulý» dep qana aıtqan ońaı emes pe? Al sizdi súıtip, qalaı dep ataıdy, men ǵapý ótinemin, jana aıtqan esimińizdi men umytyp qaldym, — dedi.

Áshir kúlip:

— A-aı, uıalmaı sol eki arada umyta qaldyńyz ba? «Aınazar» de.

Rada:

— Endi qaıteıin? Buryn úırenbegen esim bolǵan soń umytyp qaldym. Endi umytpasqa tyrysam: «Aı-na-zar-r», «Aı-na-zar-r», — dedi.

Aısulý kúldi:

— Balalarǵa uqsap jattap al! — Jymıyp kúlgende Aısulýdyń tep-tegis aq tisteri tizilip kórindi.

Aınazap Aısulýdyń tisine qarap, ishinen: «Tisteri ne degen tegim! Súıtip kúlip sýretke tússe, qandaı kelisti bolyp shyǵar edi!» dedi.

Tisterin kórip Aınazardyń olaı dep oılaǵanyn sezgendeı, Aısulý tisterin jasyryp, erinderin jaýyp, aqyryn qysyp, eki ernin ashylmaǵan qyzǵaldaqsha búrip tompıtty.

Aısulýdyń tisterin jasyryp, eki ernin ashylmaǵan qyzǵaldaqsha tompaıtqanyna qarap Aınazar ishinen: erinderi de jaqsy eken-aý!.. Qalyń da emes, juqa da emes. Aýzy, erinderi ádemi deýge bolatyn eken. Qazaqtyń «oımaq aýyz» degeni osydan artyq bolmaıtyn shyǵar. Erinderi súıýge qandaı súıkimdi. «Súıýdi» bular, - bashqurt «ýbý» deıtin bolar. Qazaqtarda «óbý» dep te ataıdy ǵoı degen sózderdi ishinen aıtyp otyrdy.

Bul sózdi ishinen aıtyp otyrǵan Aınazardyń kózine kózi túsip Aısulý uıalyńqyraǵandaı bolyp tómen qarady. Aınazardyń ishinen oılanǵan álgi sózderin Aısulý sezgendeı.

«Áı, mynaý, meniń kózimnen úndemeı aıtqan sózimdi sezińkirep qaldy aý!» — dep Aınazar kúlip jiberdi. Tómen qaraǵan kózderin kóterip Aısulýda kúldi.

Ol eki arada Rada Pavlovna men Áshir ekeýi sóılesip, kúlisip otyr edi.

Aınazar keıiptenip: Al isheıik, joldastar! Tipti ishpedińizder ǵoı. Alyńyzdar! — dedi. Áshir:

— Rada, Aısulý, sizder tipti ishpeı qoıdyńyzdar, bıt bul áıelder ishetin vıno! Munyń qýaty tipti shamaly bolady, qoryqpańdar, alyńyzdar! — dedi.

Eki áıel:

— Ózderińiz ishińizder. Bizge osynyń ózi de aýyr bolady! — dedi. Aınazar:

— Joq, olaryńyz jaramaıdy. Áıelge arnaǵan álsiz vınony ishkepegenderińiz orynsyz, káni, alyńyzdar! — dedi.

Áshir:

— Ia, Rada, Aısulý! Sender nemene, bala bolyp kettińizder me? İshińder? Úı ıesi áıtpese senderge narazy bolady! Shyǵys elderiniń rásimin bilmeısizder me?.. Qonaq úı ıesiniń ish degenin ishe berýi kerek, áıtpese, úı ıesi yrza bolmaı qalady... Alyńdar, — dedi.

— Ia, ıa, alyńyzdar! — dedi Aınazar. Rada:

— Oı, bolmadyńyzdar ǵoı, káni endeshe, Aısulý, isheıik... Al biraq ishkende ne úshin ishemiz? Á, ne úshin ishemiz? — dedi.

Áshir:

— Úı ıesiniń saýlyǵyna isheıik! — dedi.

— Joq! Jaqsy tanystyqqa, jaqsy dostyqqa isheıik! — dedi Aınazar.

Syzylyp, sol jaq qasyn sándene qıǵashtap kúlgen Aısulýǵa Aınazar jymıyp qarap qoıdy.

— Úı qojasynyń saýlyǵyna isheıik, — dedi Aısulý.

Rada:

— Al endeshe, úı qojasynyń saýlyǵyna ishemiz! — dep rómkeni kóterdi. Bári rómkelerin qaǵysyp, túıistirip ishti. Solaı biraz qaljyńdasyp, kúliskennen soń, Rada men Áshir, Aısulý men Aınazar sóılesip otyrdy.

— Siz Máskeýden munda qashan keldińiz? — dedi.

— Maýsymnyń basynda kelip edim, komandırovkamen kelip edim, qazir endi osynda bir jyl qyzmet isteýge alyp qalyp otyr.

— Bashqurtstannan Máskeýge kelip turǵanyńyzǵa kóp boldy ma? — dedi.

— Birsypyra ýaqyt boldy. Áýeli Máskeýge oqýǵa bir VÝZ-ǵa kelip kirdim. Ol VÝZ-dy bitirgen soń sonda kyzmetke turyp jáne ınstıtýtke kirdim. Ony da bitirgen soń, sonda qyzmetke kirdim. Qazir endi sizdiń bul Almatyǵa kelip kyzmet isteýge týra kelip qaldy.

— Qalaı, Almaty sizge qalaı kórinip júr?.. Múmkin ishińiz pysatyn bolar. Búl burynǵy zamanda bir jyraq shette, oqshaý jatqan mádenıetsiz qala bolǵan. Bul qala áli de jetispeı jatqan qala: teatr joq deýge bolady. Kınolar nashar. Elektr stansasy da áli ońbaı jatyr. Kesh bolsa kósheler qarańǵy, páterlerdiń kóbinde elektr joq. Baryp demalyp kaıtatyn mádenı oryndar az. Óte kıyn munda. Onsoń qalanyń tazalyǵy da,tártibi de nashar. Kóshelerdiń kóbinde jatqan kedir-budyr tastar kop. Monsha bireý-aq, onyń ózi de nasharlaý, salynyp jatqan ekinshi monsha óte uzaq istelip bitpeı jatyr. Páter máselesi de kıyn. Qysqasy, qala maqtanarlyq qala emes. Sizge Máskeýden keıin bul qala qaınaǵan turmystan shet jatqan bir aýyl sıaqty bolyp kórinetin shyǵar.

Aısulý oılanyp:

— Ia... solaı ǵoı... Biraq maǵan Almaty bık unady. Máskeýdiń qaınaǵan turmysy, Máskeýdiń shýy meni biraz sharshatqan edi.

Demalý qıyn edi Máskeýde. Á, munda bık tynysh, kyzmet isteýge jaıly, qyzmet istep júrip tynyǵýǵa da bolady eken. Munda kelgeli men edáiýir tynyǵyn qaldym. Onsoń bul aranyń tabıǵat túrleri de bık jaqsy. Qarly taý,toǵaı, mıýaly baqshalar, kósheleinde aǵashtary kóp, kóshelerine aryq boılarymen aǵyp jatqan sýly - birtúrli unaıdy, sondyqtan men munda bir jyl qyzmet etýge qaldym... Meniń týǵan-ósken jerim taýly, ormandy, butaqty,ózendi jer. Maǵan mundaı jer bık unaıdy. Bıt,sizge de tabıǵattyń kórkem túrleri unaýǵa tıis, siz bıt aqyn. Aqyn adam kórkem tabıǵatty súıýge tıis.

— Ia... Árıne,tabıǵattyń kórkem túrlerin jaqsy kóredi ǵoı adam...

— Maǵan bul aranyń ana bıik qarly taýy, baqshalarynda ósetin gúlder, jazǵyturymǵy baqshalarynda saıraıtyn bulbuldary, onsoń aryq boılarymen syldyrap aǵatyn sýlary bık qatty unaıdy, men aqyn bolsam bulardy jazǵan bolar edim! — dedi kúlip Aısulý.

Aınazar:

— Sizdiń tabıǵat túrlerin bylaısha jaqsy kórip sóıleýińizge Qaraǵanda, siz ózińiz aqyn ekenińizdi bildiresiz... Siz jazbaısyz ba? — dedi.

Aısulý kúlip:

— Jo-o-oq!.. Men aqyn emespin! Kóp jazyp ta kórmegenmin, tek tabıǵatty jaqsy kórem. Bıt ormandy, taýly meken etken aýyl qyzy, — dedi.

Aınazar:

— Bashqurtsha jaza bilesiz ǵoı?

— Jaqsy bilmeımin!

Aınazar qaljyńdap, basyn shaıqady:

— Aı-aı, munyńyz uıattaý eken! Óz eliniń jazýyn jaqsy bilmeý uıattyraq bıt? — dedi.

Aısulý:

— Ia... Ras, solaı, uıat-aq, biraq amal joq, turmys solaı boldy. Biraq bashqurtsha jazýdy jaqsy tanımyn, tek qolym jazýly jaqsy bilmeıdi. Endi bashqurtsha, qazaqsha kitaptar oqyp, qazýǵa jattyǵýdy oılap júrmin. Bul kúnde ýaqyt bolyńqyramaı júr, biraq endi keshikpeı qolǵa alam! — dedi.

Aınazar: «Súıtý kerek...» — degen kezde, bulardyń sózi bólindi. Balanyń daýsyndaı erkelegen jińishke únmen:

— Aısulý!.. Úıge qaıtaıyq... — dedi Rada. Aınazar men Áshir ekeýi bul sózge qarsy boldy:

— No-ý!.. Siz nemene! Áli erte.

— Biz úılerińizge ertip aparyp salamyz. Nege asyǵasyzdar!

Aısulý:

— Qaıtsaq, qaıtaıyq, — dep edi, Aınazar:

— Joq, áli biraz otyra turyńdar! — dedi.

Áshir kúlip:

— Úı ıesi ulyqsat qylǵansha otyrýǵa tıissizder! — dedi.

Aınazar, áli otyryńqyraısyzdar degen túrmen Aısulýǵa:

— Árıne, otyra turyńyzdar... Da... Sizge bashqurt jazýyn jáne qazaqsha sóıleýdi tez úırený kerek... Shyndap qolǵa alsańyz bir-eki aıda jaqsy tóselip ketesiz ǵoı! — dedi.

— Árıne, moıynǵa alyp kirisken soń qıyndyǵy joq qoı... jáne degenmen, men ózim de, bıt bilemin ǵoı!

— Onan soń, jańa siz «kep jazyp ta kórmegenmin» dedińiz, bul sózińizge qaraǵanda, kep jazbasańyz da, az-maz jazǵan ekensiz ǵoı?

Aısulý kúldi.

— Jo-o-oq, bylaı ǵana... Bir jýrnalǵa maqalalar jazǵanym boldy, basqa jazýdy ádet qylmaǵanmyn!

Aınazar kúle basyn shaıqap:

— Jo-o-oq, sizdiń álgi, tabıǵat túrlerin ádemilep aıtqanyńyzǵa qaraǵanda sizdiń ózińiz aqyn bolýǵa tıissiz!

Aısulý uıtqyǵan jelmen oınaǵan shybyqsha burala kúldi:

— Jo-o-oq, olaı emes! Men, tek tabıǵatty jaratatynymdy ǵana aıttym. Ondaı eshteme jazǵan emespin. Demek siz, jyrlar jazasyz ba, joq qarasózben, prozamen jazasyz ba?

Sol jaq qasyn qarlyǵashtyń qanatyndaı qıǵashtap Aınazar moınyn sándenińkirep qısaıtty.

— Kóbinese jyrmen jazamyn! — dedi.

— Jazǵandaryńyz, baspa júzine shyqqandaryńyz kep pe? — dedi.

— Biraz bar!

Aısulý:

— Jazǵandaryńyzdy maǵan oqýǵa berip turarsyz?

— Árıne berermin!

— Siz, bizdiń bashqurt jazýshylarynan biletinderińiz bar ma? Bashqurt ádebıetinen habardarsyz ba?

Bashqurt ádebıetinen sońǵy bir-eki jylda habardar emespmin! Buryn bashqurt jýrnaldarynan «Sesen»degen jýrnaldy alyp turǵan edim. Onsoń Bashqurtstanda ǵylym shorasynda isteıtin Valı Hangeldı degen meniń dosym bar edi, sonymen hat alysyp turatyn edim. Ol maǵan bashqurt hrestomatıasyn jibergen edi. Men oǵan óz jazǵandarymnan jibergen edim. Qazir onymen baılanysymyz úzilip ketti... Endi qaıtadan sol Hangeldımen baılanysty qalaı jasaýǵa bilmeı júrmin. Siz Hangeldıdi bilesiz be?.. — dedi.

— Bilmeımin, men bashqurt qyzmetkerleriniń kóbin bilsem kerek edi. Lákin, bul Hangeldıdi bilmeımin, ol ózi bashqurt pa? — dedi.

— Joq, tatar!

— A-a, báse, tatar bolǵanǵa, men ony bilmeımin eken toı. Bashqurttardy biletin edim, ol qaıda isteıtin edi deısiz?

— Narkompros, ınpros mańynda... Ǵylym shorasynda isteıdi — oqý quraldaryn túzetip júrdi.

— Da, búl kisini men bilmeımin!

— Onan sońmen Halıkovty jaqsy bilem. Bıldanovty jaqsy bilem! Ibiltı degen bashqurt aqynynyń jazǵandaryn oqyǵan edim.

— Al bular bashqurt qyzmetkerlerinen, — dep Aısulý bulardyń sońǵy ýaqytta qaıda istegenderin sóıledi.

Sol kezde Rada balasha erkelegen daýyspen:

— Aısulý, úıge qaıtaıyq! — dedi taty da.

— No, nemene siz asyǵyp kettińiz, — dedi.

— Qaıtsaq, kaıtaıyq, Radasha! — dedi Aısulý.

Bular kóshege shyqqanda qala uıqyda edi. Tek keıbir kóshelerde, anda-sanda tana birdi-ekili adamdardyń qarańǵydan boılary kórinip, syrtyldaǵan aıaqtarynyń dybystary estiletin edi. Bular tórteýi eki-ekiden qoltyqtasyp kele jatyr. Aınazar men Aısulý ilgeri, Áshir men Rada keıin. Eki áıeldiń páterleri qalanyń taý jatynda, al Aınazardyń páteri tómengi jaqta bolǵandyqtan, bular kóshe boılarymen joǵary órlep kele jatty. Kóshe boılarynda elektr shamdary janbaǵan edi. Tek keıbir kóshelerdiń ár jerinde syǵyraıǵan shamdar kórinedi. Aspan bultsyz, jartylanyp týǵan aı men juldyzdardyń aq sáýlesi kóshe boılaryn, qalany ádemilep kórsetip tur. Aısulý park arqyly júrgisi kelmese de, ózgeleriniń erki boıynsha bular park arqyly júrdi. Park ishinde de elektr shamdar janbaǵan. Jaıylǵan kók torǵyndaı aspandaǵy jartylanǵan altyn aı men byrdaı bolyp shashylǵan altyn juldyzdardyń jerge shashqan nurlary uıyqtaǵan qalany, park ishindegi qalqyǵan aǵashtardy kúmis munarmen qaptaǵandaı. Park ishindegi qalqyǵan aǵashtardyń kóleńkeleri jasyrǵan jol boıymen bular eki-ekiden sóılesip kele jatty. Aınazar Aısulýǵa:

— Qarańyzshy, qandaı tynyshtyq!.. Qala túgelimen uıqyǵa batqan!.. Myna aǵashtar da qalǵyp, uıqyǵa ketken sıaqty!.. Az ǵana jeldiń názik demi tıse de qozǵalysyp, sybyrlasyp turatyn japyraqtar da qazir tynyp uıqy munaryna batqan! Qarańyz, anaý sýyq qabaqty qarly taý da aq torǵyn jamylyp uıqyǵa kirgen sıaqty, — dep Aınazar oń qolymen qoltyqtap kele jatqan Aısulýǵa, sol qolymen qalany, aǵashtardy jáne qarsy aldaryndaǵy taýdy kórsetti. Aısulý Aınazardyń sózi men qıan munaryna kirgendeı oıly shyraımen daýysyn sozyńqyrap:

— Da-a, tamasha jer Almaty! Men aıttym baǵana sizge Máskeý turmysynan keıin bul arada bık jaqsy tynysýǵa bolady eken dep! Jaratylys sýretteri jaqsy.

Aısulý keıin qarap, artta kele jatqan Áshir men Radaga:

— Sizder keıin qaldyńyzdar toı! Júrińizder! — dedi. Olar:

— Júre berińizder! Biz áńgimelesip kelemiz! Asyǵatyn ishteme joq! Mundaı jaqsy túnde taza aýamen biraz dem alý kerek! — dedi.

Aınazar men Aısulý júrip otyryp, parktiń joǵarǵy jaq shetindegi shytar aýzyndaǵy bir oryndyqqa kelip, keıin qalǵan Áshir men Radany tosyp otyrdy.

Ekeýi qatar sóılesip otyrǵanda, Aınazar kókke qarady. Esine Janıa tústi. Aınazardyń júregi aqyryn qozǵalyp ashyǵandaı boldy.

Almaty taýynyń, aǵashtarynyń, qalasynyń túngi túrlerin kórip otyryp, burańdap aqqan aryq sýynyń asyǵa júgirip, byldyrlap syńqyldap oınaǵan únin tyńdap Aısulý alystaǵy orman, taý ishindegi bashqurt aýylyn oılady. Bashqurtstannan sońǵy keterde ánıiniń aınalyp-tolǵanyp, qoshtasyp mańdaıynan ópkeni esine tústi. Kópten kóńilin bılemegen balalyq sezim júregin aqyryn qozǵaltqandaı boldy. «Ánılerimdi, týǵandarymdy, týǵan aýylymdy qazir kórer me edim» degen oımen Aısulýdyń kóńiline azyraq saǵynysh kirdi. Ózi bir eldiń ortalyq qalasynda otyrsa da shet jerde jalǵyz otyrǵandaı kórdi.

«Ah! Týǵan aýyldyń bireýin qazir kórer me edi», — dep, ishinen aıtyp qaldy da, Aısulý ózin-ózi ustaı aldy. «Qoı, meniń munym ne?.. Men bıt bala emespin. Men keńes qyzmetkerimin! Meniń qaıda qyzmet etýim kerek dep uıǵarsa, men sol qyzmetti isteýge tıispin! Sol úshin men oqyp adam boldym bıt! Bashqurtstan ne, Qazaqstan ne? Ekeýi de bir keńes respýblıkasy. Mundaǵy halyq arasynda da týǵandaryndaı jany jaqyn adamdar bolýy múmkin emes pe?» — dep Aısulý Aınazarǵa balasha súıenińkirep, ıyǵyna basyn taıańqyrady. Álgi oılar Aısulýdyń júregin, kóńilin ilezde qozǵap ótti.

Aınazar «seniń ketpegenińdi men tileımin» degen oıyn sezdirgendeı:

— Sizdiń ketpegenińiz jaqsy bolar edi, — dedi. Bul sózdi qaljyń sıaqtandyryp aıtsa da, álgideı maǵynaly qylyp aıtty.

Súıtip turǵanda, kúńkildeı sóılesip Áshir men Rada kóshe buryshynan kórindi.

Aısulý Almaty qalasynyń ońtústik jaǵyna bıik qorǵan bolyp jatqan muzdy taýǵa qarady. Uzynnan-uzaq jatqan muzdy taýdyń shoshaq-shoshaq qarly bıikteri qasqyrdyń azý tisteri sıaqty kókti qaýyp jatqandaı kórindi. Sulý aıly, juldyzdy tynyq túnniń jeńil munary taýǵa názik jibek torǵyn japqan sıaqty edi. Kedir-budyr shoshaq tisterimen yrsıyp kókti qapqan muzdy taý jeńil jibek torǵynǵa oranyp, qalǵyp uıqy munaryna batqan edi. Jartylanǵan altyn aımen, altyn juldyzdarmen órnektelgen kók kúmbez tárizdi aspanǵa taýdyń bıik shyńdary tıip turǵan sıaqty bolyp kórindi. Taýdyń karly bıik shyńdarynyń kúnbatys jaq shettegisine bir altyn juldyz jarq etip aǵyp tústi. Taý bıigine qaraı aqqan juldyz kók shatyrǵa, kók kúmbezge altyn syzyqsha syzdy.

Aısulý Aınazarǵa asyqqan únimen:

— Ana akqan juldyzǵa qarańyzshy, qandaı matýr bolyp tústi, — dedi.

Aınazar qarap turyp, oılanǵan qabaqpen:

— Dál, kókke tartqan altyn syzyqtaı syzyldy, — dedi jáne oılanyńqyrap. — Altyn syzyq, altyn árip. — Aısulýdyń qolyn ustap: — Arapsha «Aısulý, Aınazar» dep jazǵandaǵy altyn árip pe álde? — dedi jyly tolǵanǵan shyraımen.

Aısulý oılanyńqyraǵan jyly shyraımen:

— A-a, solaı ma? Da-a, qalaı bolǵanda da bık matýr syzyldy. Álde bireýdiń baqyt juldyzy ma aǵyp túsken! — dedi.

Aınazar qaljyń únmen:

— Bireýdiń baqyt juldyzy aǵyp túsken bolsa, ekinshi bireýdiń baqyt juldyzy onyń ornyna týǵan bolar! — dedi.

Áshir men Aınazar áıeldermen qosh aıtysyp qaıtty. Áshir Aınazardy qoltyqtap kele jatyp:

— Nemene, esh nárse shytatyn ba? — dep kúldi. Aınazar ishinen «Aı, myna shirkin, tanyspaı jatyp birdeme shyǵarmaq-aý! Buǵan ne dermin endi! Áýeli tanysý, bilisý, súıisý desem kúledi toı. Munyń óz oıyna jaqyndatyp aıtpasam túsinbeıdi de toı», — dedi.

Áshirdiń sózine dybystap:

— Birden ondaıǵa ıkemdeýge bolmaıdy toı! Ózi jaman áıel kórinbeıdi. Maǵan unańqyraıdy. Ásirese maǵan unańqyraıtyny, ózin-ózi áldekim sekildi kókıip ustaıtyn áıel emes, naǵyz ózimizdiń shyn qyzmetker — keńes áıeli ekendigi unaıdy. Keńes shkolyn bitirgen. Keńes tárbıesin alǵan. Jyltyraǵan, erkek izdegen jyltyr bet áıel emes, bilimdi, oqyǵan, salmaqty. Ózin-ózi ustaı biletin áıel sekildi kórinedi, — -dedi. Jáne ishinen: «Á-áı, Ja-nıa-aı! Sen nege osyndaı bolmadyń eken?» — dedi. Áshir:

— Ia, jaman áıel emes, bilimdi áıel. Biraq endi, qalaı degenmen sen ony jóndep aınaldyrýyn kerek. Ózin ne dediń? Ol ne dedi? Birdeme bolatyn ba? — dedi taǵy da kúlip.

Aınazar kúlip:

— Endi, á degende ne bolýshy edi? Tek áıteýir biraz sóılesip tanystyq qoı! — dedi.

— A-aı, seniń áıelge ebiń joq-aý deımin! Áıeldi á degennen-aq ıkemdep alyp ketý kerek qoı? Bularǵa batylyraq bolmasań bolmaıdy. Neǵurlym nahalnyı bolý kerek. Uıatty tastaý kerek. Áıel sondaı erkekti jaqsy kóredi. Álgi seniń aqyndyq qıalyńmen júrseń, eshteme bitire almaısyń!

— Ras, men áıelge úıte almaımyn. Ásirese jaqsy toı degen, bilimdi degen áıelge uıatsyz bola almaımyn, ózi qyz ba, joq eri bar ma?

— Máskeýde eri bar. Senimen jaqsylap tabyssa, erin tastaıdy ǵoı.

Áshirden bólinip Aınazar páterine kaıtty. Kóshede kele jatyp yńyrsyp bashqurttyń:

...Oń qolynda qos bilezik
Bık kóp júzik,
Belkeı názik...

degen jyryn ándetti.

Aınazar úıine kelip jatýǵa yńǵaılandy. Sheshinip, tek qana trýsıgimen turyp aınaǵa qarady. Óziniń shoıyndaı jumyr, suńǵaqty balǵyn denesine qarap, aınaǵa qarsy turyp, qyrynan turyp, jeńil gımnastıka istedi. Qoldarynyń, sandarynyń bulshyq etteriniń bultyldaǵandaryna qarap, moınynyń kók etteriniń burylǵandaǵy siresip shertkenderine qarap gımnastıkanyń i túrli áreketterin istedi. Sonsoń ústel ústindegi ydystardy jınap qoıyp, tysqa shyǵyp kelip jatty. Aınazardyń kópke sheıin uıqysy kelmedi. Aısulýdy oılady. Aısulýdan buryn birsypyra ýaqyt áýre bolǵan áıelin oılady. Ekeýin salystyrdy.

«Shirkin-aı, sondaı áıelmen sonsha áýre bolǵan ekenmin ǵoı! Mynamen ekeýiniń arasy edáýir-aý! Adasaıyn dese, shatasaıyn dese, adam shatasa beredi eken ǵoı! Turmystyń syry, túri qıyn-aý? Ym... anaý anadaı edi! Aısulý áldeqandaı bolyp shyǵady? Munyń oqyǵan, bilimdi áıel ekeni, salmaqty áıel ekeni ras. Al qulqy, sanasy da ázir jaqsy kórinedi. Biraq muny áli jete, jaqsylap bilgenim joq. Túbinde bul qandaı adam bolyp shyǵady?.. Biraq ne degenmen munyń anadan bilim retinde joǵarylyǵy sheksiz! Ananyń jaı ǵana áıel ekeni alǵashqy jolyqqannan-aq bilingen edi. Tek oǵan meniń baılanýymnyń sebebi, onyń sezimdi aýdara biletin, qumar qylatyn áıeldigi edi ǵoı! Onymen shatasqanym adasqandyq boldy, al mynaý ne bolyp shyǵar eken?» — dedi taǵy da.

Súıtip, eki áıeldiń sýreti Aınazardyń qıalyna qatarlasyp kele berdi.

Janıa... Aısulý... Janıa... Aısulý... Janıa... Aısulý... biri — alasalaý boıly, dóńgelek aqqubalaý, sekpil betteý, qyryqqan jalbyr tolqyn shash, erkekke «men áıelmin» dep montıa qaraıtyn Janıa.

Ekinshisi — uzynsha boıly, surǵyl qyzyl shyraıly, qalyń shashty, qoıý qara qasty, iri birtegis aq tisti, ózin-ózi salmaqty ustaıtyn Aısulý.

Janıa... Aısulý... Janıa... Aısulý... Aısulý... «Ah...» — dep Aınazar aýnap jatty. Solqyldaq kereýette aýnap túskeni saıaz sýda qaırańdap, bulqynyp, tereń sý izdegen shortannyń bulqynyp túskenindeı boldy...

Taǵy da: «Ah!» — dep aýnap tústi.

Aısulý... Janıa.., Aı... degen tynyshsyz qıaly munarǵa batty.

Aısulý kúndegideı kyzmetine kelip iske kirisip otyrdy. Oblpotebsoıýzdyń keńsesi bir úıdiń astyńǵy qabatynda. Bul astyńǵy qabat úıdiń bazy, podvaly sekildi. Kirgende bir alasa baspaldaqpen bir attap korıdoryna kirip, odan jáne kishkene baspaldaqpen eki-úsh attap tómen túsesiń. Sol ishki baspaldaqtan aıaǵyńdy edenge salǵanda oblpotrebsoıýzdyń keńsesiniń ishine kirip turǵanyńdy kóresiń. Jańa kósheden kelip, alǵashqy syrtqy esiktegi alasa baspaldaqpen korıdorǵa kirgende, oblpotrebsoıýz keńsesiniń birinshi bólmesiniń ishiniń bári korvdorǵa qaraǵan terezelerden kórinip turady.

Sol korıdorǵa qaraǵan terezeden kórinip turǵan birinshi bólmede jypyrlaǵan ústelderdiń orta kezindegi bir ústelde Aısulý qyzmet istep otyrdy.

Oblpotrebsoıýz keńsesinde halyq astaýǵa salǵan shabaq balyqtar sekildi qybyrlaıdy. Yǵy-jyǵy. Ásirese Aısulýdyń ústine shúpirlegen halyq jemge úımeleı japyrlaǵan taýyqtar sekildi. Halyqtyń kóbi syrttan kelgen adamdar sekildi. Kazak, orys jáne tatarlary da kórinedi. Áıel, erkek, kóbi oqý izdegen, qyzmet izdegender sekildi. Aısulýdyń kyzmeti, — solardyń ishinen qyzmetkerler shyǵarý edi.

Aldyna, ústeline kelip, astaýǵa sozylǵan jylqysha japyrlaǵan adamdarmen Aısulý sóılesip, árqaısysyna tıisti jón siltep otyr edi.

Sol keńsede qyzmet etetin áıeldiń biri kelip, «Joldas Sýltanova! Sizdi bireý telefonǵa shaqyrady», — dedi.

Ústelge japyrlaǵandardyń ortasynda turǵan Aısulý moınyn buryp «Qaıdan eken?» — dedi.

Shaqyrady degen áıel:

— Túrksibten! — dedi. Aısulý ishinen:

— ...Bul kim bolady eken? — dep tez túregeldi. Jón aıtyp turǵan kazak jigitine:

— Kýrsqa bara berińiz endi! Qolyńyzdaǵyny sol kýrstyń dırektoryna kórsetińiz, qaı grýppaǵa laıyq ekenińizdi bilimińizge qarap aıtar! Túsindińiz be? Jaraıdy! Baryńyz!

Al sizder tura turyńyzdar, men qazir telefonǵa baryp keleıin! — dedi.

Tez júrip, ekinshi bólmede, úıdiń qabyrǵasynda ilýli turǵan telefonǵa keldi. Telefon tutqasyn alyp: — Al-lo! Men. Ia-á!.. A-a, Salamat!.. Qaıdan sóılep tursyz?.. A, maǵan «Túrksibten» dep edi!.. On kak! Qashan júresiz? Bir-eki saǵattan soń? Qashan qaıtasyz? Erteń?Tez eken? Jaqyndaǵy kolhoz ba? Neshe shaqyrym? 25 shaqyrymdaı? Atpen barasyz ba? A-a, jaqsy! Bylaısha ǵana, jaman emes! İs kóp! Keńsege kelgennen bir qolymdy bosatpaı jatyr, kolhozdan kaıtqan soń, ózińiz telefon shyldyratarsyz? A ? Jaraı ma? Qaıyr! Qaıyr!» — dep telefon tutqasyn ilip qoıdy.

Bet shyraıy keıiptenip jylyp, Aısulý ústeliniń qasyna kelip, taǵy da iske kiristi.

Aısulýmen telefon arqyly sóılesken Aınazar edi. Aınazar bir jaqyn kolhozǵa baryp qaıtýǵa júreıin dep turyp Aısulý telefon soǵyp edi. Oblpotrebsoıýzdaǵy telefon qasyndaǵy bir áıel telefonnyı, tutqasyn alyp tyńdap:

«Qaı jerden sóılesip tursyz?» — degende, jónin aıtpaı, Aınazar: Túrksibten,Sultanovany shaqyryp jiberińiz!>> — degen edi.

Aısulýmen sóılesip bolyp, telefon tutqasyn ilip qoıyp, basyna sur kepkisin, ústine kók sur beshpetin kıip, Aınazar shkaf qaqpasyndaǵy aınaǵa qarady. Óziniń keıiptengen, kóńildengen kórip, aýzyn ashyp baqytty shyraımen kúldi. Balasha ezýin i on ashyp kúlimdegende, appaq bolyp,tizilip jaltyraǵan tisteri men erninen asyrmaı qyryqqan qara murty egesip oınaǵandaı boldy. Jáne qara kóziniń jaltyraǵan qarashyǵy men appaq jaltyraǵan aǵy erkelesip oınaǵandaı boldy.

«Da-a!» — dep, tez burylyp Aınazar tysqa shyǵyp, arbaǵa minip kolhozǵa jóneldi.

Sol kúngi kún jaımashýaq jaqsy edi. Jol boıy Aınazardyń kóńilinde bir ádemi kúı oınap otyrdy. Kolhozǵa taıanǵan mezgilde, Aınazar kushaǵyn jaıǵandaı, keýdesin kóterip, keń dem alyp, eki qolyn eki jaqqa kerip, raqattanyp aldyna, jan-jaǵyna qarandy. Kolhozdyń qyrmandaryn, mashınalaryn, úıgen eginderin, keńshilikke jaıylǵan maldaryn, qyrmandardyń, mashınalardyń qastaryndaǵy istep júrgen kolhozshylardy jáne olardyń ósirgen aǵashtaryn kórip, Aınazar aýzyn ashyp qýanyshty shyraımen kúldi. Qyrmandardyń qasyndaǵy eki kıiz úıdi kórgen soń, kıiz úılerdiń syrtyndaǵy ádemi aǵashty baqshany kórgen soń álgi Aısulýmen tanysqannan beri qaıta-qaıta aıtqysy kele beretin bashqurt jyry esine tústi.

...Kók shalǵyndy toǵaı shyn
Sizdiń aýyl jaınaǵan...
Úı artynda aq qaıyńǵa
Aqboz atty baılaǵan...
On. qolynda qos bilezik,
Bek kep júzik, — Belkeı názik...

dep ándetti Aınazar.

Qalanyń tapsyrǵan baıandamasyn kolhozshylarǵa ábden túsindirip, kolhozshylar jumysyna taraǵan soń, Aınazar oqý úıine kirdi. Jańadan qurylǵan radıony jáne oqý úıin basqarýshy Janbıkemen sóılesip otyrdy. Janbıke jańa ǵana saýatsyzdyǵyn joıǵan kelinshek edi. Orta boıly, dóńgelek bet, qara sur áıel. Sóılegen sózi, júris-turysy, qımyly, bet shyraıy eseppen quralǵan sekildi edi. Tereńdep qaraǵan dóńgelek qara kózinen, shuǵyldanǵan bet shyraıynan zerek aqyl kórinip turatyndaı edi, Kázir osy «Jańa talap» kolhozynyń shyn ekpindi iskeriniń biri edi.

Basyna tartqan kókala oramalyn qolymen jóndep qoıyp, Janbıke Aınazarǵa:

— Ekinshi kelgenińizde taty da jańa shyqqan bizge laıyqty kitaptar bolsa ala kelińiz! Onan soń biraz qaryndash, qaǵazdar kerek edi, — dedi.

Aınazar:

— Jaraıdy, árıne, senderge paıdaly jańa shyqqan kitapshalar bolsa qarap júremiz toı. Qaǵaz-qaryndashtaryń taýsylyp qaldy ma? Jaraıdy, ala kelermin. Onan soń saýat ashý jaılaryń qalaı, — dedi.

— Saýat ashý jaıy jaman emes. Biraq keıbireýler tipti salaq qaraıdy. Oqýǵa kelmeı júrgender de bar, ásirese áıel jaty nashar. Siz, úı hatshysy men basqarma bastyǵyna jaqsylap aıtyp ketseńiz eken?

Aınazar:

— Á-á, áli salaq qaraýshylar bar ma? Durys, men uıa hatshysy men basqarma bastyqtarymen sóılesermin, — dedi.

Janbıke:

— Onan soń myna radıonyń estilýi osy kúni jaman bolyp túr... Anaý kúni master kelip jóndep, túzep berip ketkennen keıin jaqsy bolyp edi. Qazir taǵy da nasharlaý estiledi, — dedi.

— Á, buǵan ne bolyp qaldy eken taǵy da?.. Qaı qalalardan estiledi kázir?..

Janbıke:

— Almatydan, Táshkennen... Onsoń, álgi, qaı qala edi?.. Álgi, bir qaladan taty da, — dedi.

Aınazar:

— Sverdlovtan ba? — dedi.

Janbıke jymıyp:

— Ia, ıa, sol, Sverdlovtan... — dedi.

Aınazar:

— Men keshke kolhoz basqarmasymen jáne munda bolatyn basqa múshelermen sóılesip, keshirek kaıtarmyn. Qaıtpas buryn muny qarap tyńdap koreıin, ne boldy eken taǵy da, — dedi.

Úıge alasa boıly shubar jigit kirdi.

— Janbıke, seniń brıgadileriń bizdiń brıgadige járdemdesip jibermese bolatyn emes. Sen ne deýshi ediń? — dedi.

Janbıke shubar jigitke qarap, odan Aınazarǵa qarady.

Aınazar:

— Brıgadırleriń ne istep jatyr? — dedi.

Shubar jigit:

— Álgi tary qaýzap jatyr edi! — dedi. Aınazar Janbıkege qarap:

— Bular neshinshi brıgady edi? — dedi.

Janbıke:

— 2-shi brıgady. .

Aınazar kúlip:

— Á-á, túneýgúngi aq eshkiniń quıryǵyn kesip, kók esekke talasatyn brıgady eken toı?

Janbıke:

— Ia, solar! — dedi jymıyp. — Men ózim barmasam bolmaıdy ǵoı. Ózim baraıyn, — dedi.

Aınazar da turdy:

— Men de brıgadylardy kórip qaıtaıyn! — dedi.

Sońyra, aı týa qalaǵa qaıtpaq bolyp, «Jańa talaptyń» oqý úıinde Aınazar radıony jóndep otyrdy. Radıo tyńdaýǵa kelgen áıel-erkektiń kóbi tynytýǵa úılerine tarap ketken edi. Úıde on shaqty adam bar edi. Radıonyń batareıasynyń kúshi azaıǵan eken. Oqý úıindegi saqtaýly artyq batareıany alyp, kúshi azaıǵan batareıasynyń ornyna qoıyp, Aınazar radıony sóıletken edi. Kázir endi Janbıke, Sársen, Deńizbaı úsheýine Aınazar radıonyń ózi biletin mánderin,tetikterin aıtyp, túsindirip otyrdy. Úıde ózge kolhozshylar da radıoǵa qarap, Aınazardyń sózin tyńdady.

Úıge orta boıly, qarasur qazaq kirip keldi. Otyrǵandar oǵan qarady. Qarasur qazaqtyń syrtyna, kıimderine qaraǵanda sharýashylyq mekemeleriniń birinde qyzmet qylatyn adam sekildi. Úıge kirip, shettegi esikke taıaý oryndyqqa otyrdy. Aınazar radıonyń mánin aıta berdi. Aınazar radıoǵa jumylǵan kezde álgi qazaq turyp shyǵyp ketti. Ol shytyp bara jatqanda onyń artynan qarap qalǵan Janbıkege Aınazar:

— Bul ne typ júr? — dedi.

— Óziniń ádeti óstip aralap júretin. Eki kisi bas qosqan jer¬de sóz aıtýdy jaqsy kóretin edi, bul joly siz otyrǵan soń úndemeı ketti! — dedi.

Aınazar:

— Ózi áli «Maı» artelin basqara ma? — dedi.

— Ia, ıa, oıbaı, osy aranyń hatshysy sol! — dedi.

Aınazar:

— Basqa adamdy qoıdyra almadyńdar ma, ony alǵyzdyryp orynynan? — dedi.

Otyrǵandar:

— Bolmaıdy toı. Mynany maman deıdi. Alypsatardyń balasyn da, deldaldyń balasyn da maman deıdi eken? — desti.

Janbıke kúbirleńkirep:

— Sizge tapsyratyn bir hat bar eken toı. Júrerińizde umytyp ketpeıinshi! — dedi.

Aınazar:

— Á-a... — dedi de satatyna qarady. — Júrý demekshi, biz aıdyń týýyn kútpeı-aq, júreıik, — dep kolhozshylardyń aldynda otyrǵan kóshirge qarady.

Aınazar qalaǵa júrýge tysqa shyǵyp, arbata minýge daıyndalǵanda, Janbıke kúbirlep:

— Sizge ońasha aıtatyn bir sóz bar edi? — dedi.

Ekeýi ońasha shyqty.

Janbıke:

— Banaǵy «Maı» arteliniń basqarýshysy Ýdıarovtyń úıine qaladan ylǵı bir yńǵaısyz adamdar kelip júredi. «Nege kelip júr?» — dep surasań, keıde «qus atýǵa kelgen eken», — deıdi. Biraq bul arada atatyn kús ta joq. Eshteme aıtpaıdy da. Keıde «Jáı ásheıin, demalýǵa kelip júr», — deıdi. Kóbinese qonyp ketedi. Kelgende ózderi erte jatpaıdy, uzaq otyrady, — dedi.

Aınazar:

— Qandaı adamdar? Orystar ma, qazaqtar ma? — dedi.

Janbıke:

— Orystar. Táýir kıingen adamdar. Qyzmetkerler sıaqty.

Biraq júristeri suıyq adamdar sekildi.

Aınazar:

— Neshe kisi bolady? Jaıbıke:

— Keıde úsheý, keıde tórteý-beseý!

Aınazar azyraq oılap turyp:

— Endi kelgende, sen ábden baqylap bil. Keshke sham jaryǵymen otyrǵanda ne isteıdi eken. Kúndiz myna aǵash aralaryna shyqsa ne isteıdi eken, bárin bildirmeı andyp, baqylap bilip, maǵan senimdi adamnan jazyp jiberersiń! — dedi.

Qosh aıtysyp Aınazar júrip ketti.

ALTYN JULDYZ

Pap atqa jekken arba ińirdegi juldyz jaryǵymen, tanys joldyń súrleýimen dyryldap kele jatty. Aınazar arbada yńyrsyp án salyp otyr edi.

Kóshir qazaq Aınazarǵa:

Álgi kolhozǵa bir-eki ash qaıyrshy keldi. Biri jas jigit, biri áıel. Betteri isip ketipti. Óletin shyǵar, — dedi sharshaǵan •' i ildi daýyspen.

Aınazar yńyrsyǵan óleńin qoıyp:

— Á, a?.. Olar qaıdan kelgen eken? — dedi.

— Qaıdan keldi deriń bar ma!

— Bir sorlylar ǵoı, turmysqa ıkemdele almaǵan, — dedi. Kóshir Aınazardyń sózine kóńili tolmaǵandaı qozǵalyp qoıdy.

Narazylaý únmen:

— Endi qaıtsin turmysqa ıkemdelgende! — dedi. Aınazar qajyrly daýyspen:

— Neshaýa, Muqıt! Mundaı, eski turmys jańa turmysqa kóshken uly asýda qaqtyǵyp jyǵylǵandar, mertikkender bolýǵa múmkin! Biraq aldaǵy turmystyń erteńgi turmystyń raqaty búgingi keıbir qıynshylyqtardy jaýyp ketedi áli-aq! — dedi.

Kóshir taǵy da sharshaǵan únmen:

— Qaıdam, áıteýir, — dedi.

Muqıttyń sózderi Aınazardy saıası oılarǵa batyrdy. Árbir sózderdi,ár pikirlerdi tekserdi. Muqıt kóshir de óziniń oı shyrmaýyna oralǵandaı tym-tyrys otyryp aldy. Aınazar da oz oıyn ekshep kelip belgili qorytyndyǵa keldi: Keńes úkimeti ornaǵaly 15 jyl... Sol 15 jyldyń ishinde turmys 15 belden, irgeli asýdan asqandaı bolǵan joq pa? Mysal úshin álgi Janbıke men ana Aısulýdy alaıyq. Býdan 15 jyl buryn álgi aýylda Janbıkedeı kisi bolǵan áıel bolyp pa edi? Budan 15 jyl buryn Bashqurtstanda Máskeýge baryp eki VÝZ-dy bitirgen Aısulýdaı bashqurt qyzy bolyp pa edi? Ras, qazir turmysta qıynshylyqtar bar ekeni ras... Biraq qıynshylyqsyz rahat bola ma?

Aınazar mardymsyp, sol jaq qabaǵyn kóterdi. Kókke qarady... Kóktegi byrdaı bolyp jaltyldaǵan qalyń juldyzdardyń kók kúmbezge shashqan gaýharsha oınaýlary Aınazardy lezde kórkem qıal teńizine alyp ketti.

Aınazardyń ushqyr qıaly Aısulýdy altyn qanatyna mingizip, kórkem kúımen buraltyp aldyna alyp keldi. Aınazardyń sharyqtap shalqyǵan ushqyr qıaly Aısulýǵa altyn sáýleli gaýhar juldyz shashyp oınady. Óziniń Aılaǵyn juldyzǵa teńegen Aıannyń jyrlary esine týsti. Jáne óziniń Aıanǵa aıtqan aqyly oıyna tústi.

«...Biraq Aısulýdy juldyzǵa teńeýge bolady toı!

...Aılaqqa Qaraǵanda bul juldyzdaı toı», — dedi Aınazar juldyzdan juldyzǵa kóz jiberip, shyǵystaǵy aq altyn tárizdi bir juldyzdy Aısulýǵa teńedi. Aısulýǵa jazylǵan kóńili kóktegi sansyz sáýle — altyn juldyzdarǵa qarap kúı shertti. Altyn juldyz sekildengen Aısulýǵa arnalǵan kúı jyr bolyp uıqasyp, dyńyldap Aınazardyń kókireginde oınalyp shertile bastady... Sóıtip kele jatyp qalata kirdi.

Aınazar yńyrsyp, jyr aıtyp kele jatyr.

«Bul jyrdy úıge barǵan soń jazyp, Aısulýǵa kórsetem toı. Taza qazaqsha kúıde jazsam, Aısulý túgel túsiner me eken? Túgel túsiný úshin tatarshalaý qylyp jazyp koreıin. Ózin tatarshaǵa janastyryp aıtyp kóreıinshi!..» — dep yńyrsyp jyryn tatarshalaý qylyp jyrlady.

Tatarsha jyrlaý qazaqshadan góri ádemileý bolady, sirá!

Erteńinde Aınazar kolhozdan kele jatqanda kóktegi altyn juldyzǵa qarap, shyǵystaǵy aq altyn sekildi bir juldyzdy Aısulýǵa teńep jyrlaǵan jyrlaryn endi búgin páterinde otyryp dápterine jazyp otyr.

Áýeli, qaı jyly, qaı aıdyń neshesinde ekeni, qaı qalada ekenin jazdy. Sonsoń dápterdiń ekinshi jolyna tyrnaqshanyń ishine eki árip qoıyp, sol eki áripke arnaǵandaı qylyp jazdy. Onysy mynadaı edi:

«M — K-che»

Sansyz ıýldyz aspan kókte
Nýrlary oınap ıaltyrı,
Ianǵan otly óz ıýldyzyn
Iýrek izlep qaltyrı.
Kók mýhıtta ot ıýdsyzlar
Ialt-últ bshtep oınılar,
Túrli matýr otlar shasha, —
Oınaýdan hısh toımılar.
Múmknn, alar ıangan gaýhar,
Múmkın kókniń nýrlary.
Saq-saq kúlip ıyrlar aıtur,
Ishtilmı tık ıyrlary.
Iyryq dúr, bıt, alar bizge,
Tık ıaltyrı nýrlary.
Alarny biz ıýldyz deımiz,—
Maǵlum túgil syrlary...
Iýddyz sanap mın kılámin,
Ýrmanlardan ýzamyn.
Altyn ıýddyz gáýhár otly,
Sıńa qolym sozamyn!..
Sıni oılasam kókiregimnen
Iyrlar shyǵar úzilip,
Altyn ıýldyz, sıńa kózim
Talmı karım súzilip!..

Jazyp bolyp qaıtadan oqydy... Telefonnyı tutqasyn aldy:

— 2 — 03 — dedi.

— Oblpotrebsoıýz? Telefonǵa Sultanovany shaqyryńyzshy... Kraısoıýzdan... Jaraıdy, — dedi. Biraz tyńdap turyp:

— Á-a, Aısulýmysyń? Aman ba? Salamat pa? Ia, ıa. Aınazar... Túnde keldim. Ia, ıa, jaqsy! Jaman emes. Ia!.. Al, keıpiń neshik? Bárin óziń istep jatyrsyń? KazSIK-te bir Salamat degen bolǵan... «Bárin ózim istep júrmin» degendeı kórinbek bolyp, portfelin tompaıtyp salaqtatyp, ótirik ábiger bolyp júretin... Sen de súıtip, «bárin óziń istep» júrme?.. E-a! Qaljyńdaımyn!

Molodes! Jaqsy! Ia, Aısulý! Keshke qyzmetteriń bar ma? Ia! A-a.. Kombınat? Bul naǵylǵan kombınat? Oqý kombınaty? Sen óziń oqytasyń ba? Tý, demalý kerek qoı! Ia! No, jaraıdy! Qashan telefon sogaıyn? A-ha!.. Jaraıdy! Biraq álgi Salamatqa usap ótirik ábiger bolyp júrme! Á-a ha-ha!.. Oınaıym, oınaıym, — Salamaty qurysyn! Jaraıdy! Ták!.. Bes kezinde?.. Jaraıdy! Qaıyr! — dep telefon tutqasyn ildi...

Aınazardyń oınaǵan kóńili kóterilip, betinde, kózinde baqyt sáýlesi qulpyryp oınady. Planermen ushyp asqar taýdan asyp kelip jerge túsip turǵan ushqyshsha, ol baqytty shyraımen terezege qarap turdy.

Biraq onyń ol keıpi uzaq bolmady. Endi bir mınýtte túsi sýyp qaldy. Úıtkeni bir sýyq, jat oı kele qalǵan edi... Ol sýyq oı: Aısulý men óziniń jáıi, «Aıan men onyń Aılaǵynyń masqara-shylyqtaryndaı bolyp shyqpasa ıgi edi?» — degen kúdigi edi.

Aınazar qabaǵyn túıip:

...Á-á? Tatar arasynan qaqtyǵyp kelgen Aılaq sekildi adammen bylǵandyń dep, Aıandy sógip edim. Aıandy «ez» dep edim. Al endi mynaý qandaı bolyp shyǵar eken? Men de «ez» bolyp ketpes pe ekem? — dedi ishinen. Biraq tez qatýlanyp basyn kóterip aldy:

«...Joq! Aısulý Aılaqtaı aqymaq áıel emes. Aısulý — shyn qatardaǵy áıel!»

Kyrkúıektiń 10-kúni Aınazardyń jazýdan demalatyn kúni edi. Sol kúni ol Aısulý, Rada, Áshir úsheýin úıinde kútti. Keshki saǵat jetige sheıin jazý jazyp, odan keıingi, túngi saǵattaryn demalysqa qoıyp, álgi joldastaryn kútip otyrdy.

Saǵat segizde olar keldi. Qaljyńdasyp, kúlisip otyrdy. Tórteýi pomıdor, qıar, konservtegen balyqpen mıýa sharabyn iship otyrdy: Aınazar vınony «mıýa sharaby» dep te aıtatyn edi. Áshir, Aıulý ekeýi Aınazardyń ózi jazǵan óleń-jyrlaryn surap alyp oqysty. Rada «orysshaǵa aýdaryńdar», — dep qaıta-qaıta surap otyrdy. Aısulý qazaq óleńderine túgel túsinbeıtin sıaqty. Biraq ózi «túsinemin» deıdi.

Aınazardikine kele jatqanda Áshir Aısulý men Radaǵa Aınazardyń «Aqqý qus» degen jyryn maqtaǵan sekildi. Kelip otyrysymen:

— Aınazar, seniń álgi «Aqqý qus» degen jyryń bar ma? Sony taýyp bershi, myna Aısulý oqysyn! — dedi Áshir. Sol jyrdy tapqyzyp alyp Aısulýǵa berdi. Aısulý oqyp bolyp:

— Da da, bık matýr jazylǵan. Bıknázik, muńly jazylǵan! — dedi.

Aınazar kúlip ishinen:

— «Názik» degen sóz — sulý sóz-aý! Bashqurt jyryndaǵy álgi "belkeı názik» degeni de kórkem sulý aıtylǵan sóz ǵoı, — dedi. Taǵy sol bashqurt jyry esine tústi.

Kek shalǵyndy toǵaı ishin
Sizdiń aýyl jaılaǵan.
Úı artyńda aq qaıynǵa
Aqboz atty baılaǵan...
On qolynda qos bilezik,
Bek kóp júzik,
Belkeı názik... —

dedi ishinen.

Tórteýi «Aqqý qus» jyryndaǵy eki aqqýdyń ǵashyqtyǵyn sóz qyldy. Aqqý qustyń ǵashyqtyǵy týraly Aınazar birtúrli dámdendirip, ózi súısinip ár túrli áńgime aıtty.

— Men oqý oqyp júrgenimde, sol qalada bir Raqymjan degen belgili advokat bar edi. Qatyny tatar, ózi qazaq edi.

Raqymjan oqymysty adam edi. Jaz ýaqytynda bir kúni onyń úıine baryp otyrǵanymyzda, úıine kelip otyrǵan bireýlerge Raqymjan men áıeli aqqýdyń bir oqıǵasyn aıtty: ol oqıǵasy mynandaı edi.

Raqymjan áıelimen ekeýi jaılaýda elde júrip, bir kúni at jektirip, shatyr alyp, qymyz alyp, et alyp, bir kól jaǵasyna otyryp, shatyr tikkizip jatypty. Raqymjannyń myltyǵy bar eken, qol jaǵalap júrip, kóldegi eki aqqýdyń birin atypty. Atqan aqqýdy baýyzdap alyp jatqanda, tiri qalǵan aqqý ushyp, syńqyldap, zarlap, sý sabalap Raqymjannyń qasyna kelip, aınalyp júripti. Raqymjan atqan aqqýyn alyp júre bastaǵan eken, i iri qalǵan aqqý, Raqymjandy aınala ushyp júrip, dál sulý áıeldiń sulý únindeı únmen syńsyp ándetip jylaǵandaı syńqyldaıdy. Aınalyp, syńqyldap Raqymjannyń aldyna kelip qol sýyna baýyryn tósep jatypty. Raqymjan endi ony atýǵa júregi daýalamaı, qoly barmaı, tiri qalǵan aqqýdyń álgideı qylǵan zaryna shydaı almaı tez shatyryna qaıtypty. Tiri qalǵan aqqý ándetip jylap Raqymjanmen birge ere kelipti. Raqymjan sasypty. Atylǵan aqqýdy kórip, tiri qalǵan aqqýdyń qalmaı syńqyldap jylap kelgenin kórip shatyrda otyrǵan Raqymjannyń qatynynyń júregine aıanysh kiripti. Aıap, kóńili bosap o da jylapty. Tiri qalǵan aqqý birtúrli názik daýyspen syńsyp jylap shatyrdy aınalyp, birese kókke shyǵyp, birese jerge túsip, kók shalǵyndy qara jerge baýyryn tósep jatyp, taǵy da birese ushyp kókke, ushyp jerge túsipti. Sonsoń Raqymjan men qatyny shydaı almaı, tez aýylǵa qaıtypty. Al tiri qalǵan aqqý Raqymjannyń arbasynyń sońynan qalmapty.

Onsoń, aqqýdyń daýysynyń, úniniń sulýlyǵyn sýrettep sóıleıdi. Jáne aqqý balapanynyń (kógildiriniń) týyp-ósken kólin qımaıtyndyǵyn áńgimeledi...

Sodan keıin eki áıel Aınazardyń sýret álbomyn alyp qarady. Aınazardyń tanystarynyń, ashynalarynyń, dostarynyń sýretterin aktaryp kórip otyrdy.

Álbomnyń birinshi betindegi úsh-tórt kisi birigip túsken bir sýretke úńilip, Aısulý:

— Mynalar kim? — dedi.

Aınazar álbomǵa qarap:

— Myna aldynda otyrǵandardyń biri Ýkraınanyń bir qyzmetkeri, — dedi. Jáne kúlip, jymıyp, — biri — bizdiń Aıan degen aqyn, meniń bir jaqyn dosym, — dedi.

Aısulý jymıyp, shybyqsha burańdap qaljyńdady:

— A-a, solaı ma? Á-á, «aqyn» degen ne? — dedi.

Aınazar:

— «Aqyn» degendi bilmeısiz be? Arapsha, tatarsha — shaǵırdy, oryssha — poetti qazaqsha — «aqyn» deıdi.

Sonda Aısulý:

— A-a, alaı eken! Bizde «shaǵır» deıdi bıt.

— A, myna túregep turǵan áıel men erkek kim? Ózi qaı jerde túsken sýret? — dedi.

— Alma-Ata taýynda shyǵar? — dedi Rada.

— Bul ekeýi de Ýkraına kyzmetkerleri. Qyrymda túsken sýret qoı. Myna sulý kıparısti kórmeısiz be? — dedi Aınazar. Aısulý:

— Áıel ınteresnyı eken. Sizdiń ashyńyz — sımpatıańyz bolar? — dedi kúlip. Aısulýdyń kúlimsiregeni Aınazarǵa qyzǵanǵan sekildi bolyp kórindi.

Aınazar sol jaq qabaǵyn kóterip, sándenińkireı qaljyńdap:

— Jáı, ánsheıin, tanys, — dedi. Sonsoń bir áıel sýretin ustap, Aıuslý:

— Mynaý men kórmegen adam, bul kim? Bul endi álgi áıeldeı emes eken, — dedi.

Rıda kúlip:

— Sen endi Aınazardyń barlyq romandaryn aıtqyzarsyń! — dedi.

Aınazar tanystyrdy. Onysy, shynynda, bir orta boıly, semizshe, aqquba, myrtyqtaý, sekpildeý, sýyr aıaq, súıir qoldaý, baqa tamaq, baqa boılylaý áıel edi.

Aınazar kúlip, taty da sol jaq qasyn qıǵashtap kóterip, sándenińkireı moınyn qısaıtyńqyrady:

Bul áıel týraly jáne basqalary da týraly men qysqalap qana minezdemeler aıtyp otyraıyn. Sypaıylap aıta almasam, sizder meni sókpeńizder jáne aldyn ala aıtyp qoıaıyn, meniń sózim áıelderdi tana jamandaǵandaı kórinip júrmesin: bul turmysta áıel-erkek qarym-qatynasynda, — erkekterdiń kópshiligi aıýan sekildi. Erkektiń biri biz. Al endi mundaǵy, keıbir áıeldiń qylyqtaryn aıtsam, sizder maǵan renjimeńizder, — dedi.

Úsheýi de kúlip, ne aıtar eken degendeı týrmen:

Aıta ber, aıta ber, — desti. Aınazar kúlip:

— Bul, myrtyq boıly, baqa tamaq, bozsha áıeldiń kúıeýi meniń bir ashyna jigitim edi. Búl áıel bireýdiń erke, úlken qyzy edi.Bul qyzdy alǵan soń bir jyldan keıin álgi jigit óldi. Myna áıel oz sheshesiniń, ákesiniń qolyna qaıtyp baryp otyrdy. Kúıeýi ólgen soń bir-eki aıdan keıin men bul áıelmen ushyrastym. Áıel menimen sóıleskende «kúıeýim seniń ashynań edi, kúıeýim óldi, kúıeýimdi súıip tıip edim», — dep muńaıdy. Al áıeldiń semizdigine qarasam, byrtıǵandaý betine qarasam, qasiret tartatyn kisiniń túrindeı emes. Áıel álgideı dep maǵan muńaıǵanda, men kúldim. Men kúlgen soń, áıel maǵan qatty renjidi. Men jáne kúldim. Áıel maǵan ókpeledi. Men jáne kúldim. Oıyma bir óleń tústi. Sol óleńdi, maǵan kúldiń dep renjigen búl áıelge aıtyp berdim.

Dúnıede er jigittiń ólgeni arman.
Syz tósek qara jerge kemgeni arman.
«Tahır men Zýhradaı edik» degen
Bárinen jalǵan jardy kórgen arman.
Er jigit kúni bitip ólgeninde,
Syz tósek qara jerge kómgeninde,
Aıanysh esh adamnan taba almaımyn,
Oıǵa alyp jaqyndaryn tergenimde.
Aıanysh emes erdiń qara basy.
Aıanysh emes degen «jan joldasy».
Dúnıede eń aıanysh bir sol ǵana,
Sorly ana, sel bop aqqan kezden jasy.
Umytar jaqyn degen dostyn bári
Umytar «súıdim» degen «ǵashyq» jary.
Dúnıede umytpaıdy sol bir ǵana
Sorly ana, — kókirek jarǵan, qaıǵy, zary!..» —

dedim. Árıne, muny aıtqanymda, bul áıel ete qatty jábirlenip ókpeledi.

— Qoı, ókpeleme! Qudaı biledi, endi bir-eki aıdan soń taǵy da baıǵa tıesiń, — dedim. Áıel ókpelep, menimen qoshtaspaı ketti. Sonan, Aınazar syzylyp, sol jaq qasyn kóterip: — Bira-a-q «Tahırdyń Zýhrasy» sodan keıin bir aıdan soń, bir shala oqyǵan, beti jyltyr, ishi syldyr qazaqqa baıǵa shyqty, — dedi.

Áshir qa-qa-qalap kúldi.

Aısulý tamsanyp, basyn shaıqady:

— Ia... Ondaılar bolady, — dedi.

Rada qaljyńdaı, narazy bop aýzyn tompaıtyp:

— A, ózderiń qaıter edińder? — dedi Aınazarǵa.

Aınazar kúlip:

— Men aıttym sizderge: erkekterdiń kópshiligi aıýan dep! Al... Onyń, álgi áıeldiń mahabbaty aqqý qustyń mahabbatynan góri basqalaý sekildi ǵoı deımin! «Á-á, aqqý qus — aıýan bıt!..» — dedi.

Sodan keıin Aısulý bir erkek, áıeldiń birigip túsken sýretin alyp:

— Mynalar kim? — dedi Aınazarǵa. Aınazar yrjıyp kúldi:

— Bularmen de tanystyraıyn. Myna pensne kıgen ádemishe aqquba jigit — meniń bir dosym, esimi — Qasqyrbaı, al myna jabysa otyrǵan áıel — bir jakýttyń qatyny... Osyndaı áńgimege kelgende bizdiń Áben degen bir joldas: «Munyń qyzyǵy bar!» deıtin. Sondaı-aq munyń da qyzyǵy bar! Bul áıeldiń pishinin qarańyzdar: kózin súze qaraǵan, juqa betti, juqa qabaq, juqalaý erin, sırekteý shash, — búl sypattary erkekke qumarlyqtyń bir belgisi. Tolyqtaý, semizdeý, myryqtaý áıeldiń bir túrlisi erkekke qumar bolsa, aryqtaý, juqalaý áıeldiń de bir túrlisi erkekke qumap bolady bıt! — dedi.

Rada jábirlenińkireı, qaljyńdaı kúlip:

— Jaraıdy!.. Jaraıdy!.. Alda yrza bolsyn, áıelderdi búıtip taldaǵanyńyzǵa! — dedi. Aısulý kúlip, basyn shaıqady:

— Sizben tanys bolý bık qorqynyshty eken! Bizderdi búıtip taldaǵanyńyzǵa! — dedi.

Áshir kúlip:

— Á-á, qorqaıyn dedińizder me? Kak je, bul aqyn, jazýshy, bular osyndaı bolady! — dedi.

Aınazar qaljyndasa da, óziniń kúshin sezdirgendeı kúldi:

— Qoryqpaı-aq qoıyńyzdar! Sizderge min taǵylmas. Sizderdiń onshalyq qorqarlyq minderińiz kórinbeıtin sıaqty ǵoı, ázirge! — dedi.

Aısulý balasha erinderin tompaıtyp, shybyqsha burańdady:

— A-a, solaı ma?.. Onda jaraıdy!.. Endeshe, aıta berińiz myna sýretter týraly sózińizdi, — dedi.

Rada:

— No aıta berińiz endi, taǵy da! — dedi.

Aınazar yrjıa, tizilgen appaq tisterin kórsete kúlip:

— «Jaraıdy, — dedi, — sonymen, bul juqa qabaq áıeldiń Jakýt respýblıkasynda «súıip» tıgen eri óledi eken. Eri ólgen ı HI, jańaǵy myrtyqtaý áıel sekildi, bir-eki aıdan soń, bir jakýt jigitine tıedi. Jakýt jigit bir komısarsymaqtaý, aqqubasha, maqtanshaqtaý, tuzsyzdaý jigit eken. Búl áıel muny da «ózi súıip» tıedi... Buǵan tıgennen keıin, bir-eki aıdan soń, munyn tıgen álgi jaqut jigiti komandırovkamen bizdiń Qazaqstanǵa Almatyǵa keledi. Kelgen jumysy — keńselerdi jergiliktendirý isimen tanyspaq. Kelgende, munda osy qatynymen birge keledi. Qaıtsin endi? Súıisip qosylǵan áıeli. Jańada ǵana alǵan, ystyq-sýyǵy basylmaǵan mezgili. Sýyq qarly Sibirden, tústiktegi jyly jaqtaǵy Almatyǵa kelip, sulýshalaý áıeline Almatynyń myna taýlaryn, almalaryn kórsetip, oınap-kúlip kaıtpaq bolǵan. Baıaǵyda bizdiń jaqta bir baı Mekege barǵanda, bir qatyny alyp ketken eken. Jut: «Mekege qatyn aparmańyz, ne qylasyz!» degende, baı: «E, qatyn maǵan kemeniń ústinde kerek!» — degen eken... Sondaı-aq, múmkin býǵan da qatyn otarbanyń ishinde kerek bolǵan da shyǵar... Áıteýir alyp kelgen... Munda kelgen soń myna meniń pensneli dosymmen tanys bolady. Tanys bolǵannan keıin, bir-eki kúnnen soń, áıeldiń mynaǵan kóńili aýady. Ekeýi shyndap tabysady. Ekeýi birin-biri «súıdik» desedi. Bulardyń munysyn jaqut jigittiń júregi sezedi. Jaqut jigit qaıtpaq bolyp jınalǵanda áıel myna meniń dosyma kelip: «Men endi ol jaqqa barǵym kelmeıdi, men osynda qalam. Saǵan tıem!» — deıdi.

Bizdiń dos oılanyp:

— Qoı, munymyz qazir yńǵaısyz bolady. Qoı, ana jigitiń Qazaqstanǵa kelip áıelimnen aıyrylyp qaldym dep jalpy bizge ókpelep ketse qalaı bolady. Sen kázir munymen birge bar. Barǵan soń kádimgideı odan aıyrylyp, sóıtip, jaılasyp kel! — deıdi.

Aqyry, áıel soǵan kónedi. Ekeýi solaı sóz baılap, áıel jaqut kúıeýimen Almatydan qaıtady. Olar Almatydan kaıtqan soń eki kúnnen keıin myna meniń joldasyma mekemede otyrǵanda bireý telefon soǵady. Bul tyńdaıdy. Tyńdasa, manaǵy áıel eken.

— E, bu qalaı? Qaıda otyrsyń? — deıdi bizdiń joldas.

Áıel:

— Vokzalda otyrmyn. Tez kelip meni alyp qaıt. Men Shymkentten kaıtyp keldim. Kúıeýim eline ketti! — deıdi.

Bizdiń joldas avtomobılmen barady da bul áıeldi alyp keledi.

Sonan soń ekeýi erli-baıly kisi bolyp úsh-tórt kún birge turady. Búl úsh-tórt kúnniń ishinde bizdiń joldas oılanyp, munyń tym jyldamdyǵyna kúdiktenip júredi. Áıelge aıtady:

— Munymyz álde bolsa da yńǵaısyzdaý bolǵan sekildi. Sen álde bolsa elińe baryp, jaılasyp, ábden aıyrylyp kel! — deıdi. Áıeldi soǵan kóndiredi. Áıel bizdiń dosqa úsh-tórt kún qatyn bolyp turyp, eline qaıtady. Sol úsh-tórt kún ekeýi erli-baıly kisi bolyp turǵandaǵy túsken sýretteri osy! — dedi.

Rada:

— Sonymen ekeýi aıyrylyp ketti me? — dedi.

Aınazar: «Jáı, ásheıin...» — degendeı, kúlimsireı betin tyjyrdy.

— Solaılaý! — dedi.

Áshir taty da kúldi: «Ha-ha-ha».

Aısulý jaı erinderin tompaıtyp, basyn shaıqady:

— Ia, bul da qyzyq eken, — dedi.

Aınazar yrjıa kúlip, Rada men Aısulýǵa:

— A-a? Qyzyq emes pe? Tamasha emes pe? — dedi.

Rada qaljyńdaı jábirlenip, balanyń daýysymen:

— — No, Aınazar, sen ylǵı bir qaıdaǵy soǵylǵan jaman áıelderdiń qylyqtaryn aıtasyń. Seniń qaljyńdaryń bir túrli ýly jyń sekildi búgin, — dedi.

Aınazar kúlip:

— Joq, Rada, rasy sol bolǵan soń aıtyp otyrmyn. Turmysta mundaı eki kúnniń birinde bolyp jatady bıt! Solaı bıt? — dedi Aısulýǵa.

Aısulý oılanyńqyraǵan túrmen jymıdy. Ia, bolady toı, biraq mynaý tym maǵynasyzdaý áıel eken! — dedi. Solaı dedi de:

Jaraıdy!.. Bul áıel ózimen ketsin, endi álbomdy qaraı berereıik... Mynaý kim? — dep, bir jigittiń sýretin kórsetti. Rada sýretke qarap, úńilip:

— Qandaı ádemi jigit? — dedi.

Aınazar sýretke qarap kúldi. Úńilip qaraǵan Áshirge:

— Mynaý da ádemi kórinedi eken-aý áıelge? — dedi.

Aısulý:

— Ia, munda jaman shyqpaǵan. Bul ózi bylaı keıipti adam emes pe edi? — dedi.

Aınazar kúlip:

— Bizdiń jaqta meniń bir-eki joldasym qysty kúni túnde bir i aladan shyǵyp kele jatyp adasypty. Tońyp, adasyp júrip bir aýylǵa kez bolady. Bir úıge qonamyz dep terezesin qaqsa, úı adamdary esigin ashpapty. Sonan soń bular «mılısıa bastyǵymyz» degen soń, qazaqtar esigin ashyp úıine kirgizipti. Úıge engen soń bulardyń túrin kórip qazaqtar kúńkildesedi. Súıtken soń, jigitterdiń biri qazaqtarǵa, sizder esik ashpaǵan soń, biz «mılısıa bastyǵymyz» dep edik. Shynynda biz mılısıa bastyǵy emespiz, «qarjaýbaılaý edik», — depti. Sondaı-aq búl jigit shynynda «qarjaýbaılaý» edi. Ózin kórseńizder de bolar edi. Bylaısha keıipti jigit emes. Japyraıylǵan, taskene sekildi, pushyqtaý kelgen tyshqan sur jigit, — dedi.

Aısulý kúlip:

— Qandaı sýrettep aıtasyz! — dedi.

Áshir kúlip:

Rasynda onyń túri sondaı, — dedi.

Aınazar qaljyńdaǵan túrmen: Amal joq, zattyń shynyn aıtamyz, — dedi. Aısulý taǵy da bir erkekke, bir áıeldiń birigip túsken sýretin kórip:

— Mynalar kim? Bular da jańaǵylardaı emes pe? — dedi kúldi.

Aınazar sýretke qarap kúlip:

— Tamashany qarańyz, bular da jańaǵylardaı! Tanystyraıyn ba bularmen de? — dedi.

Eki áıel balalarsha qarasyp:

— Tanystyryńyz, tanystyryńyz, qyzyq bolsyn! — dedi.

Áshir sýretke qarap:

— Eı, mynaý álgi doktor Shaıman ba? Munyń myna áıeli kim? — dedi kúlip.

Aınazar qaljyńdap bir zor oqıǵany baıan qylmaq adamsha sándenińkireı, túsin sýytyp:

— Al endi muny da aıtaıyn! — dep qozǵalyp otyrdy. — Mynaý erkek — Shaıman deıtin doktor, meniń óte jaqsy kóretin dosym. Bir óte taza jigit. Taza bolǵanda, qulqy, sanasy, júregi taza jigit. Qyzyr ǵalassálámnen kem dep oılamaıtyn adam. Ózi názik, sulý qıaldy aqyn — shaır adam. Oqyp júrgen bala kúnderinde óleńderdi, dastandardy ádemi jazatyn edi. Sonan soń qoıyp ketti. Qazir jazbaıdy, biraq áli de jany — aqynnyń jany... Qazir áıeli bar, eki-úsh kishkene balalary da bar. Munyń kelbetine qarańyz mynaý jotaly qabaq, shuńǵyldaý salqyn turyq kóz, qomaqty jotaly muryn, salqalaý keń ezý, qansyz surǵylt bet, ırek syzyqty juqa erin, tebingi kýlak, shot mańdaı, — mini, bul sypattardyń bári de munyń álgi men aıtqandaı taza júrekti, sulý minezdi, sezgish jandy, aqyldy sabyrly adam ekenin dáleldeýge tıis... Al mynaý, onyń qasyndaǵy jal-quıryǵyn kerte kúzegen baıtal tárizdi áıel — onyń tamyry... — dedi Aısulý men Radaǵa qarap:

— Sizder bul áıelderdi urǵashy jylqynyń árbir sorttysyna teńegenim úshin aıypqa buıyrmańyzdar. Sizderdiń aldaryńyzdan men ótinip aldym toı. Erkekterdiń kópshiligi aıýan sekildi dedim. Sondyqtan áıelderdi ártúrli urǵashy jylqyǵa teńegenime renjip qalmańyzdar. Jylqy — aıýandardyń ishindegi en jaqsysy bıt, — dedi.

Áshir:

— Ha-ha-ha! — dep ıegin kótere kúldi.

Rada kúlip:

— Sóıleı ber, sóıleı ber, sen sózdi ótkirlep aıtýǵa sheber ekendigińdi ábden kórsettiń endi! — dedi.

Aısulý jymıyp basyn shaıqap:

— Siz búgin kúlkige aralastyryp, ashshylaý sóılep otyrsyz, — dep. Aısulý tamsanyp, basyn shaıqap, jymıyp, qolyndaǵy shegiren ylǵary tysty qalyń álbomdy Radaǵa berdi:

Má, Rada, myna álbomdy endi sen qarashy. Meniń qolym taldy tym aýyr eken ózi, — dedi.

Rada Aınazarǵa:

— Ný, Aınazar, qoı endi. Bárin óziń shyǵaryp otyrsyń! — dedi.

Aınazar sol jaq qasyn erinińkireı kóterip:

— Oıdan shyǵaratyn emes, «fakt», — dedi. Rada: «ákel», — dep álbomdy alyp qaraı bastady. Sýretterdi ustap qarap: Taǵy qandaılar bar! — dedi.

Yrjıyp otyrǵan Áshir de úńilip Radanyń qolyndaǵy sýretke qarady. Ol ekeýi álbomǵa úńilip shuǵyldanǵanda, Aısulý Aınazarǵa:

— Sizdiń áńgimelerińiz búgin qaljyń aralasqan bolsa da ashshylaý boldy, búl nelikten? — dedi.

Aınazar, muńaıyńqyraǵan jumsaq únmen, ezý tartyp:

Jáı, ánsheıin! — dedi. Aısulý:

— Joq, aıyńyzshy! Múmkin bir sebebi bar shyǵar. Ne sebep? Sol sebebin aıtyńyzshy! — — Keıin aıtarmyn!

— Joq, qazir aıtyńyzshy, qazir aıtyńyzshy? — dep qoımady Aısulý.

— Qaıyr, aıtaıyn endeshe! Biraq kóńilsiz bolar? - Ne bolsa da aıtyńyz? Aınazar shıraǵan únmen:

— Jaraıdy!.. Onyń mánisin aıtaıyn, — dedi.

Aısulý Rada men Áshirge:

— Joldastar, Aınazar áńgime aıtady, tyńdańyzdar! — dedi kúlimdeı oınap.

Analar:

— Al, al, tyńdaıyq!.. — dep bastaryn kóterdi. Aınazar:

— Aısulý maǵan «búgingi áńgimeleriń qaljyń aralasqan bolsa da, ashshylaý shyǵyp otyr, sonyń sebebin aıt!» — dep qoımady. Búgin, álgi sýretterdegi áıelderdiń minezderin ashshylaý aıtqan bolsam, oǵan sebep bolǵan búgingi bir-eki habar boldy. Ol eki habar qysqasha mynaý edi:

Biri:

«Qaraǵandy zaýytynyń ber jaǵynda, mys kenin shyǵaratyn Nildi zaýyty degen zaýyt bar. Oryssha: «Ýspen zaýyt» dep aıtady. Sol Nildi zaýytynda 30-shy jyldan beri jumys isteıtin Altybaı degen jumysker bar edi. Jas kúninen jalshy edi. Bizben aýyldas, bala kúninen birge ósken edik. 30-shy jyldan beri Altybaı Nildi zaýytynda istep júrgende jas qatyny jumys istemeı úıde otyrady. Altybaıdyń tapqanyn kıedi, ishedi, jeıdi. Aıaqta ádemi bátınke, úste kók kóılek, jýǵany aq sabyn. Jany tynysh, jaǵasy bos. Jumys qylmaı jep-iship qana otyrǵan jas qatyn kúılenip semire beredi, al Altybaı qajyp, aryqtaı beredi. Altybaıdyń istep júrgen jumysy qysqaryp, qyrdaǵy, aýyldaǵy aǵasyna barypty. Aǵasynyń qatyny jaman qabaǵymen qarsy alǵan soń, qaıtadan zaýytqa barady. Zaýytta, erigip otyrǵan jas qatynyna tamaq taýyp berýge alasuryp júrip, moıny yrǵaıdaı bolyp óledi. Búgin sol zaýyttan hat jazǵan meniń bir inim osy habardy jazypty.

«Altybaı qatynyn toıdyryp, semirtip júrip, ózi aryqtap tıtyqtap óledi. Jas qatyny Altybaıdyń taban et, mańdaı terimen semirip, Altybaıdy óltirip, kúlip-oınap ekinshi baıǵa tıip ketti» dep jazypty. Bul bir.

Al ekinshi:

Búgin osynda, Ýkraınanyń bir jas jazýshysy, aqyny kelip menimen áńgimelesip otyryp ketti. Ózin bizdiń Qazaqstanǵa yqtıarsyz, mobılızasıamen qyzmetke jibergen eken. Ózi qystan beri osynda kyzmette eken. Ýkraınada «súıisip qosyldyq» degen jas qatyny bar eken. Bar jıǵan-tergen múlki sol qatynnyń qolynda qalǵan eken. Aqyn munda kelip ornyqqan soń qatynyna hat jazyp shaqyrady. Qatyny kele qoımaıdy. Aqyn qatynyna kıetin kıimderin surap, jınaǵan kitaptaryn surap hat jazady. Olardy jiberýdiń ornyna qatyny: «saǵyndym, sarǵaıdym», — dep, — «ózim baram, tez aqsha jiber jolǵa» dep hat jazady. Aqyn qaryzdanyp, jınastyryp edáýir aqsha jiberedi. Ol aqshany alysymen aqynnyń «súıgen jary» basqa bireýge qatyn bolyp, aqynnyń jibergen aqshasymen toı jasaıdy. Aqyn erine keshe seni saǵyndym, sarǵaıdym» dep jazyp, aldap aqshasyn alyp, qatyn endi kúlip hat jazady. Mini, osy eki áńgimeni estigennen keıin «Búgin bul sortty áıelderdi ángimeleýge tilim qyshyńqyrap otyr edi», — dedi.

Ana úsheýi oılanyńqyrap:

— Da-da... Ras... Ondaı adamdar bar ǵoı! — desti. Aınazar ashshylaý shyraımen:

— Solaı! — dedi.

Aınazar men Aısulý sóılesip otyrǵanda Rada kıinip aldy.

— Rada Petrovna! Nege asyǵyp kettińiz? Áli erte ǵoı! Biraz otyra tursańyzshy! — dedi Aınazar.

Áshir:

Biz Rada ekeýimiz tysqa shyǵyp, kishkene boı jazyp keleıik. Sender ekeýiń áńgimelesip otyra turyńdar! — dedi.

Aısulý qozǵalyp:

— Jo-o-oq, bárimiz birge shyǵaıyq, nemene sizder bólinip shyǵasyzdar? — dedi.

Joq, biz biraz ǵana júrip keleıik, sender áńgimelesip otyra turyńyzdar. Júr, Radalıa! — dedi Áshir.

Rada:

— Meniń basym aınaldy. Men tysqa shyǵa turaıyn, — dep shyǵyp ketti.

Aısulý da turyp edi, Áshir men Aınazar bolmaı, ony otyrǵyzdy.

— Biz on bes mınýttan soń kelemiz, Aısulý, sen otyra tur asyqpaı, Aınazar ekeýiń sóılesip otyra turyńdar! — dedi Áshir.

— No, biraq keshikpeı kelińizder! On bes mınýttan artyq

júrmeńder! — dedi Aısulý.

— Jaraıdy, keshikpeımiz, — dep shytyp ketti.

Olar ketken soń Aınazar Aısulýǵa taıanyp otyryp, jaı bos sózge kiristi. İshken mıýa sharabynyń qyzýy Aınazardyń sypaıylyǵyn jeńińkiredi. Sóılesip otyryp Aınazar Aısulýdy aqyryn qushaqtady. Aısulý jumsaq qımyldap, kók shybyqsha buralyp Aınazardyń qushaǵynan bosanbaq boldy. Biraq Aınazardyń kúshti bileginen Aısulý bosaı almady. Aınazar oń qolymen Aısulýdyń tal belinen qushaqtap, sol qolymen ıeginen jumsaq kóterip, jańa ashylǵan gúl japyraq ashqany sekildi erinderinen súımek boldy. Aısulý kúlip, basyn shaıqap,erinderin, betin Aınazardyń umsynǵan erinderinen alyp qashty. Biraq Aınazar qatty qushyp, Aısulýdyń erinderinen ystyq qumarlyqpen uzaq qatty qysyp súıdi. Aısulýdyń ádemi qabysqan erinderinen kóktemdegi jańa saýǵan ýyz súttiń dámi keldi. Aınazar Aısulýdyń tizilgen merýert tisti, gúl japyraqty ádemi aýzynan taǵy da ýyz dámin tatqysy keldi. Taǵy da uzaq qysyp súıdi... Aısulý ushyp túregelip, betin basyp entigińkirep dem alyp:

— Ýh!.. Tunshyqtyra jazdadyńyz ǵoı! — dep aınaǵa qarady.

Aınazar da ushyp túregelip, aınaǵa qarap turǵan Aısulýdy

aqyryn qushaqtap kúldi:

— Tamasha qyzarypsyń, qarashy! — dep Aısulýdyń betine betin taqap aınaǵa qarady. Aısulý da aınaǵa qarap kúlip, uıtqyǵan jumsaq jelmen oınaǵan kók shybyqsha burańdap oınady. Aınazar Aısulýdyń belinen qushaqtap:

— Anaý aınaǵa baryp qaraıyqshy! Odan bir túrli aıqyn kórinedi! — dedi. Aısulýdy kereýet janyndaǵy shkaf aınasynyń aldyna alyp bardy. Taǵy da Aınazar Aısulýdy qushaqtap súıip edi, Aısulý kók órimshe buralyp oınady. Aınazar Aısulýdyń belinen jyldam qatty qushaqtap aldy.

— Qoı, endi qaıtý kerek! Olar endi kelmeıtin boldy... Qaıtý kerek! — dep turýǵa yńǵaılandy.

Aınazar Aısulýdyń kek shybyqsha solqyldaǵan ystyq denesin qushaqtap, soǵan barlyq sezim júıelerin elitip, mas sekildi boldy.

— Joq, ketý kerek! Meni shyǵaryp salyńyz! Meniń endi qaıtatyn ýaqytym boldy! — dedi.

Aısulý úniniń beriktigin kórip, Aınazar esin jıǵandaı oıǵa keldi. Ózin-ózi bılep aldy.

Bir jaǵy narazylaý sekildi, ekinshi jaǵy salqyndaı qalǵan sekildi únmen:

— Jaraıdy endeshe, shyǵaryp salaıyn! — dep turdy.

...Ekeýi keshege shyqqanda qala tynysh uıqyda edi. Salqyndaı qalǵan túrmen kete berýdi yńǵaısyz kórdi de, Aınazar Aısulýdy jáı, sypaıy sulyqtaý qoltyqtady.

...Aısulýdyń páterine kelgenshe Aınazar Aısulýǵa yrza bolmaı, sulyqtaý bolyp qalǵandyǵyn jasyra almady. Qaljyńdap jyly sózder de aıtpady.

Ekeýi kele jatqanda qala munarly uıqyda edi.

Aısulýdyń páteriniń terezesiniń túbine kelip, ekeýi toqtap, bir-birine qarasty. Sol mınýtte ekeýine kóktegi juldyzdar da mahabbatpen qaraǵan sekildi edi. Aınazar ishinen: «Jáı sulyq qana, qosh aıtysyp ketsem be eken. Óıtsem, Ahmettiń áıelderge istegenin istegendeı bolyp shyǵa ma? Óıtýge bolmas, óziniń degenin áıelge orynsyz ókpelegendeı bolyp shyǵar! Buǵan ókpeleý adamshylyq emes qoı. Aısulýdaı áıeldi taza, názik, sulý mahabbatpen qaratý kerek. Mundaı áıelge jalań qumarlyq kózimen qaraý úlken masqaralyq», — dedi.

Birtúrli názik, jyly, nazdy qımylmen Aısulýdyń qolynan ustap, aqyryn ózine qaraı tartty. Anaý da osyny kútkendeı, jumsaq qozǵalyp, Aınazarǵa taıandy. Qushyrlana súıiskennen soń ekeýi tez qosh aıtysty.

Aınazar uıyqtaǵan, qalǵyǵan kósheler boıymen qaıtyp kele jatyp aınalaǵa, odan kóktegi juldyzdarǵa qarady.

Shyǵystaǵy altyn juldyzǵa kózi toqtady. İshinen: «Aısulýǵa teńegen altyn juldyzym osy ǵoı! — dedi. Aıannyń Aılaǵyndaı bolmasa ıgi, — dedi. Joq, muny juldyzǵa teńeýge bolady, — dedi. —

Aıtpaqshy keshegi jazǵan jyrymdy Aısulýǵa kórsetýge umytyp ketken ekem-aý! Endi ushyrasqanda aıtyp, kórseteıinshi!» — dedi.

Yńyrsyp Aınazar jyrlady. Taǵy da shyǵystaǵy, álgi aq altyn sekildi juldyzǵa kóz jiberdi. Sonsoń, kók teńizindegi byrdaı juldyzdardyń bárine kóz jiberdi. Qıalyna ekinshi kúı men keshegi jyrlar tizbektele bastady. Kókke qushaq jaıǵandaı kúıdiń symy dyńyldap kókiregin kernedi. Aınazar yńyrsyp jyrlıdy:

Sansyz ıýldyz aspan kókte,
Nurlary oınap ıaltrı.
Ianǵan otly óz ıýldyzyn
Iýrak izláp qaltyrı...

Búl jyrlardy aıtyp bolyp, Aınazar kókti, jerdi qushaqtamaq bolǵandaı eki qolyn kóterip, qushaǵyn jazyp, baqytty shyraımen kókiregin keń kóterip dem aldy.

— ...Ah! Altyn ıýldyz!.. — dedi.

Jáne kúlimsirep: Bashqurtstan! — dedi.

KESHEGİ, BÚGİNGİ JANIA

AHMET, AINAZAR, AISULÝ

Keshki aqsham batqan ýaqyt edi. Uzyndatyp alasalaý salynǵan standart úıdiń terezeleriniń túbinde bireý báıgege jaratqan júırik atsha ersili-qarsyly aıandap júr. Aqsham batqan ýaqyt bolsa da, tolǵan aı keshtiń qara perdesin ashyp, bıik kókten qarap edi, Tereze túbinde júrgen adam zeńgir aspandaǵy altyn tabaqtaı betin ashyp tolyqsyǵan aıdyń kúmis sáýlesinen boıyn jasyra almaı júrdi. Tek onyń kókshil sur, tarǵyl beshpent-shalbary aıdyń kúmis sáýlesimen kúńgirttenip alystan aıqyn kórinbeıdi. Bul adamnyń kózine túsire kıgen etekti qońyr qalpaǵy betin kóleńkelep, jalpaq jaýyrynyna da kóleńke túsirip jasyrǵandaı. Óıtkenmen ol kez jeter jerge berik qyp qaqqan at baılaıtyn dińgekteı bolyp kórinip júrdi. Bul adamnyń kókshil, surǵylt tarǵyl beshpent-shalbarynyń túsi kók tarǵyl qarshyǵanyń túsindeı edi. Jáne tek túsi ǵana qarshyǵanyń túsindeı emes edi. Standart úıdiń terezelerine súzile qarap, tyqyr shyǵarmaı jumsaq adymdap, ersili-qarsyly júrgeninde qamysqa úırek qorǵalatyp, sony ańdyǵan qarshyǵanyń jymyp aınalǵany sekildi edi. Biren-saran, ótken-ketken adamdar baıqap qarasa, onyń bireýdi kútip júrgenin sezer edi. Jáne basyndaǵy etekti úlken qońyr qalpaǵy onyń betin qansha kóleńkelese de, janap etken adamdar onyń túzý qyr muryndy, erninen asyrmaı qyryqqan qara murtty, aıqyn pishindi surǵylt tory betin, oıly alystan qaraǵan qara ala kózin anyqtap kórer edi.

Ol qolyndaǵy taıaǵyn jerge tıgizbeı aqyryn oınata shıyryp, aıaqtaryn báıge attaı shirep basyp, bir terezege azyraq úńilip qarady... Úıde telefon arqyly sóılesken bireýdiń dybysy estildi.

Keshikpeı qoradan bireý shyqty. Tereze túbinde júrgenniń qasyna kelip, ekeýi kúńkildesip, sóılesip, qoltyqtasyp júrip ketti. Ekeýi Fontan kóshesine burylyp, jıyrma qadamdaı ǵana júrip, kóshe jıegindegi jaǵalaı qaz-qatar ósken bıik aǵashtardyń arasyndaǵy bir oryndyqqa otyrdy.

Álgi tereze túpterinde júrgen Aınazar edi, qoradan shyqqan Áshir edi.

Aınazar kúbirlep:

— Osy kóshemen kelemin dedi me? — dedi.

— Osy kóshemen keledi.

Áshir telefon arqyly Radamen, Aısulýmen sóılesken edi. Olar oblpotrebsoıýzdyń keńsesinde keshki bir májiliste edi. Áshirmen telefon arqyly sóılesip, Rada Aısulýdy tez páterine qaıyrmaq bolyp edi. Áshir men Aınazar ekeýi endi sol Aısulýdy Fontan kóshesinde tosyp otyrdy.

Áshir:

Erteń demalys kúni, bulardy myna taý jaqqa, toǵaı arasyna alyp shyǵýdyń lajyn isteý kerek endi, áıtpese, budan eshteme shyǵatyn emes sıaqty ǵoı ózi, sen batylyraq qımyldamasań bolmaıdy... — dedi.

Aınazar yńǵaısyzdana kúldi:

— Batyl qımyldaǵanda qaıtemiz endi, jaǵdaı solaı ǵoı! Myna meniki bir berik adam kórinedi ózi, — dedi. Aınazardyń «myna meniki» degeni Aısulý edi.

Áshir kúldi:

— Jo-oq sen óziń tym sypaıysyń! Men aıttym saǵan: áıelge neǵurlym batylyraq bolsań, solǵurlym olar seni jaqsy kóredi dedim. Nahalnyılaý bolý kerek.

Aınazar ishinen:

«A-aı, mynaý ıt ylǵı haıýan árketinen basqany oılamaıdy-aý! Sypaıylyq, sulý, názik, sulý qatyn, súıgen dostyq degenderdi aıtsam kúledi-aý bul da, solaı... Joq kúlse de men buǵan birde jaqsylap turyp osyny aıtarmyn!» — dedi ishinen. Sony aıtyp Aınazar Janıany oılady. Janıa esine túskende júregi aýnap túskendeı boldy. Tereń bir kúrsindi. Janıany oılamasqa tyrysqandaı, Janıanyń sýretin kóz aldynan qýǵandaı basyn shaıqap, qabaǵyn sýyta túıdi. Áshirge dybystap:

— Onyń, ár túrli árekettiń ezine laıyq adamy bar ǵoı, Áshir!.. Saǵan men birde búl másele týraly bir tolyq áńgime aıtarmyn. Men, kóńilime unańqyraǵan áıelge sypaıylyq sheginen attaı almaımyn! — dedi.

Áshir saqyldap kúldi. Aınazardyń arkasynan qaqty:

— Áı, aqyn qıaly-aı! — dedi.

Aınazar:

— No, qalaısha sen túsinbeısiń? — dedi. Asyǵyp basyp Aısúlý keledi eken.

Aınazar men Áshir tanyp, oryndyqtarynan turyp qarsy júrdi.

— A-a, esensızdar ma? Asyǵyp júgirip kele jatyr edim. Aıdáńizlár, bizge, Rada da qazir keledi. Ol bir májilisten shyǵa almaı qaldy. Oda endi kóp keshikpes... Júrińizder! — dedi.

Áshir:

— Rada májilistiń aqyryna qaramaı kele me? — dedi.

— Májilisterińiz kóp bolady-aý deımin osy sizderdiń, — dedi Aınazar.

Aısulý: da, tolǵan aı keshtiń qara perdesin ashyp, bıik kókten qarap edi. Tereze túbinde júrgen adam zeńgir aspandaǵy altyn tabaqtaı betin ashyp tolyqsyǵan aıdyń kúmis sáýlesinen boıyn jasyra almaı júrdi. Tek onyń kókshil sur, tarǵyl beshpent-shalbary aıdyń kúmis sáýlesimen kúńgirttenip alystan aıqyn kórinbeıdi. Búl adamnyń kózine túsire kıgen etekti qońyr qalpaǵy betin kóleńkelep, jalpaq jaýyrynyna da kóleńke túsirip jasyrǵandaı. Óıtkenmen ol kóz jeter jerge berik qyp qaqqan at baılaıtyn dińgekteı bolyp kórinip júrdi. Búl adamnyń kókshil, surǵylt tarǵyl beshpent-shalbarynyń túsi kók tarǵyl qarshyǵanyń túsindeı edi. Jáne tek túsi ǵana qarshyǵanyń túsindeı emes edi. Standart úıdiń terezelerine súzile qarap, tyqyr shyǵarmaı jumsaq adymdap, ersili-qarsyly júrgeninde qamysqa úırek qorǵalatyp, sony andyǵan qarshyǵanyń jymyp aınalǵany sekildi edi. Biren-saran, ótken-ketken adamdar baıqap qarasa, onyń bireýdi kútip júrgenin sezer edi. Jáne basyndaǵy etekti úlken qońyr qalpaǵy onyń betin qansha kóleńkelese de, janap etken adamdar onyń túzý qyr muryndy, erninen asyrmaı qyryqqan qara murtty, aıqyn pishindi surǵylt tory betin, oıly alystan qaraǵan qara ala kózin anyqtap kórer edi.

Ol qolyndaǵy taıaǵyn jerge tıgizbeı aqyryn oınata shıyryp, aıaqtaryn báıge attaı shirep basyp, bir terezege azyraq úńilip qarady... Úıde telefon arqyly sóılesken bireýdiń dybysy estildi.

Keshikpeı qoradan bireý shyqty. Tereze túbinde júrgenniń qasyna kelip, ekeýi kúńkildesip, sóılesip, qoltyqtasyp júrip ketti. Ekeýi Fontan kóshesine burylyp, jıyrma qadamdaı ǵana júrip, keshe jıegindegi jaǵalaı qaz-qatar ósken bıik aǵashtardyń arasyndaǵy bir oryndyqqa otyrdy.

Álgi tereze túpterinde júrgen Aınazar edi, qoradan shyqqan Áshir edi.

Aınazar kúbirlep:

— Osy kóshemen kelemin dedi me? — dedi.

— Osy kóshemen keledi.

Áshir telefon arqyly Radamen, Aısulýmen sóılesken edi. Olar oblpotrebsoıýzdyń keńsesinde keshki bir májiliste edi. Áshirmen telefon arqyly sóılesip, Rada Aısulýdy tez páterine qaıyrmaq bolyp edi. Áshir men Aınazar ekeýi endi sol Aısulýdy Fontan kóshesinde tosyp otyrdy.

Áshir:

— Erteń demalys kúni, bulardy myna taý jaqqa, toǵaı arasyna alyp shyǵýdyń lajyn isteý kerek endi, áıtpese, budan eshteme shyǵatyn emes sıaqty ǵoı ózi, sen batylyraq qımylda masań bolmaıdy... — dedi.

Aınazar yńǵaısyzdana kúldi:

— Batyl qımyldaǵanda qaıtemiz endi, jaǵdaı solaı ǵoı! Myna meniki bir berik adam kórinedi ózi, — dedi. Aınazardyń «myna meniki» degeni Aısulý edi.

Áshir kúldi:

— Jo-oq sen óziń tym sypaıysyn! Men aıttym saǵan: áıelge neǵurlym batylyraq bolsań, solǵurlym olar seni jaqsy kóredi dedim. Nahalnyılaý bolý kerek.

Aınazar ishinen:

«A-aı, mynaý ıt ylǵı haıýan árketinen basqany oılamaıdy- aý! Sypaıylyq, sulý, názik, sulý qatyn, súıgen dostyq degenderdi aıtsam kúledi-aý búl da, solaı... Joq, kúlse de men buǵan birde jaqsylap turyp osyny aıtarmyn!» — dedi ishinen. Sony aıtyp Aınazar Janıany oılady. Janıa esine túskende júregi aýnap túskendeı boldy. Tereń bir kúrsindi. Janıany oılamasqa tyrysqandaı, Janıanyń sýretin kóz aldynan qýǵandaı basyn shaıqap, qabaǵyn sýyta túıdi. Áshirge dybystap:

— Onyń, ártúrli árekettiń ózine laıyq adamy bar ǵoı, Áshir!.. Saǵan men birde búl másele týraly bir tolyq áńgime aıtarmyn. Men, kóńilime unańqyraǵan áıelge sypaıylyq sheginen attaı almaımyn! — dedi.

Áshir saqyldap kúldi. Aınazardyń arqasynan qaqty:

— Áı, aqyn qıaly-aı! — dedi.

Aınazar:

— No, qalaısha sen túsinbeısiń? — dedi. Asyǵyp basyp Aısulý keledi eken.

Aınazar men Áshir tanyp, oryndyqtarynan turyp qarsy júrdi.

— A-a, esensızdar ma? Asyǵyp júgirip kele jatyr edim. Aıdánizlár, bizge, Rada da qazir keledi. Ol bir májilisten shyǵa almaı qaldy. O da endi kóp keshikpes... Júrińizder! — dedi.

Áshir:

— Rada májilistiń aqyryna qaramaı kele me? — dedi.

— Májilisterińiz kep bolady-aý deımin osy sizderdiń, — dedi Aınazar.

Aısulý:

— Ia, Rada májilistiń aqyryna qaramaı shyǵyp ketpek edi... Májilis kóp, bereke joq! — dep Aınazarǵa qarady.

Aınazar Aısulýdyń betiniń, kóziniń qubylystaryn baıqamaq bolyp qarady. Kósheni jıekteı ósken ádemi aq qaıyńnyń jalbyr kók buıra japyraqtarynyń kóleńkesi, shubar ala ádemi órnek bolyp aı sáýlesimen Aısulýdyń betine tústi. Qaıyń japyraqtarynyń betine túsken teńbil, teńgeli kóleńkelerimen oınaǵan sekildi jáne aı sáýlesimen oınaǵandaı Aısulýdyń kózderi sıqyrly ot shashyp oınaıdy. Aınazar kúlimdep, kóktegi aıǵa qarap, odan Aısulýdyń betine qarady:

— Nege olaı qaradyńyz? — dedi jymıyp Aısulý.

— Ana aıdyń aq sáýlesi, myna qaıyńdardyń buıra japyraqtarynyń kóleńkeleri sizdiń betińizge aqshyl nurmen ádemi ernek saldy. Al sizdiń kózderińiz aı sáýlesimen oınaǵan sekildi bolady, — dedi.

Aısulý:

— Da, búgingi kesh bir túrli matýr. Siz bir nárse jazýǵa tıissiz mundaı matýr keshti sýrettep! — dedi.

Áshir kúlip:

— Baıqa, Aısulý, Aınazar keshti sýrettese, ol sýrettiń ishine óziń túsip qalyp júrme! — dedi.

Aısulý kúldi:

— Qalaısha?.. Men nege túsem ol sýrettiń ishine? Menińshe, joldas Samıgýllın mundaı keshti sýrettese, onyń ishine bir geroıná kirgizbek bolsa, Almatynyń ózi súıgen bir sulý áıelin kirgizedi de!.. Bıt, solaı emes pe, súıtpeısiz be, joldas Samıgýllın? — dep Aınazarǵa qarady kúlip.

Áshir de kúlip Aınazarǵa qarady.

Aınazar qolyndaǵy taıaǵyn myltyqsha ıyǵyna kótere ustap:

— Almatyda altyn aıdyń aq sáýlesine qosyp, sulý aq qaıyńnyń kók buıra japyraqtarynyń ádemi kóleńkesine qosyp men sýretteıtin sulý áıel joq, — dedi.

Sony aıtqanda Aınazardyń kez aldyna Janıa keldi. Biraq oǵan ózi yzalandy.

Aısulý nazdana kúlip, burańdady:

— A-a, bir de sulý áıel joq pa osynda? Ras pa? — dedi.

Aınazar erinderin tompıtyp, bir túrli muńly shyraımen sol jaq qasyn sándenińkireı qıǵashtap, Aısulýǵa qaraı moınyn qısaıtyńqyrady:

Ia, solaı-aý! — dedi.

Súıtip bular Aısulýdyń páterine kelip, sham jaǵyp, patefon oınaýǵa kiristi. Aısulý shaı daıyndady.

Úsheýi shaı iship, patefon oınatyp birsypyra otyrdy. Áshir tyqyrshyp úı ishinde júre bastady.

— Apyrmaı, erteńgi demalys kúndi qalaı ótkizý týraly sóılesip, sóz baıqaý kerek edi, Rada keshikti-aý! — dedi.

Aısulý patefon tabaqtaryn qarap otyryp:

— Rada keshikpeıdi endi, asyqpańyz, — dedi.

— Keshikti ǵoı! Ol tipti saǵat on ekige sheıin otyryp alar,taǵy da telefonmen sóılesýge mynaý úıden yńǵaısyz bolady-aý! — dedi.

Aısulý:

— Menimshe sóılesý qajet emes, endi Radanyń ózi de kelip i alady qazir, — dedi.

Áshir tysqa shyǵyp ketti.

Áshir tysqa shyǵyp ketken soń Aınazar Aısulýdyń art jaǵynan kelip, oınap, ıeginen aqyryn ustap, qolynan tartty.

Aısulý:

— Qoıyńyz... jaramaıdy, — dep Aınazardyń qolyn bosatty.

Aınazar kúlip, taǵy da Aısulýdyń qolynan ustady.

— Aısulý, beri qarashy!.. Maǵan qarashy! — dedi. Aısulý uıalǵandaı bolyp, kózin tómen qaratty:

— Qoıyńyz, jaramaıdy! — dedi taǵy da. Aınazar teris qarap júrip ketti. Úıdinbir buryshynan ekinshi buryshyna sheıin ersili-qarsyly júrdi. Aısulý «qoıyńyz, jaramaıdy.. tashlańyz!» degeni Aınazarǵa jaqpaı qaldy. Aısulýdyń munyń aldyndaǵy bir kúngi minezi de Aınazarǵa unańqyramaǵan edi.

Munyń aldynda bir kúni Aınazar men Aısulý telefon arqyly sóılesken edi. Sóıleskende: «Sizdi Rada shaqyrady. Bizge kelsin deıdi. Ádeıi maǵan aıt dep edi», — dep Aınazardy Aısulý páterlerine shaqyrǵan. Aınazar kelip, bir keshtiń jartysyn bularmen birge ótkizgen. Bulardikinde Aınazardan basqa birge eki jigit bolǵan. Olar da Aısulýlarmen bir keńsede qyzmet isteıtin joldastar edi. Biraq olar shaı ishken soń biraz áńgime aıtysyp, oınap otyryp ketken. Al Aınazar, Aısulý, Rada úsheýi ońasha qalǵan. Sol onasha qalǵandarynda, Rada bir bes-alty mınýttaı tysqa shyǵyp ketkende, Aınazar taǵy da álgideı oınamaq bolǵan. Aısulý onda da: «Qoıyńyz, jaramaıdy!» degendi aıtqan edi. Onda Aınazar ishinen: «Apyr-aı, mynaý uıalshaq, sabyrlylyq qylady-aý!» — dep qoıǵan edi. Endi Aınazar Aısulýdyń: «Jaramaıdy, qoıyńyz!» — degenine azyraq muńaıyp qaldy. «Osy meni unatpaıtyn shyǵar?.. Al bul meni unatpaıtyn bolsa, men nege jabysam buǵan!..» — dedi ishinen. Sony oılap Aınazar ózine-ózi yza boldy. «Kóktegi juldyz bolsa da, meni unatpasa, men muny ne qylam? Qoı, osy tekke etpeýleýdi qoıaıyn! Oqyǵandyǵy bolmasa osynyń Janıadan nesi artyq?» — dedi ishinen.

Aınazar dıvanǵa otyrdy. Aısulýda turyp kelip Aınazardyń janyna dıvanǵa otyryp:

— Meni taǵy da Máskeýge shaqyryp jatyr, — dedi.

Aınazar jáı, salqyn túspen Aısulýdyń betine qarady:

— Endi júretin shyǵarsyz? — dedi.

Aısulý jymıyp, Aınazardyń salqyn túsine tańyrqanyńqyraı qarap:

— Nege olaı deısiz? Men munda bir jylǵa qalmaq boldym, bıt, shaqyrsalar da men endi, qazir, Máskeýge qaıtpaımyn, — dedi.

Aınazar salqyn túrin jylytpady:

— Beker barmaısyz! Ne bar munda? Almaty sekildi alys túkpirde qyzmet isteımin dep kún ótkizip, Máskeýge barmaý aqylǵa syımaıtyn nárse! — dep Aınazar Almatyny jamandady, Máskeýdi sýrettep maqtady.

— Máskeý — turmystyń mys qazanynyń qaınaǵan ortalyǵy. Máskeýdiń kóshesiniń ózi mektep sekildi emes pe? Odan kún saıyn alǵan bilimińniń ornyna munda bilimnen artta qalasyń. Onda neshe túrli teatr, kitap, gazet, mádenıet... Ǵylym shamy janǵan Máskeýden qashyp, Almaty tárizdi nadandyq qarańǵysynan shyǵa almaı jatqan qalaǵa baılaný meniń mıyma syımaıdy! Átteń, men qazaqpyn, meni jibermeıdi jáne men qazaq bolǵan soń, meniń qazaq eńbekshilerine istegen kyzmetim paıdalyraq bolady. Sondyqtan men lajsyz Almatyda júrmin, áıtpese, men aldaqashan bul aradan ketken bolar edim! — dedi.

Aısulý Aınazardyń sózderiniń sarynyn ózinshe túsindi. Aınazar bul sezdi ádeıi aıtyp otyr, naz qylyp aıtyp otyr dep uǵyndy. Kók shybyqsha burańdaı oınap, Aınazarǵa kózimen ot atqylady:

— Joq, onyńyz qate, Almaty jaqsy qala! Men endi búl qalada biraz qyzmet isteýge tıispin. Men Máskeýge endi qaıtpaımyn! — dedi nazdana kúlip.

Áshir kirdi úıge.

— E, Aınazar, meniń páterim alys qoı! Endi kaıtaıyn, sen Radany kútip otyra túr. Sóıtip erteńgi kúnniń planyn myna Aısulý úsheýiń sóılesip, ábden bitirińder! Erteń sonsoń maǵan aıtarsyń.

Áshirdiń búl sózine Aısulý bir túrli qorqyńqyraǵan túrmen qarady:

— Jo-o-q! Sizdiń onyńyz jaramaıdy! Siz qaıda barasyz asyǵyp! Radany birjola tosyp, sóılesip, sózińizdi ábden bitirip ketińiz! — dedi.

Áshir óz sezin aıtyp úlgirgenshe taǵy da Aısulý:

— Sizdiń joldas Samıgýllınmen ekeýimizdi ońasha tastap ketpek bolýyńyz jaramaıtyn is. Erteń ósek bolýy múmkin, — dedi.

Áshir órekpip:

— Qoı-oı, sen ne aıtasyń, Aısulý! Ósek bolady degeniń ne? Bireýmen bireý bir úıde otyrmaı ma eken? — dedi.

Aısulý:

— Joq, onyńyz yńǵaısyz bolady. Bizdiń qoramyzda túrli halyq bar, bıt! — dedi.

Aınazar da Áshirdiń sózin unatpaǵanyn bildirdi:

— Joq, Áshir, erteńgi kúndi sóılespek bolsań otyr, Radany birge kúteıik! Al asyqsań, júr, birge qaıtaıyq! — dep túregeldi.

Áshir Aısulýǵa bir qarap, Aınazarǵa bir qarap:

— Joq,sen otyr. Meniń páterim alys, kaıtaıyn dep turmyn, — dedi.

Aınazar salqyn túspen Áshirge qarap:

— Joq, men de qaıtam. Áıdá, júr, endeshe? — dep júrýge yńǵaılandy.

Aısulý azyraq yńǵaısyzdandy.

— Endeshe, úsheýimiz de sol Radaǵa barsaq qaıtedi? Oblpotrebsoıýz onshalyq qashyq emes qoı? — dedi. Úsheýi tysqa shyqty.

...Kóktegi tolǵan aıdyń kúmis nury qalany ádemilep jarqyratyp edi. Qala jeńil, názik, juqa aq torǵynmen perdelengen sekildi edi. Bular Oblpotrebsoıýzǵa Radaǵa barmaqqa Fontan kóshesimen temen qaraı júrdi. Aınazar ózin jalqaýlaý, salqyndaý ustap kele jatty.

— Aınazar, Aısulý ekeýin Radaǵa baryp álgi sózdi baılasańdar. Men qazir, osy aradan úıge týra qaıtaıyn, páterim alys qoı! — dedi Áshir.

Áshirdiń bul sózine Aınazar qosylmady. Salqyndaý, jalqaýlaý únmen:

— Joq, barsaq birge baramyz, sonsoń men ar jaǵynan úıge qaıtam. Tipti, Oblpotrebsoıýzǵa baryp ta qajeti joq qoı deımin, qazir Rada onda joq bolar. Ol endigi keńseden ketip qalǵan shyǵar. Jáne qazirge sheıin májilis sozylýshy ma edi! — dedi.

— Meniń oıymsha da Radany qazir odan biz tabalmaımyz ǵoı deımin! — dedi Aısulý.

— Endeshe, osy aradan qaıtaıyq! Men úıge kaıtaıyn, Aınazar, sen Aısulýdy páterine aparyp sal! — dedi Áshir.

— Jo-o-q, sen óziń aparyp sal Aısulýdy. Meniń páterim alys senikinen! Men endi osy aradan kaıtaıyn! — dedi Aınazar.

Aısulý yńǵaısyzdandy.

— Joq, sizder mashaqattanbańyzdar, men ózim-aq kaıtarmyn! Sizderge meni ertip júrý qıyn bolar! — dedi.

Áshir men Aınazar: «Sen aparyp sal, sen aparyp sal» dep, bir-birine siltep turdy.

— Qudaı biledi, Aınazar, egerde Aısulýdy páterine aparyp salmasań ókpeleımin, erteń betińdi kermeımin! Al, qosh bolyńdar! — dep Áshir jyldam burylyp, tez basyp júrip ketti.

Aısulý yńǵaısyzdanyńqyrady, «qaıter eken» degendeı, uıalyńqyraǵan shyraımen Aınazarǵa qarap turdy. Ketip bara jatqan Áshirdiń sońynan qarap turyp Aınazar renjińkiredi.

— Vot, nahal! Mine uıatsyz halyq! Júrińiz endi, páterińizge aparyp salaıyn, — dedi Aısulýǵa. Aınazardyń bul sózi amalsyz aıtylǵandaı únmen estildi.

Ekeýi keıin burylyp júrdi.

— Ana kóshemen júreıik! — dedi Aısulý.

— Jaraıdy, — dedi Aınazar.

Aısulýdyń aıtýy boıynsha ekeýi Karl Marks keshesimen órlep júrmekke, solaı qaraı buryldy.

Katar júrip kele jatty. Aınazar Aısulýdy qoltyqtaǵan joq. Úndemeı, tek janynda kele jatty. Aısulý áńgimelespek bolyp, bir-eki sóz aıtyp edi, oǵan Aınazar jalqaý túrmen, bir oıǵa shuǵyldanǵan únmen, qysqa-qysqa ǵana jaýap qatty. Aısulý Aınazar keıpiniń mundaı bolǵandyǵyna azyraq jaısyzdanǵandaı onyń betine qadala qarady. Aınazardyń bet-shyraıy — óz jónimen basqa oımen shuǵyldanyp kele jatqandaı kórindi. Shynynda Aınazardyń júregin Janıa tyrnalap kele jatyr edi.

Aınazar denesi qyzbaǵan báıge atsha yrǵala basyp, keýdesin kóterip, aqyryn kúrsindi. Birtúrli jumsaq daýyspen Aısulý:

— Siz búgin nege kúrsine beresiz? — dedi Aınazarǵa. Aınazar salqyndaý túrmen Aısulýǵa solǵyndaý ǵana qarady:

— Á, solaı ma? Jáı, men keıde súıtip kúrsine berem! — dedi.

Aısulý taǵy da jumsaq únmen:

— Múmkin, kúrsingende, birdemeni oılaıtyn bolarsyz? Nege olaı etesiz? — dedi.

— Eshnárse emes! Ondaıdy elemeseńiz de bolady! — dedi Aınazar. Basqa sóz qozǵamady. Ekeýi úndemeı biraz júrdi. Aısulý kóziniń astymen Aınazardyń betine qaraı berdi. Qaraǵan saıyn Aınazardyń betiniń óz oıymen shuǵyldanyp, salqyn tartyp solǵyndanyp kele jatqanyn baıqady.

— Siz bilmeısiz ǵoı, meniń minezim sondaı. Men adammen jarqyldap sóılesip otyrýdyń tásilderin bilmeımin. Men sizben jaqsylap sóılesip otyra almadym. Sizge men bir nashar minezdi bolyp kóringen bolarmyn... Siz menen jábirlengen bolarsyz? — dedi. Aısulý bul sózderdi bir túrli keshirim suraǵan únmen aıtqandaı boldy.

— Jo-o-oq, beker olaı deısiz! Men sizdiń minezińizden kemshilik tabýǵa qandaı haqym bar? Mende ondaı oı joq! — dedi Aınazar.

Taǵy da úndemeı júrdi. Bir kóldeneń aryqtan attaǵanda, Aınazar sypaıy ǵana Aısulýdyń karynan ustap, demep jiberdi. Aryqtan attap túsken soń taǵy da úndemeı júre berdi. Aryqtaǵy asyǵyp, syldyrlap, sýmańdap júgirgen sý byldyrlap oınap syqaqtap kúlgendeı boldy. Aınazar ishinen: «Ne degen ádemi tún!» — dep, aınalaǵa, kókke qarady. Aspan — qıyrsyz, túpsiz zeńger muqıttaı bolyp kórindi. Aısulýlardyń kvartaldarynyń buryshyna kelgen soń Aısulý Aınazarǵa jymıyp, týra qarap toqtady.

— Mine, endi bizdiń páter! Tak, solaı, sóıtip qaıtasyz endi páterińizge? — dep Aısulý Aınazarǵa qarama-qarsy turyp, jymıyp qarap, tipti jaqyn tıise taıanyp turdy. Aınazar da Aısulýdyń bet shyraıyna, kóz qubylysyna oqı qarady.

«Bul qalaı? Munyń endi mende nesi bar? Baǵanaǵy betimen nege qala bermeıdi? Mine, betin betime sonsha jaqyn ákep túr. Barlyq denesin aldyma ákep kushaǵyma dóp qylyp, kók shybyqsha burańdap oınap tur! Búl ne oıyn? Bul meni unatpaıtyn bolsa, baǵanaǵy betpen nege kete bermeıdi? Álde, munysynyń bári áıel-Áshirdiń bul sózine Aınazar qosylmady. Salqyndaý, jalqaýlaý únmen:

— Joq, barsaq birge baramyz, sonsoń men ar jaǵynan úıge qaıtam. Tipti, Oblpotreb soıýzǵa baryp ta qajeti joq qoı deımin, qazir Rada onda joq bolar. Ol endigi keńseden ketip kalǵan shyǵar. Jáne qazirge sheıin májilis sozylýshy ma edi! — dedi.

— Meniń oıymsha da Radany qazir odan biz tabalmaımyz ǵoı deımin! — dedi Aısulý.

— Endeshe, osy aradan qaıtaıyq! Men úıge kaıtaıyn, Aınazar, sen Aısulýdy páterine aparyp sal! — dedi Áshir.

— Jo-o-q, sen eziń aparyp sal Aısulýdy. Meniń páterim alys senikinen! Men endi osy aradan kaıtaıyn! — dedi Aınazar.

Aısulý yńǵaısyzdandy.

— Joq, sizder mashaqattanbańyzdar, men ózim-aq qaıtarmyn! Sizderge meni ertip júrý qıyn bolar! — dedi.

Áshir men Aınazar: «Sen aparyp sal, sen aparyp sal» dep, bir-birine siltep turdy.

— Qudaı biledi, Aınazar, eger de Aısulýdy páterine aparyp salmasań ókpeleımin, erteń betińdi kermeımin! Al, qosh bolyńdar! — dep Áshir jyldam burylyp, tez basyp júrip ketti.

Aısulý yńǵaısyzdanyńqyrady, «qaıter eken» degendeı, uıalyńqyraǵan shyraımen Aınazarǵa qarap turdy. Ketip bara jatqan Áshirdiń sońynan qarap turyp Aınazar renjińkiredi.

— Vot, nahal! Mine uıatsyz halyq! Júrińiz endi, páterińizge aparyp salaıyn, — dedi Aısulýǵa. Aınazardyń búl sózi amalsyz aıtylǵandaı únmen estildi.

Ekeýi keıin burylyp júrdi.

— Ana kóshemen júreıik! — dedi Aısulý.

— Jaraıdy, — dedi Aınazar.

Aısulýdyń aıtýy boıynsha ekeýi Karl Marks kóshesimen órlep júrmekke, solaı qaraı buryldy.

Qatar júrip kele jatty. Aınazar Aısulýdy qoltyqtaǵan joq. Úndemeı, tek janynda kele jatty. Aısulý áńgimelespek bolyp, bir-eki sóz aıtyp edi, oǵan Aınazar jalqaý túrmen, bir oıǵa shuǵyldanǵan únmen, qysqa-qysqa ǵana jaýap qatty. Aısulý Aınazar keıpiniń mundaı bolǵandyǵyna azyraq jaısyzdanǵandaı onyń betine qadala qarady. Aınazardyń bet-shyraıy — óz jónimen basqa oımen shuǵyldanyp kele jatqandaı kórindi. Shynynda Aınazardyń júregin Janıa tyrnalap kele jatyr edi.

Aınazar denesi qyzbaǵan báıge atsha yrǵala basyp, keýdesin kóterip, aqyryn kúrsindi. Birtúrli jumsaq daýyspen Aısulý:

— Siz búgin nege kúrsine beresiz? — dedi Aınazarǵa. Aınazar salqyndaý túrmen Aısulýǵa solǵyndaý ǵana qarady:

— Á, solaı ma? Jáı, men keıde súıtip kúrsine berem! — dedi.

Aısulý taǵy da jumsaq únmen:

— Múmkin, kúrsingende, birdemeni oılaıtyn bolarsyz? Nege olaı etesiz? — dedi.

— Eshnárse emes! Ondaıdy elemeseńiz de bolady! — dedi Aınazar. Basqa sóz qozǵamady. Ekeýi úndemeı biraz júrdi. Aısulý kóziniń astymen Aınazardyń betine qaraı berdi. Qaraǵan saıyn Aınazardyń betiniń óz oıymen shuǵyldanyp, salqyn tartyp solǵyndanyp kele jatqanyn baıqady.

— Siz bilmeısiz ǵoı, meniń minezim sondaı. Men adammen jarqyldap sóılesip otyrýdyń tásilderin bilmeımin. Men sizben jaqsylap sóılesip otyra almadym. Sizge men bir nashar minezdi bolyp kóringen bolarmyn... Siz menen jábirlengen bolarsyz? — dedi. Aısulý bul sózderdi bir túrli keshirim suraǵan únmen aıtqandaı boldy.

— Jo-o-oq, beker olaı deısiz! Men sizdiń minezińizden kemshilik tabýǵa qandaı haqym bar? Mende ondaı oı joq! — dedi Aınazar.

Taǵy da úndemeı júrdi. Bir kóldeneń aryqtan attaǵanda, Aınazar sypaıy ǵana Aısulýdyń qarynan ustap, demep jiberdi. Aryqtan attap túsken soń, taǵy da úndemeı júre berdi. Aryqtaǵy asyǵyp, syldyrlap, sýmańdap júgirgen sý byldyrlap oınap syqaqtap kúlgendeı boldy. Aınazar ishinen: «Ne degen ádemi tún!» — dep, aınalaǵa, kókke qarady. Aspan — qıyrsyz, túpsiz zeńger muqıttaı bolyp kórindi. Aısulýlardyń kvartaldarynyń buryshyna kelgen soń Aısulý Aınazarǵa jymıyp, týra qarap toqtady.

— Mine, endi bizdiń páter! Tak, solaı, sóıtip qaıtasyz endi páterińizge? — dep Aısulý Aınazarǵa qarama-qarsy turyp, jymıyp qarap, tipti jaqyn tıise taıanyp turdy. Aınazar da Aısulýdyń bet shyraıyna, kez qubylysyna oqı qarady.

«Bul qalaı? Munyń endi mende nesi bar? Baǵanaǵy betimen nege qala bermeıdi? Mine, betin betime sonsha jaqyn ákep tur. Barlyq denesin aldyma ákep qushaǵyma dóp qylyp, kók shybyqsha burańdap oınap tur! Bul ne oıyn? Bul meni unatpaıtyn bolsa, baǵanaǵy betpen nege kete bermeıdi? Álde, munysynyń bári áıeldiń myń túrli qýlyqtarynyń bir túrleri me? Nege áýre bolam osy!.. — dedi ishinen.

Dybystap:

— Ia, endi qosh aıtysamyz! — dedi Aınazar.

— Ia? — dedi jymıyp, burańdap Aısulý. Aısulýdyń olaı degeni «sol-aq pa bar aıtqanyń?..» — degendeı boldy.

Aısulý taǵy da Aınazardy bılep áketti. Aınazar aqyrynda qımyldap, Aısulýdyń oń bileginen ustap, ózine tartty. Sol kezde buryshtan bir erkek, bir áıel shyǵa keldi.

— Myna kisiler qaraıdy ǵoı! — dedi Aısulý. Qarsy buryshtaǵy bıikteý úıdiń janynda bir bıik qalyń butaqty aǵash bar edi. Sol bıik aǵashtyń qalyń japyraqtary men janyndaǵy bıikteý úı kóktegi tolyqsyǵan altyn aıdyń jaryq sáýlesinen bir jaq jandaryn kóleńkelep tur edi.

Aınazar Aısulýdyń bilegin qoıa berip, úndemeı, álgi aǵashtyń kóleńkesine qaraı júrdi. Aısulýda, Aınazardyń oıyna úndemeı túsinip, Aınazarmen qatarlasyp júrdi.

Aǵash pen úıdiń kóleńkesine kelip Aınazar bir qolymen Aısulýdyń bileginen ustap, ekinshi qolymen belinen qushaqtap súımek boldy.

Aısulý jymıa oınap, shybyqsha burańdap Aınazardyń qolynan bosanbaq boldy. Aǵash japyraqtarynyń aı sáýlesi men teńge shubar kóleńkeleri Aısulýdyń betinde oınady. Aǵashtyń teńge shubar japyraq kóleńkelerimen oınaǵandaı, Aısulýdyń kózinen ot jaltyldady.

— Tura turyńyz, men túsinbeımin. Nege siz meni súımek bolasyz?.. A?.. Aıtyńyzshy! — dedi.

Aınazar Aısulýdyń sózine túsinbegendeı boldy:

— Mássaǵan!.. Sondaı suraý bolady eken-aý? — dedi.

— Joq, bireýdi súıý úshin adam ol súıetin kisini jaratý kerek bıt! — dedi Aısulý.

— A-a, sen meni jaratpaıtyn bolǵan soń súıgizbeı túr ekensiń ǵoı!.. Onda, durys! — dedi Aınazar.

— Jo-o-q, siz meni jaratpaısyz, sondyqtan, sizdiń meni súımek bolýyńyzǵa men túsinbeımin! — dep jymıyp Aısulý Aınazarǵa qadala qarady.

— Meniń sizdi jaratpaıtynymdy qaıdan bildińiz? — dedi Aınazar. Taǵy da kóz aldyna Aısulý men Janıanyń sýreti qatarlasyp keldi.

Aısulý julyp alǵandaı:

— A, baǵana maǵan «Máskeýge qaıtqanyń jaqsy» dep nege aıttyńyz? Meni jaratsańyz, Máskeýge qaıtpa der edińiz! — dedi.

Aısulýdyń kózinen juldyz oty jaltyrady. Aınazar ıegin kóterip, daýysyn sozyp tolǵandy:

— A-a, sol ma!.. Meniń olaı deýimniń máni bar edi. Siz oǵan túsinbegen ekensiz ǵoı! Meniń sizge: «Máskeýge qaıtyp ketkenińiz jaqsy» degenimniń ózi sizdi jaratatyn bolǵan soń aıtqan sóz edi, — dedi.

— Onda, nege meni ket deısiz? — dedi Aısulý. Aısulýdyń úninen bir túrli názik, bir túrli úlbirek sulý naz estildi.

Aınazar azyraq muńaıyńqyraǵan sekildendi:

— Meni áýre qylma degen edim, — dedi. Sol kezde Aınazardyń bet shyraıy qıal muqıtyna qalqyp, kóktegi altyn juldyzǵa alystan telmirip qaraǵan adamdikindeı edi. Onyń kóz aldyna elestep, appaq bolyp, aqqýsha úlbirep Janıa keldi.

Aısulý bir qymbatty sóz estigisi kelgen túrmen sóıledi:

— Joq, siz meni jaratpaısyz.

Aınazar kez aldynan Janıanyń sýretin qýýǵa tyrysty. Ony esine túsirmeske tyrysty. Eki qolyn eki jaqqa jaıyp daǵdarǵan sekildendi.

— Endi men ne deıin sizge!.. Qandaı sóz nandyratyn?.. Qazir heshbir sóz joq, bıt nandyratyn! Jáne men jaratpaıtyn adamdy súımek túgil, onyń sý ishken tostaǵanyn ernime tıgizýge jerkenem!.. — dedi.

Solaı dedi de, taǵy da Aısulýdy aqyryn qushaqtamaq boldy. Aısulý taǵy da oınap shybyqsha burańdap Aınazardyń qolynan bosanbaq boldy. Aınazar taǵy da qoıa berdi.

Aısulý:

— Almatyda eshkimge súıgizbeske ant qylyp edim. Ol antty anaý kúni siz buzdyrdyńyz! — dedi kúlip.

Aınazar Aısulýdy taǵy da qushaqtady. Aısulý taǵy da kek shybyqsha burańdap oınady. Aınazardan betin alyp qashty. Aınazar jyldam qatty qushyp, qatty súıip aldy. Aısulýdy súıip alǵanda, Aınazardyń erinderi Janıany súıgendeı boldy.

Aınazar ishinen: «Osy, men ne bolyp kettim? Janıa nege qalmaıdy oıymnan? Qoı, Aısulý jaqsy!» — dedi. Munysy ózin-ózi zorlaǵan sekildendi.

Aısulý kúlip:

— Mini, taǵy da antymdy buzdyrdyńyz! — dedi.

diń myń túrli qýlyqtarynyń bir túrleri me? Nege áýre bolam osy!.. — dedi ishinen.

Dybystap:

— Ia, endi qosh aıtysamyz! — dedi Aınazar.

— Ia? — dedi jymıyp, burańdap Aısulý. Aısulýdyń olaı degeni «sol-aq pa bar aıtqanyń?..» — degendeı boldy.

Aısulý taǵy da Aınazardy bılep áketti. Aınazar aqyrynda qımyldap, Aısulýdyń oń bileginen ustap, ózine tartty. Sol kezde buryshtan bir erkek, bir áıel shyǵa keldi.

— Myna kisiler qaraıdy ǵoı! — dedi Aısulý. Qarsy buryshtaǵy bıikteý úıdiń janynda bir bıik qalyń butaqty aǵash bar edi. Sol bıik aǵashtyń qalyń japyraqtary men janyndaǵy bıikteý úı kóktegi tolyqsyǵan altyn aıdyń jaryq sáýlesinen bir jaq jandaryn kóleńkelep tur edi.

Aınazar Aısulýdyń bilegin qoıa berip, úndemeı, álgi aǵashtyń kóleńkesine qaraı júrdi. Aısulýda, Aınazardyń oıyna úndemeı túsinip, Aınazarmen qatarlasyp júrdi.

Aǵash pen úıdiń kóleńkesine kelip Aınazar bir qolymen Aısulýdyń bileginen ustap, ekinshi qolymen belinen qushaqtap súımek boldy.

Aısulý jymıa oınap, shybyqsha burańdap Aınazardyń qolynan bosanbaq boldy. Aǵash japyraqtarynyń aı sáýlesi men teńge shubar kóleńkeleri Aısulýdyń betinde oınady. Aǵashtyń teńge shubar japyraq kóleńkelerimen oınaǵandaı, Aısulýdyń kózinen ot jaltyldady.

— Tura turyńyz, men túsinbeımin. Nege siz meni súımek bolasyz?.. A?.. Aıtyńyzshy! — dedi.

Aınazar Aısulýdyń sezine túsinbegendeı boldy:

— Mássaǵan!.. Sondaı suraý bolady eken-aý? — dedi.

— Joq, bireýdi súıý úshin adam ol súıetin kisini jaratý kerek bıt! — dedi Aısulý.

— A-a, sen meni jaratpaıtyn bolǵan soń, súıgizbeı túr ekensiń ǵoı!.. Onda, durys! — dedi Aınazar.

— Jo-o-q, siz meni jaratpaısyz, sondyqtan, sizdiń meni súımek bolýyńyzǵa men túsinbeımin! — dep jymıyp Aısulý Aınazarǵa qadala qarady.

— Meniń sizdi jaratpaıtynymdy qaıdan bildińiz? — dedi Aınazar. Taǵy da kóz aldyna Aısulý men Janıanyń sýreti qatarlasyp keldi.

Aısulý julyp alǵandaı:

— A, baǵana maǵan «Máskeýge qaıtqanyn, jaqsy» dep nege aıttyńyz? Meni jaratsańyz, Máskeýge qaıtpa der edińiz! — dedi.

Aısulýdyń kózinen juldyz oty jaltyrady. Aınazar ıegin kóterip, daýysyn sozyp tolǵandy:

— A-a, sol ma!.. Meniń olaı deýimniń máni bar edi. Siz oǵan túsinbegen ekensiz ǵoı! Meniń sizge: «Máskeýge qaıtyp ketkenińiz jaqsy» degenimniń ózi sizdi jaratatyn bolǵan soń aıtqan sóz edi, — dedi.

— Onda, nege meni ket deısiz? — dedi Aısulý. Aısulýdyń úninen bir túrli názik, bir túrli úlbirek sulý naz estildi.

Aınazar azyraq muńaıyńqyraǵan sekildendi:

— Meni áýre qylma degen edim, — dedi. Sol kezde Aınazardyń bet shyraıy qıal muqıtyna qalqyp, kóktegi altyn juldyzǵa alystan telmirip qaraǵan adamdikindeı edi. Onyń kóz aldyna elestep, appaq bolyp, aqqýsha úlbirep Janıa keldi.

Aısulý bir qymbatty sez estigisi kelgen túrmen sóıledi:

— Joq, siz meni jaratpaısyz.

Aınazar kez aldynan Janıanyń sýretin qýýǵa tyrysty. Ony esine túsirmeske tyrysty. Eki qolyn eki jaqqa jaıyp daǵdarǵan sekildendi.

— Endi men ne deıin sizge!.. Qandaı sóz nandyratyn?.. Qazir eshbir sóz joq, bıt nandyratyn! Jáne men jaratpaıtyn adamdy súımek túgil, onyń sý ishken tostaǵanyn ernime tıgizýge jerkenem!.. — dedi.

Solaı dedi de, taǵy da Aısulýdy aqyryn qushaqtamaq boldy. Aısulý taǵy da oınap shybyqsha burańdap Aınazardyń qolynan bosanbaq boldy. Aınazar taǵy da qoıa berdi.

Aısulý:

— Almatyda eshkimge súıgizbeske ant qylyp edim. Ol antty anaý kúni siz buzdyrdyńyz! — dedi kúlip.

Aınazar Aısulýdy taǵy da qushaqtady. Aısulý taǵy da kók shybyqsha burańdap oınady. Aınazardan betin alyp qashty. Aınazar jyldam qatty qushyp, qatty súıip aldy. Aısulýdy súıip alǵanda, Aınazardyń erinderi Janıany súıgendeı boldy.

Aınazar ishinen: «Osy, men ne bolyp kettim? Janıa nege qalmaıdy oıymnan? Qoı, Aısulý jaqsy!» — dedi. Munysy ózin-ózi zorlaǵan sekildendi.

Aısulý kúlip:

— Mini, taǵy da antymdy buzdyrdyńyz! — dedi.

Sóıtip Aısulý Aınazarmen qosh aıtysty.

Aınazar ýyttanǵan kúıine kelgen báıge atsha sypyldap, Karl Marks kóshesimen tómen qaraı sart-surt basyp kele jatty. Kóldeneń kósheniń buryshynan sańqyldap kúlgen áıel daýysy estildi. Bir-birine jabysyp qoltyqtasqan eki adam — erkek, áıel shyǵa keldi. Qonaqtaıtyn ornyna asyǵyp bara jatqan tuıǵyn sekildi sypyldaı basyp Aınazar qastarynan óte shyqty. Bir-birine jabysyp, «raqattanyp» bara jatqan jurttyń biriniń qoltyǵyna biri enip kúńkildesip kúlisip bara jatqanyna qarap Aınazar ezý tartyp kúldi. Janıamen júrgen ádemi keshteri esine tústi. Taǵy da júregi aqyryn aýnap túskendeı boldy. Syldyrlap, sýy burańdap aǵyp jatqan aryqtan jeńil basyp, attap túsip artyna qarady. Sýmańdap aqqan aryq sýynyn. asyǵyp, júgirip byldyrlap oınaǵany bir-birine jabysyp burańdaǵan jurttyń Kúlisip shúńkildesken úni sekildenbeıdi. Aınazar Taǵy da ezý tartyp kúldi de yńyrsydy.

Jelsiz túnde jaryq aı,
Sáýlesi sýda dirildep,
Aýyldyń jany tereń saı.
Tasyǵan ózen gúrildep.
Qalyń aǵash japyraǵy
Sybyrlasyp ózdi-ózi.
Kórinbeı jerdik topyraǵy —
Qulpyrǵan jasyl jer júzi...
Taý jańǵyrtyp án qosyp,
Úrgen ıt pen aıtaqqa,
Kelmep pe ediń jol tosyp,
Jolyǵýǵa aýlaqta.
Taımańdamaı tamyljyp,
Bir sýynyp, bir ysyp.
Dem ala almaı damyl ǵyp,
Elen qaǵyp bos shoshyp.
Sóz aıta almaı bógelip,
Dúrsil qaǵyp júregi,
Turmap pa edi súıenip,
Tamaqqa kirip ıegi...

«Qazirde osylaı sýretteýge bolar ma edi? — dedi ishinen. — Sońǵy aıtylǵan sýretter kazirgi zamanǵa úılespeıdi-aý!» — dedi.

Taý jańǵyrtyp án qosyp,
Úrgen ıt pen aıtaqqa...

Aqynnyń bul sózben sýrettegeni taý etegindegi tereń saıdyń saǵasyndaǵy aqboz ordaly baı aýyl. Qotandaǵy yńyrsyp jatqan qoıdy kúzetken ıtin aıtaqtaǵan kúzetshiler. Nemese, án salyp mal kúzetken qyz-kelinshekter. Qotan shetinde, qotandy aınala úrip, mańqyldap taý jańǵyrtqan mań tóbetter. Mańqyldaǵan tóbettiń daýysymen aıtaqtaǵan kúzetshilerdiń daýysy men taýdan tasyp qulap aqqan ózenniń gúrildegen daýysymen jańǵyryp án k,osyp qalǵyǵan taý...

Bul eski aýyl... Eski aýyl bolǵanda, baıdyń aýyly. Qazir onyń ornyna kolhoz, sovhozdar... Mal kúzetken qyz-kelinshekter qazir, múmkin oqýda, múmkin brıgadalarda. Mal kúzetken baqtashylar múmkin traktor basynda, múmkin Jer-sý komısarıatynyń basqarmasynda.., Daýysymen taý jańǵyrtyp mańqyldaǵan mań tóbet qazir sovhoz qotanynda:

...Jelsiz túnde jaryq aı,
Sáýlesi sýda dirildep,
Aýyldyń jany tereń saı,
Tasyǵan ózen gúrildep.
Qalyn aǵash japyraǵy
Sybyrlasyp ózdi-ózi,
Kórinbeı jerdiń topyraǵy
Qulpyrǵan jasyl jer júzi...

«Ia... bul ádemi sýret! Búgingi keshteı kesh qoı ol!» — dedi Aınazar.

Komandırdiń atynsha jalt-jult basyp kele jatyp, aınalaǵa, aspanǵa qarady.

«Anaý aspan, — qıyrsyz, túpsiz, sheksiz kók muhıt sekildi... a, kók emes-aý, zeńgir muhıt sekildi», — dedi.

Rasynda, sol kúngi aspannyń túsi kók emes, zeńgir edi.

«...Áni, qıyrsyz, túpsiz zeńgir muhıttaǵy byrdaı bolyp shashylyp jaltyldaǵan altyn juldyzdar. Zeńgir muhıtta jaltyldap, qulpyryp, neshe túrli ot shashady. Ár juldyz jymyńdap kúlip, jypyqtap bir-birine ym qaǵyp oınaǵan sekildi, sheksiz zeńgir muhıtta altyn juldyzdar qalqyp júzip gaýhar (brıllıant) sekildi, ártúrli ot sáýlesin shashady. Tolyqsyp tolǵan aı qıyrsyz muhıt ortasynda altyn sharadaı bolyp, qara jerdi aq sáýlesimen qaryq qylady. Uıqy munaryna batyp qalqyǵan qalyn aǵashty qala mynaý. Kóshe boılarynda syldyrlap sýmańdap aǵyp jatqan aryq sýlary mynaý, zeńgir aspandy bıik shyndarymen qapqan qarly muzdy taý anaý. Mine, budan artyq ádemi sýretti kesh bola ma? Mine, mundaı keshterde, qazir Aısulý... Janıa sekildi... qyzdy», — dedi de, «Janıany umytý kerek» degendeı qabaǵyn shytyp qaldy da bógelińkirep: «...Kók buıra japyraqty aq qaıynnyń kóleńkesinde kók shybyqsha burańdatyp qushaqtap júrý, ádemi sýretterdiń eń sulýy emes pe?» — dedi. Janıany oılamaýǵa tyrysyp, daýysyn sozyp: «Da-a, atyn seniń Aısulý... Bashqurtstan!..» — dedi Aınazar.

Shynynda Aınazardyń esine keıde Janıanyń sýreti túse beretin edi. Al Aınazar ony umytýǵa tyrysatyn. Taǵy yńyrsyp ándetti. Jaryq aıly, jaryq juldyzdy tynyq kesh, bıik aǵash japyraqtarynyń kóleńkelenip qalǵýy, júrek kúıinin názik kúmis symdaryn talasa qozǵaǵan Aısulý men Janıa ony ushqyr qıal qanatyna mingizdi.

Uıtqı shalqyp, áýelengen kóńil áýe sýretterin jyrlady.

Aınazar páterine kelip, sham jaǵyp, dápterin ashty. Qalam alyp, asyǵyp jaza bastady. Jańaǵy, kóshede kele jatqanda kóńiline kelip tizilgen óleńdi umytpaı turyp jazyp almaqqa asyqty. Biraq, kele jatqanda kóńiline tizilgen óleńniń bárin dápterine jazbaı, úsh aýyzyn jazǵanda toqtalyp qaldy:

...Aspanda sansyz qalyń juldyz byrdaı,
Jaltyldap nur shashady sıqyr syrdaı.
Qubyltyp bir-birine kúı qosady,
Ómiri taýsylmaıtyn sulý jyrdaı.
San sáýle kók teńizin altyndaıdy,
Qulpyryp nurlary oınap qaltyldaıdy.
Án qosyp túrli gaýhar ot bop kúlip.
Bı bılep kókte qalqyp jaltyldaıdy.
Oınaǵan san sáýleniń sıqyr syry,
Jaltyldap qyzyqtyrad sulý jyry.
Gaýhardaı altyn juldyz kop bolsa da,
Tek qana qyzyqtyrmaq jalǵyz biri...

Bul úsh aýyz óleńdi jazyp bolyp Aınazar qalamdy ustaǵan boıymen, aldyna bir noqatqa qarap qatyp qaldy. Janıaǵa jazǵan óleńderi esine tústi. Óz-ózine yzalandy.

«Iapyraı, osy keıde men de Aıan sekildi bolyp ketemin-aý. () iim Aıanǵa aqyl aıtqan boldym-aý túneýgúni. Súıtemin de, men as bir áıelge baılansam Aıansha, óz-ózimnen áýrege túsem! Ol óz k Aılaǵyn juldyzǵa teńep edi, men de mini, Aısulýdy juldyzǵa teńep otyrmyn. Túneýgúni Janıamen áýrelenip júrgende de, Janıany da juldyzǵa teńep jazdym. Onyń tipti budan da uıat qoı! «Synyqtan basqanyń bári juǵady» degen osy eken-aý!.. Aıandy azdyrǵan sasyq las kesel maǵan da juqqany ma?» — dedi ishinen. Aınazar dápterin aqtardy. Buryn Janıaǵa jazǵan óleńin oqydy. Óleń mynaý edi:

...Kóktegi san sáýleni sanadym men,
Árqaısyn sypatyna baladym men.
Ot shashqan mańdaıyma gaýharsyń, — dep,
Bireýin tandap kókten qaladym men.
Sol juldyz kókke órlese, qýanamyn,
Keıisem, jadyrap jan, ýanamyn.
Keıde eger, betin onyń tozań shalsa,
Kúrsinip qapalanam, dıýanamyn.
Ol jaryq jansa, — kóńilim tasynady.
Shattanyp qas-qabaǵym ashylady.
İshinen sansyz juldyz bir sol ǵana,
Kózime ottan ystyq basylady...

Bul óleńdi oqydy da Aınazar kermekteý shyraımen aqyryn ezýin tartty. Onysy ózi-ózin kemsitip, qorlaǵqyrap narazylanǵany edi.

«...Bul álgi, Aısulýǵa jazǵannan da soraqylaý emes pe?» — dedi ishinen.

Taǵy da ashshy kermekteý ezý tartty da, óziniń túneýgúni Aıandy kóleńkelep jazǵan óleńin oılady. Aıan Aılaq sekildi áıeldi juldyzǵa teńeıdi, qundyzǵa, hor qyzyna teńeıdi dep, Aıannyń oz sózderin qosyp syqaq qylyp, keleke qylyp jazǵan óleńin oqyshy:

...hárkimniń qymbat kórgen qundyzy bar,
hárkimniń ólip-óshken «hor qyzy» bar,
hárkimniń mańdaıyna laıyqty
Kez bolǵan kóp ishinen «juldyzy» bar...

«Ia, bul Aıannyń sózderin mazaqtaǵan eleń edi. Al endi meniń ózim ne bolyp baramyn... a? Ras, Aısulýdy Aıannyń Aılaǵymen salystyrǵanda, Aısulý Aılaqtyń qasynda juldyzdaı ekeni ras! Qoı, sonda da bul óleńdi Aısulý kórmesin! Eshkim kermesin! Janıaǵa jazǵan álgi elendi de Janıanyń ózine kórsetken joq edim. Endi tipti búl óleńderdi kurtaıyn!..» — dedi. Qalamdy qyzyl sıaǵa jyldam malyp aldy da, álgi óleńderdi aıqysh-uıqysh syzyp óshirip tastady. Qalamdy tastaı berip, ushyp túregeldi.

«Da!.. Solaı!..» — dedi, ártisshe siresip turyp jigerli daýyspen.

...Uıalam ólip-óship «súıgenińe»,
Orynsyz menmen basty ıgenińe,
Kek temir, jańa qurylys zamanynda,
Kúshińdi tekke shashyp kúıgenińe...
Qurady jumysker tap jańa dáýir,
Kúıregen myń-myq batpan bolsa da aýyr.
Súıýiń iske kesel bop júrmediń,—
Demeımin: «tasjúrek bol, muzdy baýyr!.. —

dedi.

«Ia, «súıýdiń» orny, mólsheri bolý kerek! Súıgende adamyn taýyp súıý kerek! Súıgen áıeliń, súıgen qyzyń — jańa qurylystyń adamy bolý kerek! Súıýiń iske zıan keltirmeıtin bolsyn! Súıgen áıeliń Aıannyń Aılaǵyndaı bolmasyn. Jáne ol áıelmen baılanysyń Aıannyń baılanysyndaı bolmasyn! Kúsh-qýatyń, asyl muratyń sosıaldyq qurylys maıdanyna jumsalýy kerek!.. Ia, solaı!..» — dedi.

«Ia, solaı» degende qarsy aldyna týra qarap, basyn joǵary kóterip aldy...

Aısulýdyń qozǵalyp tolqyǵan kóńili boı bermedi. Aınazardyń qatty qysqan kúshti qushaǵynan bosanyp, jyldam basyp páterine kirdi. Shapshań, asyǵa qımyldap ústel ústindegi kishkene aınany alyp, shamnyń qasyna kelip, jymıǵan shyraımen úńilip aınaǵa qarady. Dýyldap qyzǵan betin kórdi. Aınazardyń qatty súıgen oń jaq beti men erinderin sıpady. Jymıyp basyn shaıqady. Ózine-ózi naz qylǵandaı daýysyn sozyp: «A-aı», — dedi.

Aınaǵa qarap turyp, lezde júzine bir túrli názik kóleńke júgirgendeı, bet shyraıy jymıýyn qoıyp, neshe ret qubyldy. Sanasynda, qıalynda eki túrli oı aralasyp, kúresken sekildendi. Aınany qoıyp, qalyń qara qasty qabaǵyn sıpap, lezde tereń oıǵa kirgendeı shuǵyldanyp turdy. Tez qımyldap shamadanyn ashyp, jyldam aqtaryp, bir dápter arasynan bir sýretti sýyryp alyp, tereń telmirip qarap turdy. Bul sýret — Máskeýdegi eriniń sýreti edi.

Sýretke birsypyra qarap turyp, aqyryn názik aıanyshty shyraımen ezý tartyp, ashshylaý jymıyp, sýretti qaıta ornyna tyqty. Aqyryn názik qana kúrsinip, tipti jáı qımyldap, tipti áli ketip álsiregendeı aıaǵyn áreń basyp baryp sylq etip dıvanǵa otyrdy. Aısulý ishinen: «Mini, men de kúrsindim... Baǵana Aınazar da kúrsingen edi. Álde ol da men sıaqty eki ottyń arasyna túskendikten kúrsindi me eken?.. a-a?.. Olaı bolsa, búl ne degen hal? Osylaı ma edi meniń sózderim? Maǵan ne boldy endi?.. Ne bolyp shyǵar?» — dedi. Tez qozǵalyp dıvanda túlkishe ıirilip shyntaqtaryn dıvanǵa tirep, eki alaqanymen ıegin tirep, kózderin bir noqatqa qadap qarap qaldy. Tolqyp týlaǵan oılary, janǵan ottyń ystyq jalynyndaı erik bermeı týlady.

Dybystap:

«Aı-aı, Aınazar! Aınazar! Qaıdan kez boldyń maǵan? Nelerge aparyp soqtyrarsyń eken meni!» — dedi.

Sol keshte Aısulýdyń da uıqysy kópke sheıin kelmeı qoıdy. Uzaq ýaqyt Aısulý eki jaǵyna kezek aýnaqshyp jatty.

Aýnap túsken saıyn kereýeti syqyrlap solqyldaı berdi. Aınazar sekildi Aısulýdyń da kóz aldynan eki sýret ketpedi. Biri: orta boıly, ashańdaý, kelgen, shaǵyn keýdeli, aryq jaýyryndy, surǵylt qońyrqaı tústi, juqa muryndy eri — Ahmet.

Ekinshisi: uzynsha boıly, tolyqsha balǵyn deneli, jalpaq jazyq jaýyryndy, ken kókirekti, keń mańdaıly, túzý qyr muryndy, tereń qaraıtyn qaraker kezdi, keltelengen qara murtty Aınazar.

Temir kereýetti syqyrlatyp, solqyldatyp aýnap túsken Aısulýǵa Rada:

— Sen búgin nege uıyqtamaı jatyrsyń, Aısulý? — dedi.

— A? Sen de oıaý jatyr ma ediń, Rada?.. Men búgin, ne ekenin bilmeımin, uıqym kelmeı jatyr? — dedi Aısulý.

— Sen Aınazardy oılap jatyrsyń ǵoı?.. Nemene endi, aıttym ǵoı baǵana men saǵan, Aınazardan aırylma! Eń sulý erkekterdiń biri. Minezi qandaı qyzyq., bala sekildi... Osyndaǵy jurttyń bárinin aýzyndaǵy belgili jazýshy, aqyn... Onyń aqyndyǵy jaqsy ǵoı. Aqyn adamnyń jany, júregi óte názik sezimdi bolaǵynyn óziń de bilesiń. Onyń mahabbaty, onyń súıýi de basqalardikindeı bolmasa kerek, — dedi.

Rada bul sózdi názik muń aralasqan jińishke daýyspen aıtty.

— Bilmeımin, Rada, onyki ásheıin, bir uıytqyǵan kóńildiń oıyny sekildi ǵana kórinedi maǵan! Men qorqamyn. Búgin «súıdim» dep, erteń taǵy da bireýge aýyp ketse qıyn bolady ǵoı deımin! Ol meni shyndap súımeıdi ǵoı deımin! Maǵan tek áıel dep qana qaraıdy dep qorqamyn! — dedi Aısulý.

— Sen aqymaqsyń, Aısulý! Tek áıel dep qana qarasa, maǵan nege saǵan qaraǵandaı qaramaıdy?.. Sen unaıtyn bolǵan soń ol saǵan solaı qarap júr!.. Meni «unatam» dese, men eshbir oılanbas edim! — dedi Rada.

— Endeshe, synaıyq Aınazardy, endi jolyqqanda, reti kelse ekeýińdi ońasha qaldyryp kóreıin men! — dedi Aısulý. Rada kúldi:

— Jaraıdy,kóreıik!.. Biraq sen qyzǵanyp kúndep júrme! — dedi.

Aısulý da kúldi, biraq kúlkisi shyn kúlki sekildi estilmedi.

— Jo-oq, qyzǵanbaımyn!

Demalys kún, 18-kyrkúıek edi. Aınazar men Áshir Karl Marks kóshesin erlep keledi. Kún jyly, jelsiz tynyq shildeniń aılaryndaǵydaı pysynaǵan ystyq bolmasa da, kúnniń jylylyǵy jaıaý júrgen beshpentsheń adamdardy terletetin edi. Áshir men Aınazar ekeýi de beshpentsheń. Asyqpaı alshańdap basyp, sóılesip, aqyryn kúlisip, kóldeneń jatqan Alataýdy betterine ustap keledi. Demalys kún bolǵandyqtan jáne jyly ashyq kún bolǵandyqtan, qala halqy kóshe boılarynda kóbirek júrip jatyr edi. Zeńgir muhıt sekildi aspanmen tildesken, Alataýdyń qarly bıikteri jibekteı jeńil munarmen qaptalǵan. Taýdyń karly bıikterinen tómengi qarsyz bıikterin qaptaǵan aǵashtardyń jasyl japyraqtary alystan qarakók bolyp kórinedi. Etektegi bıikterdiń keıbireýleriniń ústerindegi egin oryndary ala batsaıynyń taqtaılaryndaı alamysh bolyp kórinedi. Taý etekterindegi aǵashtary temen qaraı sozylyp kelip, kúnshyǵys jaǵynan qalaǵa kirip, barlyq kóshelerdiń boılarymen tizilip, taralyp-taralyp ketken sekildi.

— Ne qylǵanmen, búgin olardy myna tómengi taý etegindegi aǵash aralaryna ertip aparý kerek. Áıtpese, erteń men júrip ketsem, men kaıtyp kelgenshe bir aıdan artyq ýaqyt etedi ǵoı! — dedi Áshir yrjıyp.

— A-a?.. ıa... sen... kúndiz olarmen sóz baılasa almaǵanyń jaman bolǵan eken! — dedi Aınazar. Áshir sóılegende ol endi basqa oıda kele jatyr edi.

Jóndep sóılese almadym... Biraq endi búgin olardy alyp shyǵýǵa tyrysý kerek. Búgin keshke bireý qonaqqa shaqyryp edi, oǵan keshirek baramyn dep jiberdim, ádeıi osylarmen bas qosýǵa! — dedi Áshir taǵy yrjıyp.

Aınazar Áshirdiń sózderin jaqsylap tyńdamady. Áshir álgi sóderdi aıtqanda, ol Áshirdiń yrjıyp kúlgen aýzyna, badyraıyp battıǵan úlken kózine, talpaqtaý murnyna qarap kele jatty.

İshinen: «Beti ártis bolýǵa laıyq eken-aý. Ózi ártisshe murttaryn da qyrady. Búgin jaǵasyna galstýk baılapty. Kózderi úlken bet shyraıy aqyldylyǵyn bildiredi...» — dedi.

Aısulýdyń kóshesine kelgende Aınazar:

— Men olardikine barmaıyn. Sen jalǵyz bar. Erse, ertip shyǵarsyń, ermese, tez óziń shyǵarsyń! Men ana bir aǵashtardyń i úbinde tura turaıyn! — dedi.

Aınazar kóshe jıegine jaǵalaı shyqqan bıik aǵashtardyń kóleńkesinde, kúzettegi adamsha ersili-qarsyly jaı aıandap júrdi. Kúzetkeni Aısulý men Radanyń terezeleri edi. Oq boıyndaı jerden terezelerge kóz.jiberip júrdi.

Biraz ýaqyt ótti.

Bir mezgilde ashyq terezeden Rada sekirip tústi. Aınazar tura qalyp qarady. Rada jalań bas, jalań aıaq. Ústinde shubalańdaǵan qońyr kóılegi bar. Alaqtap jan-jaqqa qarady. Aınazardy kórmedi. Bergi buryshqa qaraı alaqtaı júgirip kelse de Aınazardy kórmedi.

Aınazar jaı salqyndaý, kermekteý shyraımen ezý tartyp turdy. İshinen Radany kelte jal, shubalań quıryq, búgilgen jaraý jıren baıtalǵa uqsatyp turdy. Ol keıde adamdy bir haıýanǵa uqsatatyn edi. Mysaly, Aısulýdy jal-quıryǵy qalyń, qazaqtardyń «esik pen tórdeı», «oqtaýdaı» deıtin, suńǵaqty, balǵyn deneli, atqa bergisiz tory baıtalǵa uqsatatyn edi. Áshirdi sharshamaıtyn qaqpan bel qaraker jorǵaǵa uqsatatyn, biraq Áshirdiń kózin qasqyr alatyn ıttiń kózine uqsatatyn. Árıne, ózin kúshti shıyr deneli, ásem basatyn, báıgege jaraǵan sulý qaraker atqa uqsatatyn edi. Janıany jerden pisirip alǵandaı bóstek deneli, jaltyr kózdi aqbaıtalǵa uqsatatyn edi. Ańyraıyp qarap turǵan Radaǵa qaraı júrdi. Rada ony kórip, kúle júgirip Aınazarǵa keldi, Aınazar ishinen: «Vot, naqurys!» — dedi.

Rada kóbelekshe selteńdep Aınazarǵa jetip kelip, yrjańdaı kúlip:

— Aınazar, munda nege tursyń, júr úıge! — dep qoltyqtap ala jóneldi.

Úılerinde ózderinen basqa bir eki adam otyr eken. Biri evreı jigit, ekinshisi — orys jigit. Ekeýi de bularmen bir mekemede isteıtinder. Evreı jigit anaý kúni Aınazardy Rada men Aısulý eń alǵash qonaqqa shaqyrǵanda da birge bolyp, Aınazarmen tanysqan edi. Ol patefon janynda, Aınazardyń súıgen kúıin oınatyp qarsy aldy. Ádemi kúıdiń yrǵaǵymen Aınazardyń qımyly áserlenip, úıde otyrǵandarmen amandasty. Patefonnyı, janynda Aınazardyń jaqsy kóretin kúıin oınatyp turǵan evreı jigitke qarap ishinen: «Shirkin, evreı halqy aqyldy-aý!» — dedi.

Rada men Aısulý sháı jáne birdemeler daıarlap júrdi. Evreı jigit pen orys jigit keshikpeı shyǵyp ketti. Aınazar bir nárseni shuǵyldanyp oılanǵan túrmen jáı ǵana dıvanda otyrdy. Áshir tysqa shyǵyp kelip:

— Meni bir úı qonaqqa shaqyrǵan edi. Men Soǵan baraıyn. Aınazar, sen otyryp qaıtarsyń, — dedi.

— Joq, joq otyrasyz! Biz sizderge pelmen daıarlap jatyrmyz. Qazir sony pisiremiz, sony jeısizder! Eshqaıda barmaısyz, otyrasyz! — desti.

— Joq, ýáde qylyp, baram dep qoıyp edim. Uıat bolady ǵoı... — dep surandy Áshir.

Aınazar salqyn ǵana túspen:

— Sen ketseń, birge keteıik. Men de kaıtam! — dedi. Eki áıel abdyrańqyrap:

— Ne deısiz?.. Siz qaıda barasyz? — desti Aınazarǵa qadalyp kelip.

— Men konsertke baram! — dedi Aınazar.

— Ne konsert? — dedi eki áıel.

— Qazaq konserti bolatyn edi búgin. Áshir ketse, men sonda baram! — dedi Aınazar.

Endi Aısulý úndeńkiremeı qaldy. Rada nazdanyp, jábirlengen daýyspen:

— Áshir ketse, bizdikinde otyrmaısyń ba? Biz kisi emespiz be? — dedi.

— Áshir ketse, munda jalǵyz otyrmaımyn. Ol ketse men konsertke baram, — dedi Aınazar.

Aısulý ókpelegen únmen:

— Ol bizben otyrǵysy kelmeıdi, — dedi.

Rada nazdanǵan, ókpelegen únmen:

— Biz áýre bolyp pelmen daıarlap otyrsaq bul jalǵyz otyrmaımyn deıdi, — dep aýzyn tompıtty.

— Pelmenderińdi jemeımin men. Áshir ketse, men de ketem! — dedi Aınazar. Bul sózderdi Aınazar qaıtse de isteıtindeı salmaqty túrmen aıtty.

Aqyry, tez baryp qaıtyp kelýge Áshir ýáde qylǵan soń bular Áshirdi jiberdi. Rada, Aısulý, Aınazar úsheýi qaldy.

Birazdan soń Aısulý tysqa shyǵyp ketip, úıde Rada men Aınazar qaldy. Rada árnemeni sóılep otyrdy. Aısulý keshigip, úıge qaıtpaı qoıdy. Rada kúlip, jarqyldap, ártúrli áńgime aıtyp, aqyryńda óziniń ómir tarıhynyń áńgimelerine keldi. Aınazar búgin sóz sóıleýge óte sarań edi. Rada sóılep áńgimeler aıtyp otyrǵanda, ol óziniń ishki oılaryna berilip otyrdy. Aqyry ishki oılary bólinip, Radanyń áńgimelerine zeıin qoımaı, tek onyń bet shyraıynyń qozǵalystaryna qarap otyrdy.

Rada Aınazarǵa qarsy qarap otyryp:

— Sóıtip, súıip tıgen adamymdy syrtqy, bóten elderdiń birine jyraqqa kyzmetke jiberdi. Men Máskeýde qala berdim... — dedi.

Osyny aıtqanda Aınazar onyń betine qarap otyryp, ishinen: «... Mańdaıy qushyqtaý-aý osynyń — osy áıeldiń kóbiniń mańdaılary qushyqtaý bolatyny nesi eken?..» — dedi.

— Bir trese basqarmanyń hatshysy edim. Sol kyzmetimde júre berdim... — dedi Rada.

Muny aıtqanda Aınazar onyń betine qarap otyryp, ishinen: «Murny naǵyz qyzyq muryn ǵoı. Shananyń basy sekildi joǵary kekıip tur. Tanaýlarynyń tesikteri kórinińkirep tur. Tanaýlary dóńgelek emes, joǵarydan tómen tartyp sopıtyp tartylǵan sekildi...» — dedi.

— ...Kóp ýaqyttar ótti, — dedi Rada. — Bir kúni, álgi, ony qyzmetke syrtqy bóten elge jibergen mekeme meni shaqyrdy. Bardym. Barsam sol mekemeni basqarýshy adamdardyń bir-ekeýi otyr eken. «Joldas, sizge bir úlken qaıǵyly habar aıtamyz, ózimiz de qaıǵyryp otyrmyz, — sizdiń erińiz ólipti», — dedi.

Osyny aıtqanda Aınazar onyń betine qarap otyryp, ishinen: «...Óziniń kózderi táýir, úlken kók kóz... Shaıtannyń kózi kók bolmaı, zeńgir bolar ma edi». Onda tipti jaqsy bolar edi... Osy, kók kóz sary adamdardyń kóbiniń kirpikteri ádemi bolmaıtyny nesi eken? — Kirpikteri sırek qysqa bolady, keıbireýleriniki sirkelengen sekildi bolyp turady. Shirkin-aı, bizdiń eldegi, álgi Qusnıdyń sińlisiniń kózi men kirpigindeı sulý zatty eshbir jerde, eshbir qalada kóre almadym. Úp-úlken, dóp-dóńgelek, qap-qara, móp-móldir bota kóz edi. Kirpikteri jip-jıi, up-uzyn, sadaqtyń oqtaryndaı tigilgen edi», — dedi.

— ...Men ne derimdi bilmedim. Esalań kisishe úıge kaıttym. Birazdan soń esti jıyp aldym. Biraz ýaqyt etken soń sol ózim qyzmet qylatyn tresiń dırektoryna erge shyqtym. Bul da maǵan qatty baılanyp aldy. Ózi bir túrli sypaıy adam jáne jaqsy bilimdi, oqyǵan adam edi... sodan ekeýimiz biraz turǵan soń, bir kúni álgi ólgen erimdi qyzmetke jiberetin mekeme meni taǵy da shaqyryp qaǵaz jiberipti. Bardym. Men keńselerine kirip barysymen maǵan: «A, Rada Pavlovna... Súıinshi... Súıinshi... sizdiń erińiz tiri eken. Mine haty!.. Túneýgúngi óldi degen habar qate eken, mine, haty!» — dep, maǵan hatyn berdi!.. Ný endi, ne bolǵanymdy bilmeımin!

Ol ony aıtqanda onyń betine qarap otyryp, Aınazar ishinen:

«...Óziniń erinderi bir-birine túzý qabysyp turmaıdy eken-aý. Tisteri de tegis emes, qazaqtardyń jaman tastardan qalaǵan qoralarynyń irgesi sekildi. Biraq tisteri tazalaý. Onysy táýir eken áıteýir. Tisteri taza emes áıel men erkekter qalaı súıisedi eken osy? Erkek ıtterdiń keıbireýleriniń aýyzdary sap-sasyq bolady... Mynanyń erinderi juqalaý... Jáne ilgeri qaraı kóntekteý. Bizdiń eldegi álgi Narbas qatynnyń erinderi sekildi eken...» — dedi.

Rada áńgimesin soza berdi:

«...Úıge kelip, endi oqıǵany sońǵy baıyma aıttym. Ol da abdyrap qaldy. Sodan keıin, álgi ózin jibergen mekemesi arqyly ana baıym hat jazyp turdy. Odan hat kelgen saıyn myna baıym qyzǵanyp, janjal shyǵaratyn boldy. Endi ony ólip qaldy dep estigen soń baıǵa shyqqanymdy aıtyp ana baıyma hat jazdym. Hat jazǵannan keıin, ol baıymnan taǵy da hat aldym. Ol hatynda eshbir ashýsyz kúlip jazady, «Seniń ornynda men bolsam, men de súıter edim, eshteme etpeıdi. Ózim qaıtqan soń taǵy da burynǵydaı bolyp ketermiz!..» — dep jazypty. Bul hatty alǵan soń men tipti sastym», — dedi.

Ol osyny aıtqanda, oǵan qaraı otyryp, Aınazar ishinen:

«Óziniń moıyny tym jińishke eken-aý. Osy áıeldiń moıyndary jińishke keletini nesi eken? Jalpy, urǵashy haıýannyń moıyny jińishke keledi de, erkek haıýannyń moıyny jýan keledi», — dedi.

Rada:

«...Taǵy da sondaı hattar kelip turdy. Hat kelgen saıyn myna baıym janjal shyǵaratyn boldy. Munyń janjaly endi meni qaljyratty. Men oǵan endi shydaı almaıtyn boldym. Munymen turmystyń qyzyǵy, raqaty ketti. Anadan hat kelgen saıyn mynaý meni úıden qýatyn boldy. Keı kúnderde úıge qonbaıtyn da boldym. Sóıtip, turmys ábden asqynyp qasiret bolǵan soń, bir mekemeden kyzmet alyp, Kúnshyǵys Sibirge qyzmetke kettim. Kyzmetke ketem dep daıyndalǵanymda búl baıym endi meni jibermedi... Jibermeıtin bolǵan soń aldadym: «Biraz júrip keleıin, kóńilim basylsyn. Keshikpeı kaıtarmyn!..» — dedim. Otarbaǵa baıym shyǵaryp saldy. Poıyzǵa mindim, — tek poıyz júrýge qozǵalǵanda baıyma endi kaıtyp kelmeıtindigimdi bir-aq aıttym. Sol arada onyń kózderi sharasynan shyǵyp kete jazdady...» — dedi.

Ol muny aıtqanda, Aınazar onyń betine qarap otyryp ishinen:

«...Óziniń moınynyń túsi, júnin julǵan qazdyń qyrtysynyń túri sekildi eken-aý? Qazdyń júnsiz qyrtysynyń túsi osyndaı ádemi búrli bolady. Mynanyń moıyny taza eken. Osy, keıbireýleri moınyn jýmaı júredi. Keıbireýlerdiń qulaqtarynyń túpteri kir bolady. Ony ózderi elemeıdi. Á... mynanyń moınynyń kiri joq taza eken. Onysy jaqsy! Ózi orys sekildi emes, aǵylshyn áıelderi sekildi uzynsha, jińishke...» — dedi.

Rada:

...Men Shyǵys Sibirde Habarovskııde júrgenimde burynǵy baıym Máskeýge qaıtty. Sonsoń Habarovskııden Máskeýge qaıtqanda, men tup-týra burynǵy baıyma kaıttym! — dedi.

Ol ony aıtqanda, Aınazar onyń betine qarap otyryp, ishinen: «...Ózinin bir jaqsy jeri sóılegende aýzynan túkirigi shashyramaıdy eken. Osyndaı, saǵan qarap taıaý otyryp sóılegende senin betine túkirigi shashyrap otyrsa bir pále ǵoı. Jáne bir táýir jeri óziniń jaman ıisi joq eken...» — dedi.

Bireý esikti qaqty.

Rada sózin bólip, esikke qarap:

— Kirińiz! — dedi.

Esik ashyldy. Uıalyńqyraǵan túste jylmıyp úıge Aısulý kirdi.

— Sen qaıda boldyń? — dedi Aısulýǵa Rada.

Aınazar ishinen Aısulýdyń onysyn jaqtyrmady.

«Bul qalaı adam ózi? Men buǵan kelip otyrsam, ol meni Radamen ońasha qaldyryp, shyǵyp ketip kórshilerine baryp otyryp keledi? Álde bul myna Radanyń aqyly ma eken? Qalaı bolǵaıda da, munysy oılanatyn nárse eken. Qoı, osy men osyǵan nege sonsha jabysam? A-aı, áttegen-aı?..» — dep Aınazar taǵy da Janıany oılady.

«... Janıa durys, kóńildegideı, ózim oılaǵandaı bolǵanda, men buǵan búıtip aınalar ma edim? Qandaı jaqsy kórýshi edim ony! O da meni tamasha kóretin sekildi edi ǵoı! A-aı, Janıa-aı, meni áýre qylyp baqtyń-aý! Senin salǵan órtińniń jalyny bir basylyńqyrap, mynaýmen kez bolǵan soń qaıta qozǵan edi ǵoı». Aınazar birtúrli aqyryn qımylmen, názik muńdy qabaqpen qozǵalyp Qolyndaǵy bilezikti altyn saǵatyna qarady.

— Joldas Samıgýllın! Nemene, siz asyǵa bergenińiz? Men pelmendi qazir qaınatyp jiberem. Bir bes, on mınýtta daıyn bolady! Men qazir daıyndaıym! — dep Aısulý tez qımyldap, pelmen daıyndaýǵa jóneldi. Rada da turyp tez oǵan járdemdesti.

Úıge yrjıyp Áshir kirdi.

* * *

Pelmenderin jep, shaı iship bolyp, bular eki-ekiden áńgimelesip otyrǵanda keshtiń birsypyrasy ótken edi.

Syrttan bireý terezeni qatty-qatty qaǵyp qaldy. Terezeniń bireýi ashyq edi. Otyrǵandar shoshyǵandaı jalt-jalt qarasty. Syrttan bir áıeldiń asyqqan qatty daýysy úıde otyrǵandardy selk etkizgendeı boldy.

— ...Rada Pavlovna, bir tanystaryń Máskeýden kelipti. «Oblpotrebsoıýzde otyrmyz», — deıdi. Seni shaqyrady, bizge telefonmen aıtty!.. — dedi daýys.

— A-a, Karopetovter! Karopetovter! — dep qýanyp Rada ushyp túregeldi. Daýystap:

— Jaraıdy!.. Jaraıdy!.. Men qazir baram!.. Rahmet, — dedi.

Taǵy da Áshir, Aınazar, Aısulý úsheýine qarap:

— No, joldastar, aıypqa buıyrmańyzdar!.. Meniń bir jaqyn tanystarym Máskeýden jańa kelip túsken eken, olardyń túsetin páterleri joq bolyp, Oblpotrebsoıýzda meni shaqyryp otyrǵan ǵoı. Men endi baryp solardy osynda alyp keleıin, sizder otyra turyńyzdar, — dedi.

Áshir túregeldi:

— Men de qaıtaıyn! — dedi. Rada Aınazarǵa qarap:

— Aınazar, sen Aısulýmen otyra tur, bul jalǵyz otyrýǵa qorqady ǵoı. Otyra túr! — dedi.

Áshir de ol sózdi qýattady.

Aısulý úndemegen soń Aınazar kóndi, Aısulýdyń qasynda otyra turmaq boldy.

Ol ekeýi shyǵyp ketken soń Aınazar turyp, ersili-qarsyly júrip, Dıvanǵa baryp otyrdy. Pelmenmen birge ishken az ǵana fın shampany Aınazardyń denesin azyraq qyzdyrǵan edi. Aınazardyń kóńili jadyrańqyrap, bir jeńiltek, eserleý kúıge túsip otyrdy. Oıyn izdep kúılengen kóńili «Karmen» operasynan «Torreador» kúıin ándetip otyrdy.

«Aısulý, munda kelip otyrshy!..» — dep oınaı kúlimsirep, Aısulýdy qasyna dıvanǵa shaqyrdy.

Aısulý buralyp, jymıyp túregelip, Aınazardyń qasyna dıvanǵa kelip otyrdy.

Aınazar balasha oınaǵan túrmen kúlimsirep, Aısulýdyń belinen aqyryn qushaqtap ózine qaraı tartyp, kúlimdeı búktelgen erinderinen qatty uzaq qysyp súıip-súıip aldy. Aısulý tunshyqqandaı burańdap, oınap typyrlady. Aınazar ony jibermedi. Aısulýdyń ottaı ystyq, qaınaǵan beti, erinderi, shybyqsha buralǵan denesi Aınazarǵa jabysa berdi. Aısulý da Aınazardyń kúshti shymyr denesin qatty jyldam qushaqtap, Aınazardyń betinen, erinderinen qaıta-qaıta, uzaq-uzaq, qatty-qatty óbe berdi.

Lezde ekeýiniń qaınaǵan qany, asyǵyp soqqan júrekteri, mas bolǵan kóńilderi, alasurǵan sezimderi bar dúnıeni umyttyrdy.

Tystaǵy zeńgir aspandaǵy salqyn sáýleli altyn aı, jaryq, kúmis munarmen maýjyraǵan qala, zeńgir aspanmen qabysqan munartqan qarly taý, kóshe boılaryndaǵy qaz-qatar ósken bıik aǵashtardyń jalbyraǵan kók buıra japyraqtary, tynystaryn tartyp syr ústine syr urlaǵan sekildi edi. Tek aryq boılarymen sýmańdap, burańdap asyǵyp júgirgen aryq sýlary ǵana syqylyqtap kúlisip, syldyrlap oınap ketip jatty.

Rada men Aısulý Máskeýden kelgen qonaqtarymen shaı iship, aýyz jımaı uzaq áńgimelesip otyryp, tún ortasy aýǵan kezde tósek jaılap jatty. Jatysymen qonaqtar tez uıqyǵa kiristi. Rada da uıqyǵa ketti. Aısulý taǵy da uıyqtaı almady, dóńbekshı berdi. Búgingi kesh pen ótken kúnderdiń oqıǵalary kıno sýretterindeı oı qıalynda tizbektelip ótip jatty. Oı qıalynda saǵymsha buldyrap kelip, aıqyndalyp, tirilip tizbektelgen sýretterdiń ishinde barlyq sezimin bılep kóz aldynan eki sýret ketpeı qoıdy. Ol — Ahmet pen Aınazar edi.

Keshegi kúnderde Ahmetti súıip, onymen qosylyp, qyzyqty kúnder ótkizgenin oılady. Ahmetke aıtqan talaı mahabbat sózderi esine tústi. Ony qushaqtap ópkenderi kóz aldyna keldi. Onymen qosylǵanda «tek senen basqa adamdy súımespin» — degen sertti sózderi esine tústi. Sóıtip, endi búgin Aınazarǵa aýǵanyn oılap Aısulý ózinen-ózi uıaldy. Ózin-ózi qorlady.

«Keshegi kúnderde Ahmetti súıip, búgin Aınazardy súıdim... Múmkin, sonsoń taǵy da bireýdi súısem, odan keıin jáne bireýdi súıem... Sóıtip eshbir sheksiz súıe bersem, onda ne bolmaq?» — dedi ishinen.

Keshegi kúnder anaý — Ahmet.

Búgingi kún mynaý — Aınazar.

Maǵan ne boldy? Aınazar endi ómirligim bolsa jaraıdy... Al budan keıin taǵy da bireýge aýyp tússem ne bolǵanym? — dep Aısulý ernin tistedi.

«Qoı, ózimdi ezim qatty ustaıyn! Meniń súıgenim osy ǵana bolsyn!.. Endi keshegi — búgingi ǵana bolsyn!..» — dedi.

Osy taqyrypta uzaq ótkir oılar Aısulýdyń júregin tyrmalaı berdi. Aısulý tynyshtana almady. Qonaqtar men Rada qapersiz pysyldap uıyqtap jatty. Qonaqtyń ústel ústine qoıǵan saǵatynyn asyǵyp júgirgen júrisimen Aısulýdyń alasuryp soqqan júregi jarysyp jatty. Qonaq Karopetov qozǵalyp uıqysyrady: «Poıyz júrip barady!.. Poıyz júrip barady!..» — dedi.

Aısulýdyń júregin tyrmalaǵan «keshegi — búgingi» degen másele Aınazardyń da júregin shymshylady. Bul máseledegi Janıa men Aısulýdyń sýretteri sońǵy kúnderde Aınazardyń kóńilin, júregin dal qylatyn edi.

Biraq Aınazar kóbinese Janıa sýretiniń «sıqyryna» berilmeı, ony umytýǵa tyrysyp, ony tez, múlde umytý úshin Aısulýdy «juldyz» qylǵan edi.

Rada Máskeýden kelgen qonaqtardy ertip kelgen soń, qosh aıtysyp shyǵyp, páterine qaıtyp kele jatyp, bir úıdiń terezesine Aınazardyń kózi tústi. Aınazardyń jyldam basyp kele jatqan adymy baıaýlanyp, sol jaq qabaǵy kóterilińkirep, betin oı kóleńkesi shaldy. Kóz aldyna Janıanyń sýreti keldi. Janıany qushaqtap súıgenderi esine tústi. Janıanyń erkelep qushaqtaǵandary kóz aldyna keldi... Sonan soń Janıa men Aısulýdyń sýreti kelip qatarlasty. Aınazar qabaǵyn túıip, adymyn jyldamdatty. Janıanyń «sıqyrly» sýretinen qashqandaı jyldam basyp adymyn jıiletti.

İshinen Janıaǵa: «Keshegi kúnderde seni shyndap súıip edim, sen meniń oılaǵan «juldyzym» bolmaı shyqtyń. Endi meni áýreleme! Meniń búgingi tapqan «juldyzym» — súıgenim — Aısulý. Biraq endi ol súıýdiń de mólsheri bolady. Men keshe senimen aldanǵan ańǵyrt aqyn edim! Endi búgingi Aısulýdy juldyz qylǵan Aınazarmyn! Biraq búgin muny «juldyz» qylsam da, kóz jumyp onyń sońynan ermespin. Onyń shegi, mólsheri bolar...» — dedi. Súıdep Aınazar Janıanyń kóleńkesinen qashqan sekildi asyǵa adymdap kele jatty.

Asyǵyp júgire basqan Aınazar kóshe boıyndaǵy aryqpen sýmańdap asyǵyp burańdap, syldyrlap júgirgen sýmen jarysty...

* * *

1932 jyly maýsym aıynyń on altysynda ol úlken aýyr keńeste edi...

«Nárseniń synar jaq qabatyn aıyra bilý kerek. Dúnıede eki túrli zattyń birigip — bir zat bolýy kop kezdesedi. Jańa bir zatty tekserseń eki túrli zat bolyp shyǵady...» — deıtin edi Ońalbaı.

Ekeýi úndespeı biraz otyrdy.

Ekeýi ústeldiń eki jaǵynda, ústelge bir shyntaqtaryn salyp bir-birine qyrynan otyrǵan. Úıdiń eki jaq qabyrǵasyndaǵy eki aına ekeýiniń de qarsy aldyna týra keldi. Ekeýiniń betteri, betteriniń qubylystary, barlyq qıapattary eki aınadan ózderine kórinip otyrdy.

Aıan aınadaǵy Aıanǵa sozylyp qarady. Oıǵa batqan qara ala kózinen kózin almaı biraz qarap otyrdy. Ústińgi ernimen birdeı qylyp qyryqqan qalyń qara murty, qatty qysyp tompıtqan erinderiniń ústine salǵan bastyrma sıaqty bolyp kórindi. Qıǵashtap oılana kótergen sol jaq qasy — jerge túıilerdegi qarlyǵashtyń qanatyndaı bolyp kórindi. Aınadaǵy túıilgen qabaǵyna túzý jatqan qyr murnyna qarap, reńinen ashshylaý shyraı kóleńkesi júgirip ótti...

Birazdan soń:

— Ne qyl deısiń! Ne aqyl aıtasyń endi? — dedi Aıan. Aınazar Aıanǵa kúle qarady:

— Saǵan qandaı aqyl kerek endi? Men aıtqam joq pa saǵan! Erteń baryp Kraıkomnan qaǵaz alyp, zaýyttardyń birine ket. Zaýytta biraz istep kel! Búıtip azýdy, búıtip irýdi qoı! Erkektiń bári de áıeldi kerek qylady, biraq qazir sen sekildi dıýanalaný tipti uıat is! Búıtkende, onyń bir áýre bolýǵa turatyn áıel bolsa eken-aý. Sonyń nesine qyzyǵasyń?

— Oılashy óziń!.. Ózińniń kisiligiń qaıda?.. Munyńy jurt bilmesin! Jáne sol áıelde shaınam aqyl bar ma? Qurttaı bilim bar ma? Soǵan qolyń jetkenge máz bolǵanyń ba? Ondaı saıtan kimge bolsa da abyroı bermeıdi.

Aınazardyń sońǵy sózderi Aıanǵa jylan shaǵyp alǵandaı boldy... Aıan ústeldi bir qoıyp ushyp túregeldi.

— Já!.. Doǵar endi! — dedi býynyp.

Aınazar ashshy shyraımen ezý tartyp kúldi. Kóńildegisi bolǵandaı, qyshyǵan jerine tıgendeı, «á-á, bálem» degen únmen:

— Á-á, solaı ma eken! Shok basyp alǵandaı boldyń ǵoı! Otyr, otyr, — dedi.

Aıan sulyq basylyp otyrdy. Aıannyń baqytsyzdyq kóleńkesi shalǵan qabaǵyna qarap Aınazardyń júregine aıanysh kirdi. «Esil er, maǵynasyz bir áıelmen qor bolǵanyń-aý!..» — dedi ishinen.

Aınazar endi jumsaq daýyspen sóıledi:

— Sen las adamdarmen aralasyp, azyp baratyrsyń ǵoı! Endi budan ary asý ólimmen birdeı, men aıttym saǵan, sondaı adamdardyń bylǵanysh keselderi kimdi bolsa da bylǵaıdy. Endi búl keselden jazatyn oryn partıanyń túzý basshylyǵymen istelip jatqan úlken óndiris, jańa qurylys qazany. Tez, endi bir zaýytqa baryp silkinip, sergip, saýyǵyp kel! Basqa aqyl joq! — dedi Aınazar.

Úndespeı biraz otyrdy.

— Joq, osy júristeriń ne? Buryn dál osyndaı ma ediń? Osynyń sebebi ne? Óziń aıtshy jóndep, bul ne? — dedi taǵy da Aınazar.

Aıan tómen qarady.

— Sen aqyldy, qaıratty kisi bolyp maǵan ursasyń ǵoı. Biraq sen meniń aıtqanyma túsinesiń be? Qazaqstanda 29-jyldan beri Yzdeı adamǵa is isteý qıyn bolǵan joq pa?! Sonsyn osyndaıǵa berilmegende qaıtersiń? — dedi.

Aınazar taǵy da tiksindi.

— Eı, ne deısiń? Nege saǵan is isteýge qıyn boldy? Sen tóńkeristiń, sosıalızmniń dushpany ma ediń? Ne aıtyp otyrsyń óziń, jóndep aıtshy! — dedi.

Aıan Aınazarǵa keıigen júzben qarady:

— Aınazar, sen osy sózdi qalaı aıtasyń? Árıne, men tóńkeristiń, sosıalızmniń dushpany bola almaıtynymdy seniń óziń de jaqsy bilýiń kerek! Qazaqstandaǵy 29-jyldan beri bolyp jatqan qıynshylyqty, teristikti kórmeısiń be? Kórgiń kelmeı me? — dedi.

Aınazar tezinen soz taba almady.

— E, kórgen teristikti nege partıa oryndaryna aıtpaısyń? — dep edi, Aıan ezýin tartyp, ashshy shyraımen kúldi.

— Ortalyq partıa komıteti kazirgi Qazaqstan jaıyn bilip otyrǵan joq. Mundaǵy otyrǵandar durys maǵlumat berip otyrǵan joq. Al biz tárizdiler bildire almaıdy, óıtkeni biz sıaqtylardyń bildirýge batyrlyqtary jetpeıdi. Al joǵarǵy is basyndaǵylar Yldirýge qorqady.

— Sender ne istep otyrsyńdar, ne baǵyp otyrǵansyńdar?.. — dep ózimizdi aıyptaıdy dep qorqady. Jyly ornymyzdan aırylyp qalmasaq eken dep buǵady. Sóıtip, olar qara bastarynyń jyly oryndary úshin partıanyń jolyna keselderin tıgizip otyr. Sen de sony bilip otyrsyń. Bilseń de jáne teristikti kórseń de, onyń saldarynan bolǵan aýyr qıynshylyqtardy kórseń de, kóz jumyp otyrsyń. Kórgen-bilgenińdi aıtýǵa bata almaı, tek ylǵı jetiskennen basqa eshbir kemshiligimiz joq degendeı sóıleısińder. Al men sóıtip sóıleýshilerge ǵajaptanam. Ásirese saǵan tań qalam. Sen jazýshy-aqyn emessiń be? Kemshilikti aıtpaı, aýyr haldi kórmeı, ylǵı «jasasyn!»dep zaýlaı berýdiń aqyry keńes úkimetine, partıanyń jolyna durys bola ma?

— Mine, men de sony aıta almaı qoıdym. Óz aranda reti kelip qalǵanda aportonshyl dep sońyńnan qalmaıdy. Sońyńnan qalmaǵanda, bireýdi qaralap sóıleýdiń arkasynda shen alam degen qýlar sońyńnan qalmaıdy. Sonsoń dymyń qurıdy. Úniń óshedi, jurttan toryǵasyń. Sonsoń kóz jumyp bir nársemen kóńil bólgiń keledi. Ózińdi bir nársemen jubatqyń keledi. Al kóńiliń bólýge, ózin-ózi jubatýǵa árkim ár túrli nárse tabady... Mine, sondaǵy meniń tapqanym osy áıel boldy. Árıne, sulý emes! Biraq meniń qıalym ony «sulý» dep sýretteıdi. Al endi búl áıeldi sen mynadaı dep otyrsyń! Ony sen tasta dep otyrsyń! — dedi muńaıyp.

Aınazar:

— Qazaqstan isteri týraly sóılesermiz... Bolyp jatqan isterdiń teristigi bolsa, joǵarǵy jerge bildirýge árkimniń de erki bar. Bildir, erkeksin ǵoı, ózgeler bildirmegende men ne qylam deme! — dedi.

Degenmen Aınazar Aıannyń sózderinen jyǵyldy. İshinen uıaldy. Biraq onysyn bildirmeı Aınazar Aıannyń qabaǵyna qarap otyryp, keketip, kemsitip kúlgen shyraımen jáne ózin-ózi mazaqtaǵan shyraımen kermekteý ezý tartty. Sóıtip taǵy da Aıanǵa:

— Sen ótirik aıta almaıtyn minezdi iri aqynymyz emessiń be? Aqyn bolǵanda, sózińe jurt qulaq salǵan aqyn emessiń be? Aıtyp, bildir sekaǵa, — Sonsoń túsin sýytyp: — Al biraq«myna kóńil bolý úshin kóńilime aldanysh qylyp edim» dep otyrǵan isiń maqtarlyq is emes. Búıtip bylǵanba! Bir óndiriske baryp, biraz silkinip kel! — dedi.

Taǵy da biraz úndespeı otyrysty. Aıan aınadaǵy óziniń kezine súzilip qadalyp qarady. Óz kózinen ózi durys jol tapqyzatyn aıqyn aqyl suraǵandaı telmirdi. Súzilgen kózge telmirip, tuńǵıyqtan jaýap izdedi.

Sonsoń kózin tómen salyp, ózine-ózi aıtqandaı, aqyryn:

— Meniń bul áıelden aırylýym qıyndaý tıetin sıaqty. Tym jaqyn shyrmalyp baılanǵan ekenmin! Bolmaıtyn sıaqty! — dep, tereń kúrsinip qoıdy. Aınazar ashýly búrkitteı basyn kóterip aldy:

— Endeshe meıliń!.. Sol azǵan betińmen árkimderdiń bylǵanysh keselderine bylǵanyp júre ber! Onda búl betińmen kete berseń, seniń teńiń — ylǵı azǵandar bolady! Seniń teńiń, tek qoǵamnyń qoqymdary bolady. Til almasań, endi budan bylaı solardyń las qushaǵyna kiresiń! — dedi Aınazar. Jáne keketip, mazaqtaǵan únmen:

— Ony sándep, jumbaqtap óleń jazady! — dep Aınazar taǵy bir jylandaı jıirkenishti, bylǵanysh sóz aıtty. Aınazardyń sońǵy sózderi taǵy da Aıandy jylannyń shaqqanyndaı shaǵyp aldy.

— Qoı endi!.. Jeter endi! — dep Aıan taǵy da ushyp túregeldi. Aıannyń bir jeri kúıip qalǵandaı ashshy daýsy shyqty. Aınazar taǵy da mazaqtaı betin tyrjıtyp:

— Á-á-á, taǵy da shoq basyp alǵandaı boldyń ǵoı!.. Shyndyq shoqsha kúıdire me! — dedi.

Aıan endi buzylyp turǵan boıy aınaǵa qarady. Óńi eges sekildi, sezimderi bir-birimen arbasyp turdy. Biri — álsiz, ekinshisi — kúshti. Biri muzdaı sýyq, tastaı qatty. Ekinshisi — ottaı ystyq, baldaı tátti. Biri — emendeı myqty, mort, ekinshisi — gúldeı názik bolyp eljiredi.

Onyń názik sezimi jylaǵysy keldi. Qatty sezimi qabaǵyn túıip kárlendirdi. Bar qaıratyn tikti. Onyń qara ala kózi qubylyp aınadan ózine telmire, qadala, muńaıa qarap turdy. Kóz tunyǵyndaı qumarlyq sezimder muńmen aralasyp turdy. Aıannyń ishki sezimine aqyryn yrǵalǵan «Surshaqyz» ániniń syzylǵan muńly úni alystan estilgendeı bolyp turdy. Ol aqyryn eseppen qımyldap, qalpaǵyn kıip, shombal shubar órnekti taıaǵyn alyp, ádemi jibek galstýkti aq jaǵasyn jóndep, ústindegi symdaı qara beshpetiniń túımesin saldy.

Endi shapshań buryldy. Útik taby ketpegen symdaı aq shalbarly butyn kerip, aıaqtaryn júırik atsha shirep basyp shyǵyp ketti.

Erteńine Aıan erte turyp, páterine sýyq sýǵa shomylyp, sabyndanyp, ábden jýynyp taza kóılek kıip sergigen, tazarǵan, jeńilgen denesin bılep, biraz gımnastıka istep, jazý ústeline kelip otyrdy. Jazyp jatqan romanynyń bir kezeginiń aqyrǵy sózderin jaza salyp, partkomǵa barmaq boldy. Qalamdy alyp, kishkene oılanyp otyryp, qaıtadan tastaı berdi. Ústel ústindegi bir dápterin ashyp qarady. Bir sózderdi oqyp kabaktaryn túıip aldy da, ne ózin-ózi, ne bireýdi kemsitkendeı, kermekteý shyraımen aqyryn ezý tartty. Munysy ózin-ózi kemitkeni edi. Aınazardyń maqtaýyn,onyń ursýyn, onyń aqylyn durys degeni edi. Óıtkeni ózine-ózi: «...Ym... sabazym... «joldastaryńnan» juqtyrǵan kesapatty endi qalaı arshyr ekensiń? Ózińdi jáne «joldasyńdy» Aınazardyń sýretteýi janyńa qalaı tıdi?» — degeni edi. Dápterlerinen oqyǵany Aınazardyń jazǵan syqaq, aqyl qylyp aıtqan óleńderi edi.

Dápterdegi óleńdi oqyp bolyp, Aıan aldyndaǵy bir noqatqa qarap oıǵa ketti. «Esil aqyn-aı, kemshilikti aıtpaı, tek jetiskendikti kóterip, «Jasasyn!» — dep zaýlatty. Áıtpese, shirkin, iri aqyn-aý. Sózderi qandaı kúshti, qandaı otty! Osynyń tili de qyzyq-aý. Jáne sózdiń kúıin, uıqasyn oıda joq jerden qısyndyrady!..» — dedi. Taǵy da oqydy:

JAI ÁSHEIİN

(Aıanǵa)

I

Uıat-aý!..
Káne endi, bizdiń kúlki oıqastasyn,
Bulǵańdap ondy-soldy boı tastasyn.
Aldyńa kókpar ákep tastaǵandaı,
«Dostarǵa» ázil jumbaq oı tastasyn.
Jumbaqty bireý shesher, bireý sheshpes,
Ázildi bireý kesher, bireý keshpes.
Aıtqan sóz, istegen is umytylsa, —
Qaǵazǵa jazylǵan sóz ómiri óshpes.
Emes qoı kóńil shirkin daýam shoıyn:
Qaljyńǵa burylsyn da keıde moıyn,
Aıandy bastyq qylyp úıirimen
Aıtaıyn keı dostarǵa ázil-oıyn.
Qyzyq qoı keı mineziń, aqyn Aıan,
Onyńdy etpesem de jurtqa baıan.
Túsinse ázilime «syrlastaryń»
Demesin: «ázili — ýly, tili — shaıan!..»
Belgili kimderdi sen «súıgendigiń»,
Kimderge menmen basty ıgendigik.
Kóz jumyp súıgenińdi kókke aparyp,
Bar kórkem sıpatty oǵan úıgendigiń.
Búıtýiń, dosym, tipti emes erlik!
Jabyny tulpar deseń soqyr-kórlik,
Der edim: ýaqasy joq, súıgennen soń,
Súıgeniń bolsa eken-aý, juldyz derlik!..
Bilgen jurt «qundyzyńdy» — pys deıdi ǵoı,
Altyn dep júrgenińdi mys deıdi ǵoı.
«Juldyz» dep, «aqqý qus» dep júrgenińdi —
Ásheıin jaı bir ǵana kus deıdi ǵoı.
Uıalam ondaı qusty súıgenine,
Orynsyz menmen basty ıgenińe,
Kók temir, jana qurylys zamanynda
Kemiske óz-ózińnen «kúıgenińe».

İİ
SSSR

SSSR jańa turmys quryp jatyr,
Gúrs te gúrs batpan balǵa uryp jatyr.
Nadandyq, eskilikti kúl ǵyp qurtyp.
Turmysty komýnaǵa buryp jatyr.
San qala sosıaldyq salyp jatyr,
Jaltyrap enbek shamy janyp jatyr.
Jer astyn jegi qabat dúńkildetip,
Altyn, mys, temir, kómir alyp jatyr.
Oıylyp talqandalyp, qatqan tondar,
Óndiris, gıgant bolyp quba jondar,
Shyńyraýdan qoparylǵan kómir qurysh,
Alynyp jatyr taý-taý mıllıon tondar.
Qurady jumysker tap jana dáýir,
Kúıreted myń-myń batpan bolsa da aýyr,
Ornatad jer júzine jańa sana:
«Eńbekshi bir-birine birdeı baýyr!..»

III
SAǴAN NE BOLDY

Áýresiń bir kúspenen eki jazdaı,
Áli de alan qylar onsy azdaı.
Aldyna, shirkin dostar, sóz tastaıyn,
Úndemeı bas shaıqaǵan ázil nazdaı.
Der bireý: «Aqynnyń óz áni qaıda?
Jer-kókti sýrettegen sáni qaıda?..
Áńgime ertegi ǵyp aıtarlyqtaı,
Jyr qylǵan ǵashyqtyqtyń jany qaıda?.
Aqynnyń ishki sezim syry qaıda?
Syrynyn segiz tildi qyry qaıda?
Turmystyń ashshy-tushshy qubylysyn
Jalyndy quıǵyp shertken jyry qaıda?..»
«İsti árkim tap kózimen synaıdy...» ǵoı,
Árkimge ár túrli zat unaıdy ǵoı.
Unaǵan zatyna árkim qolyn sozyp,
«Maǵan, tek sony ber...» — dep suraıdy ǵoı.
Mysaly: bireýge unaıd tereń bilim,
Bireýge unaıdy tek meniń gúlim.
Bireýge jyltyraǵan syrt unaıdy, —
Ondaıǵa aqymaq sózdiń bári ǵylym.
Ár jándik óz jemine, toıyna shaq,
Árkimge soz unaıdy ózine shaq,
Degendeı: «árkim laıyq óz soryna»,
Ár pende ton kıedi boıyna shaq...
Biler ǵoı aqyldy adam sóz baǵasyn,
Biler ǵoı altyn menen jez baǵasyn.
Kóp jurttan qandaı zatty súıýmen-aq,
Árkim-aq sezdirmek qoı óz baǵasyn.
Munyńdy keı dostaryń baıqady ǵoı,
«Ol ma?..» dep, jurtyń kóńili kaıtady ǵoı.
«Juldyz!» dep júrgenińdi jurt bilse eger,
«Baǵasy sol eken!..» — dep aıtady ǵoı.

IV
KEIİN JAZAMYZ ǴOI

Keıde aqyn jyr jazady dosyna arnap,
Nemese, jan joldasy — qosyna arnap,
Únimdi dos pen dushpan birdeı tyńdar
Demeıin: «aıttym saǵan osyny arnap!..»
Keıde aqyn arnaıdy jyr dushpanyna,
Keıde arnaıdy «ólip-óship qushqanyna»,
Birese «aq juldyz» bop mańdaıyna,
Birese «aqqý kús» bon ushqanyna...
«Ardaqty árkimniń bir qundyzy» bar
Árkimniń «ólip-óshken hor qyzy» bar.
Árkimniń mańdaıyna laıyqty,
Kez bolǵan kóp ishinen «juldyzy bar».
Arnarmyz basqa jyrdy «aqqý qusqa»,
Jyr kep qoı jatqan tolyp shyqpaı tysqa.
Júrektiń túrli kúıin jyr ǵyp shertsem,
Adamnyń san syrynan bolar nusqa.

V
MACQARA ǴOI

Kúlki kep keı dostardyń minezinde:
Erlik te, ezdik te bar bir ózinde, —
Sózderim tek ısharat, ázil-naz ǵoı,
Jaqpasa dostym, Aıan, kiná ózińde!
Ár nárse laıyq baǵa — qun alar ǵoı,
Árbir is kóp aldynda synalar ǵoı
Degenge «munyń qalaı?..» sebep qylyp
Dáleldep aıtar sóziń mynalar ǵoı:
«...Qubylǵan turmys shirkin óli shubar,
Jalyńdaı júrek keıde gúlge qumar.
Keıde eger mahabbatqa kóńil bólsem, —
İs kelse, aldanam ba bilek sybar?
Mahabbat daýam tátti bal bere me?
Keıde ashshy sý jalatpaı, nár bere me?
Júrektiń zarly lebi ýlatqanda
Moıynyń is isteýge jar bere me?
Muńaısa, kóńil keıde jasymaı ma?
Tynbaı ma keıde aıtqan bir nasybaıǵa?
Keıde bir aqqý qustyń erkelegen
Únine kúsh-qýatyń tasymaı ma?
Sol kezde qolyńa alsań qıyn isti,
Japyryp, kórsetesiń qaırat kúshti,
Jumysty bitpeı jatqan bitiresiń
Bolattaı aıqastyryp almas tisti.
Qubylǵan shirkin kóńil beıne saǵym,
Saǵymda bolmaıdy ǵoı eshbir baǵym.
Kóńildiń áýenimen kúı shertemin,
Sol meniń qos kanatty arǵymaǵym...

AL OǴAN MENİŃ AITARYM

Sóz joq qoı, qumar zatyń juldyz bolsa,
Meıli ǵoı, sondaı juldyz myń júz bolsa.
İshi las, maǵynasyz tulyp bolmaı
Durys qoı, shynynda onyń qundyz bolsa.
Boıyńa durys emes shaqtaǵanyń,
Jón bolar tekke adasyp laqpaǵanyn,
Jaı bir kús jalpyldaǵan bolmasa eken
«Aq gúl» dep, «aqqý kús» dep maqtaǵanyń!
Júrekke: «muz bop qat...» deý syımaıdy ǵoı
Súıýdi saǵan eshkim tyımaıdy ǵoı,
«Aqqý dep jaı bir qusty bilipti Aıan!..»
Degenge seni ásheıin qımaıdy ǵoı!
Qyzyqty. keremetti bizdiń dáýir,
Keń uıym, keń qurylysta keshegi aýyl, —
Bylyǵý ondaı zatpen uıat tipti, —
Kúshtirek qurylysqa kirgen táýir!
Keı sezim — ázil-naz ǵoı, jáı ásheıin!..
Úıdemeı ázil-nazdy men ne deıin?..
Óz dosyń Ábdirahman aıtqanyndaı,
Qosh ázir!.. Sóılesermiz taǵy keıin!..

Bul óleńderdi oqyp bolyp, sharshaǵan, ashshy shyraımen Aıan ezý tartty.

«Bul ras!.. Bul áli jumsaq aıtylǵan sez ǵoı! Budan jaman syqaq kerek maǵan. Bul ásheıin dostyq sóz ǵoı!..» — dedi ishinen. Endi ol qabaǵyn qatty túıip aldyna qarady: «Al, Aıan, kóter endi eńseńdi!..» — dep ushyp túregeldi.

Aıan kraıkomǵa Goloshekınge jolyqpaq bolyp baryp edi. «Sypataevtarmen sóıles!» — dep Goloshekın Aıanmen sóılespedi. Goloshekınniń bólmesinen shyǵyp kele jatyp Aıan ishinen: «Júni túsken qıalı qart býra!» — dedi. Sypataevtyń bólmesiniń aldyna kelip Aıan oılańqyrap turdy:

«Munymen ne sóılesem, tek zaýytqa baryp istep kaıtýǵa joldama qaǵaz ber degennen basqa?» — dedi ishinen.

«Azsań, tozsań túzý jolǵa salady. Aqyl beredi, qýat beredi derlik kraıkomnyń basshysy Goloshekın anaý — bizben sóılesýdi de kerek dep tappaıdy!.. Odan ne qaıyr, byltyr, shet aýdanynda partıanyń jolynan tysqary ister istelip jatqanyn aıtyp, orta sharýalardy baı dep jatqandaryn aıtyp, maldyń sanyn artyq jazyp alǵandaryn aıtyp jazǵan hatyma eshnárse istemedi, budan ne qaıyr?» — dedi ishinen.

«Ortalyq komıtet bul isterdi bilmeı otyr ǵoı?..» — dedi taǵy da. Sypataevtyń bólmesine kirýge yńǵaılanyp qozǵala berdi de, qasynan ótip bara jatqan bir qazaq jigitin kórip, kóziniń qyrymen qarap, Aıan aıanyshtaý shyraımen ezý tartyp tura qaldy .taǵy da. Óıtkeni ótip bara jatqan kazak trýbka sorǵylap bara jatyr eken. Bu da Goloshekın sekildenip, Stalınniń trýbkasyna ǵana elikteıdi, — dedi ishinen.

Aıanmen biraz sóıleskennen keıin, Syttataev «bilimdi shyraımen» Aıanǵa:

— Sen osy jazbaı ketkenin, qalaı sońǵy kezderde? Jazǵyturymǵy «Daýylpaz» degen óleńderińnen keıin aıtarlyq eshtemeń kórinbeı ketti? — dedi. Aıan sharshańqyraǵan shyraımen:

— «Júmsaq dıvan» degen bir uzaqtaý jyr jazyp jatyrmyn! — dedi. Sypataev kúlip:

— Onyń ne týraly? Ana jyly «Jumsaq avtomobıl» men «Chankaı-shyń» janjal bolyp baǵyp edi, taǵy da mynaýyń sondaı bolyp shyǵatyn birdeme shyǵar?.. Sen osy «jumsaq avtomobıl», «jumsaq oryn» degenderińdi qoısań deımin osy? — dedi.

Aıan kúlip, qaljyń qylyp músápirsip, tilin buzyp: «Káıtemiz endi», — dedi. Sypataevtyń aldyndaǵy telefon shyldyr ete qaldy. Sypataev telefon tutqasyn alyp, álgi bilimdi shyraımen: «Da, da!..» degen úni «Taǵy kim eken bul mazany alǵan! Sóılede, únińdi óshirshi!..» degen maǵyna bergendeı kórindi Aıanǵa.

Aıan ishinen: «Bul ún tóreliktiń bir názik túri ǵoı!..» — dedi.

Sypataev telefonnyı tutqasyn alǵanda qabaǵyn túıińkiregen sýyq túrmen alyp edi, ar jaqtan sóılegen kisiniń kim ekenin bilgen soń shyraıy kúlgen balanyń shyraıyndaı jylyp qaıpańdap qaldy.

— Á-á, jaraıdy, jaraıdy, ózim daıarlap alyp sizge aparyp kórsetermin! — dedi kóńildenip.

Aıan Sypataevtyń shyraı qubylysyna qarap otyryp ishinen:

«...Telefon soqqan jaı bir jabaıy adam emes, joǵaryda otyrǵandardyń biri-aý!» — dedi.

— Narkomzemniń ózimen sóıles! — dep telefon tutqasyn qoıa saldy. Sypataevtyń únine, shyraıyna qarap. «...Telefon soqqan jaı, qatardaǵy bireý-aý!..» — dedi.

Óziniń tilengen zaýytyna suraǵan qaǵazyn alsa da, Aıan kraıkomnan shyqqanda, kóńil sezimderi qanaǵattanbaı shyqqan sıaqtandy.

Jıyrma-otyz kadamdaı júrip qaıyrylyp úıge qarap, birdemesin umytyp qalyp, esine túskendeı, aqyryn basyp oılanyp turdy. Sonsoń joǵary qarap, úıdiń ústinde kúnshyǵysqa qaraı qolyn sozǵan Lenınniń sýretine qarap turdy. Lenınniń sýretine qarap turyp, Aıannyń bet qıapatyna birte-birte jigerli shyraı kirdi.

İshinen: «Qyraǵy danyshpan, uly kósh basshy! Qýat ber daǵdarǵan janǵa! Shańqanyraq jansyn shyraǵyń! Jolyńnan adastyrma dala qulynyn!..» — dedi.

Qumar oıly qara ala kózinen jasyn irkip aldy.

Aıannyń shombal denesine qaıratty kúsh júgirdi. Qarshyǵanyń jaýyrynyndaı tik, kúshti jaýyrynyn qozǵap, keń, bıik kókiregin kerip,aıaǵyn shıraq basyp Aıań júrip ketti. Kóshe boıymen nyq basyp júrip kele jatyp Aıan ishinen: «Marseleza» kúıin óziniń júris keıpine qosa aıtyp kele jatty... 

1932-1934 jyldar.

 

 

---