InfoHub Logo

roman

BİRİNSHİ BÓLİM

Munyń ózi adamǵa máńgi óshpes iz qaldyratyn tańǵajaıyp kent Hrıstıanıanyń kóshesinde ashtyqtan buratylyp qańǵyp júrgen kúnderimde bolǵan edi.

Úıdiń shatyryndaǵy baspanamda kirpik qaqpaı jatyp tómende saǵattyń altyny soqqanyn esittim, tań ábden aǵaryp, baspaldaqpen joǵary-tómen júgiris bastaldy. Bólmemniń esigi "Erteńgilik gazettiń" eski sandarymen jelimdep tastalǵan bolatyn, odan maıak qaraýylynyń qulaqtandyrýyn aıqyn kórip jatyrmyn, al odan sál solǵa qaraı battıǵan qara árippen jazǵan Fabıan Olsenniń býy burqyrap jańa pisken nanyn jer-kókke syıǵyzbaı maqtaǵan jarnamasy tur.

Kózimdi asha sala, ejelgi ádetim boıynsha, búgingi kún kóńilimdi nesimen jubatar eken dep oıladym. Keıingi kezde kúnkóris qıyndap ketti, azyn-aýlaq jıǵan-tergenim "Qomaǵaı qarttyń" qulqynyna jutylyp, júıkem juqaryp ashýshań bolyp aldym, basym aınalǵandyqtan birneshe kún tósekten de qozǵalmadym. Ara-tura, sátin salǵanda, bázbir únparaqtardan bolmashy maqalalarym úshin bes krondaı aqsha alyp turýshy edim.

Jaryq barǵan saıyn molaıyp, esiktegi habarlandyrýlardy oqýǵa kiristim, álgindeı emes, qaıralǵan tisteı yrsıǵan jińishke áripterdiń ózin aıyryp, "Andersen bıkeshtiń dúkenine kirgen boıda ońǵa burylsań, eń jaqsy kórpe satyp alýyńa bolady" dep habarlaıdy.

Terezeni ashyp, aýlaǵa kóz tastadym. Kózim kir iletin kerýli jip pen alańqaıǵa tústi, odan árirek kúıip ketken ustahananyń qańqasy, aınalasynda kómirdi qotarystyryp júrgen kisiler kórindi. Terezeniń jaqtaýyn shyntaqtaı turyp alysqa kóz jiberdim. Sez joq, kún ashyq bolǵaly tur. Kúz de kelip qaldy, kádimgi bári túsin ózgertip, ońyp-solatyn ǵajaıyp salqyn shaq qoı. Bul kóshede dabyra-shý kóbeıip, meni úıden shyǵýǵa eliktirip turǵan taqyletti. Túgi joq tút jalańash bólmeniń edeni adym attaǵan saıyn oıbaıyn salyp, syqyrlaı jóneledi, bázbir toz-tozy shyqqan shirik sasyq tabyt sıaqty. Esikte jóni túzý qulyp ta joq. Pesh degenińdi tipti atama, tańǵa deıin sál de bolsa kepsin dep, shulyǵymdy jambasyma basyp jatamyn. Kóńilge medeý tutar jalǵyz ǵana zat kishkentaı qyzyl átkenshek, keshkisin soǵan terbelip árneni oılap jatyp qalǵyp ketetinim bar. Keıde kúshti jel kóterilgende, astydaǵy kirer esik ashyq bolsa, bólme azynap qoıa beredi de, qabyrǵasy men edeni nebir óksik sarynǵa salyp ýildep ketedi. Esikke japsyrylǵan gazetten meniń saýsaǵym syıyp ketetindeı sańlaý paıda bolady.

Kepi burylyp orazamdy nemen ashýdy oılap, buryshta kereýettiń aıaǵyna taman jatqan túıinshegimdi izdep, odan tiske basar túk tappaǵan soń, terezege qaıtyp oraldym.

"Jalpy, jumys izdep tabýymdy bir qudaıdyń ózi biledi" dep oıladym taǵy da. "Joq" dep betimdi qaıtarǵandar, tipti qabyl almaǵandar, jartylaı ýáde bergender bul qalada qanshama, úmit pen kúdik almasyp, baq synap kórýge qansha tyrysqanmen, bári de qurdymǵa ketip, mańdaıym tasqa tıip, taýanym shaǵylyp, ábden muqalyp bittim. Aqyr aıaǵynda kasır bolýǵa da bel býyp edim, odan da keshigip qaldym, onyń ústine elý kron kepildik salýǵa qaltam kótermedi. Ómir-baqı osylaı birdeńe bóget bolady da júredi. Tipti órt sóndirýshiler jasaǵyna da suranyp kórdim. Ol joly elý shaqty adam jınaldyq, árqaısymyz keýdemizdi kerip, ózimizdi keremet kúsh ıesi, eshteńeden beti qaıtpaıtyn ójet etip kórsetýge tyrystyq. Jaldap alýshy qatarymyzdy aralap, ersili-qarsyly júrip, keıbireýdiń bulshyq etin ustap kórip, birdeńeler surap, maǵan kelgende basyn shaıqap, bul iske kózildirikti kisi jaramaıdy dep burq etti. Kózimniń ótkirligi qanjardyń júzindeı ekenin kórsetkeli kózildirigimdi tastap, qaıta kelip, murnymdy bir tartyp qoıyp tur edim, ol janymnan taǵy da ótip, jymıyp kúldi de qoıdy, sebebi meni tanyp qaldy. Onyń ústine ústidegi kıimimniń de ábden tozyǵy jetip, jumys berýshige meni jóndem adam dep kórseterlik emes edi.

Osylaı birte-birte bultarmaı quzdan tómen syrǵyp bara jattym. Aqyr sońynda aýyzǵa alar eshteńem, tipti taraq pen muń basqan mezette jubanysh qylar kitapsha da bolmaı qaldy. Jazda kez kelgen kúni zıratqa nemese qulpy saraı turǵan baqqa ketip qalýshy edim. Onda uzaq otyryp, gazet úshin ubaq-shubaq maqalalar jazatynmyn. Olarda ne joq deısiń, quıqyljyǵan qıalymnan týǵan nebir ǵajaıyptar, oıǵa kelmeıtin, kóńil senbeıtin oqıǵalar, shaldýar shálkes qımyldar kezdesetin. Órlikpen ójettenip eń bir este joq shetin taqyryptarǵa baryp, azapqa túsip, olardy sarylyp saǵattap jazǵanymmen basyp shyǵarýǵa eshkim bel býmaıtyn. Redaktorlardyń qabyldamaǵanyna qynjylmaı, maqalanyń birin bitirip, ekinshisin bastaıtynmyn. Áıteýir birde bolmasa birde eńbegim janatynyna ózimdi-ózim sendirýge tyrystym. Shynynda da, báz birde baǵym janyp, qalamymnan táp-táýir birdeńe týyp qalyp, jarty kúndik eńbegime bes kron alyp júrgen de kezim boldy.

Terezeden taǵy da keri burylyp, qoljýǵyshqa kelip, shalbarymnyń tútelenip bara jatqan tizesin sýladym, ondaǵym qaraıyp jańa kóriner me eken degen oı ǵoı. Ony oryndap, ádetim she qaǵazym men qaryndashymdy qaltama salyp, esikten syrtqa shyqtym. Qojaıynymnyń kózine túsip, kóńilin bólmes úshin baspaldaqpen baıqap basyp ún-túnsiz túsýge týra keldi, óıtkeni páteraqy tóleýdiń merzimi baıaǵyda ótken. Tóleıin desem qaltamda túk joq.

Saǵat toǵyzdy soqty. Arbalardyń dańǵyry men adamdardyń daýsy aýany jańǵyryqtyryp, jaıaýlardyń aıaq tarsyly jámshik qamshylarynyń sýylyna qosylyp, júz daýysty tańǵy hor bastalyp ta ketti. Sonaý shýly qozǵalys meni de jelpindirip, ózimdi senimdirek sezindim. Árıne, meni qyzyqtyratyny ánsheıin ǵana tańǵy taza aýada qydyryp qaıtý emes. Meniń ókpeme aýanyń qajeti qansha? Ózimdi alyp dáýdeı álýetti sezinip, ıyǵymdy tosyp tura qalsam, at-arbany toqtatatyndaı kórip kelemin. Ózime-ózim dán rıza bolyp, tań-tamasha ǵajaıyp bir sezimniń qushaǵynda balqımyn. Qarsy jolyqqandardy kózimmen uzatyp, úılerdiń mańdaıshasyndaǵy jarnamalardy oqımyn. Janymnan ótken kúımelerden ózime túsken kózderdi ańdap, jolaı kezdesip, birden ǵaıyp bolǵan kezdeısoq qubylystardyń quıtymdaı da qalt jibermeı, bár-bári baıqap kelemin.

Qandaı ǵajap kún deseıshi! Tek tiske basar birdeńe tabylsa ǵoı. Tańnyń shattyq shapaǵatyna basymmen súńgip, keýdemdi qýanysh kernep, áı joq, sháı joq yńyldap ándete bastadym. Et dúńgirsheginiń janynda shujyq tańdap, qolynda sebeti bar bir áıel tur eken, ol da maǵan qarady. Aýzynan jyltıyp jalǵyz-aq, tisi kórinedi. Keıingi kúnderi men kidi de kinámshil bolyp kettim, álgi áıeldiń júzi maǵan jeksuryn kórindi: sap-sary uzyn soıaýdaı tisi shynashaq sekildendi, maǵan kóz aýdarǵannyń ózinde de qarasynan shujyqty oılap turǵany bilindi. Tamaq ishýge birdeı-aq zaýqym soqpaı keńirdegime loqsyq keptelip qaldy. Bazarǵa jetisimen, krandaǵy sýdan qanyp iship, basymdy kóterip Qutqarýshy shirkeýiniń munarasyna qarasam, saǵat tili ondy kórsetip tur eken.

Oısyz-kúısiz qalany kezip kóp júrdim de, sosyn esh sebepsiz bir buryshta biraz turyp, esh jumysym onda bolmasa da, búıirdegi kóshege buryldym. Sáriniń shattyq shýaǵyna súńgip, aǵynmen yǵyp, esh alańsyz kóńildi jurttyń arasynda ersili-qarsyly júrdim de qoıdym. Aýa taza, syńǵyrlap tur, kóńilge kirbiń túsirer eshteńe joq.

Aldymda on mınýtteı ilgeri bir aqsaq shal ketip barady. Bir qolynda ustaǵan túıinshegi bar, al aıaǵyn jebeı basý úshin baryn salyp ilgeri enteleı túsedi. Onyń alqyna dem alǵan tynysyn estip kelemin, qýyp jetip túıinshegin alyp kómekteseıin dep edim, ol oıymnan aınyp qaldym. Grensenge taıaý Gans Paýlıdi kezdestirip edim, ol basyn ıip, shapshań basyp óte shyqty. Ózi qaıda asyǵyp barady eken, á? Odan aqsha surar oıym joq edi ǵoı, qaıta budan birneshe apta buryn alǵan kórpemdi qaıtaryp bermek edim. Sál-pál qıyndyqtan qutylsam-aq, kórpesin qaıtarmapty dep eshkim de aıta almas edi-aý. Keleshektegi qylmystyń róli týraly, bolmasa erik erkindigi jaıyndaǵy, nemese basqa da mańyzdy birdeńe jónindegi maqalamdy dál búgin jazýǵa otyryp, oǵan eń kemi on kron almasam ba... Kenet kókiregimdi oılar kernep, dereý iske kirisýim qajet ekenin sezindim de, baq ishinen ońtaıly jer izdep, maqalam jazylyp bitkenshe demalys degendi qaperime de almasqa bel býdym.

Al aqsaq qart búkshıip alyp aldymda erbeńdedi de otyrdy. Aqyr sońynda ol aldymda udaıy qarańdap otyryp meni shamdandyrýǵa aınaldy. Bunyń tipti taýsylar túri joq, álde ol da men baratyn jerge bara ma eken, onda kózge túrtki bop aldymda qorbańdaıdy da otyrady ǵoı. Osylaı tolǵanbaǵyma da shara joq, ol qasaqana istegendeı árbir burylysta aıaq alysyn baıaýlatyp, dál meni kútkendeı kidirdi de, túıinshegin sermep bekem ustap alyp, maǵan jetkizgisi kelmegendeı, búgjeńdep qaıta tartady. Mynaý baıǵus múgedekten kóz almaı kele jatyp, oǵan degen ashý-yzam da órshı túsedi, kóterińki kóńil kúıimdi ol birtindep buzýmen birge tap-taza tamasha sulý tańdy sumpaıy surymen búldirip bara jatqandaı sezinemin. Ol taban joldy túgel jaýyp ilgeri jyljyp bara jatqan, mertigip súlderin súıretken alyp shybyn-shirkeıge uqsaıdy. Qyrqaǵa kóterilgenimizde onyń qorbańdaǵanyn qaıtyp kórmes úshin jarnama áınektiń aldyna toqtap, onyń uzap ketkenin kúttim. Birneshe mınýtten keıin qaıta qozǵalsam, ol kisi aldymnan taǵy da shyǵa keldi. Zaıyry, ol da aıaldaǵan bolsa kerek. Kep oılanyp jatpaı úsh-tórt qaryshty qadam jasap qýyp jettim de, ıyǵynan qaqtym. Ol tusalǵandaı toqtaı qaldy. Birimizge-birimiz qadala qarastyq.

— Qansha bolsa da, sút satyp alýǵa birdeńe berińizshi! — dep kúrsindi de basyn bir jaq ıyǵyna qısaıtty aqyr sońynda ol.

Al kerek bolsa, qudaıdyń aıdap kelip kórsetken kebin qara! Qaltalarymdy aqtaryp eshteńe tappaǵan soń:

— Aı, sútke deısiń be... Ym!.. Al biraq bizdiń zamanda kóshede jatqan aqsha bolmaıtynyn bilesiz ǵoı jáne sol súttiń qanshalyqty qajet ekenin men de bilmeımin.

— Kesheden beri Damennen shyqqaly nár tatqanym joq, — dedi ol. Mende bir de ere qalǵan joq, onyń ústine jumys taba almaı júrmin.

— Qolónershisiz be ózińiz?

— Iá, ... ıaǵnı, teri ıleýshi edim.Qalaısha?

— Eltirini ózim ılep, óńdep, pishemin. Aıtqandaı, etik te tige bilemin.

— Bul endi istiń betin burady, — dedim men.Sál-pál kúte tur, júgirip aqshaǵa baryp keleıin, birer ere sizge berermin.

Bar pármenimmen Pılestredet jaqqa júgire jóneldim. Ondaǵy úılerdiń biriniń ekinshi tájinde bir ósimqor turatyn. Shynymdy aıtsam, buryn-sońdy aldynda bolyp kórgen emespin. Qıqyldap kire-aq jeletkimdi tez sheship alyp, qoltyǵyma bastym da, baspaldaqpen kóterilip esikti qaqtym. Kire sala basymdy ıip, jeletkimdi saýda sóresine tastaı saldym.

— Bir jarym kron, — dedi ósimqor.

— Qosh, rahmet sizge, — dep jaýap qattym,Ózime qysqalaý bolmaǵanda ústimnen tastamas em.

Aqshasy men túbirtegin alyp keri tarttym. Shyn máninde zerletti báseke salý ǵalamat bir tabylǵan aqyl boldy; endi jaqsylap erteńgilik jasap alýyma aqsham qalady, al keshkisin qylmystyń bolashaqtaǵy róli jónindegi maqalam da bitedi. Ómir shirkin birdeı-aq baıaǵydaı qatybas kórinbeı, shalǵa shapshań jetip, odan qutylýǵa asyqtym.

— Minekeıińiz! — dedim oǵan aqsha usynyp.Eń aldymen menen járdem suraǵanyńyzǵa baqyttymyn.

Aqshany alyp turyp ol ózimdi bastan-aıaq súzip shyqty. Munsha tesilip qaraǵany nesi, shirkinniń? Maǵan ol ásirese tizeme tesilip kóz almaıtyndaı kórindi, onyń uıatsyzdyǵy jynymdy keltirdi. Qalaısha mynaý qańǵyrma bulaısha kıingenim úshin meni qaıyrshy sanamaqshy? On kron dyq maqalamdy jazýǵa kirisip, bastap ta qoıǵan joqpyn ba? Jalpy keleshek maǵan qaterli emes, alar sybaǵam jeterlik. Mynaý jarqyrap jaınap turǵan kúnde tanymaıtyn adamǵa azyn-aýlaq aqsha bergenimniń nesi aıyp! Onyń maǵan kóz tastasy unamaǵan soń, keter aldymda oıymdy irikpeı aıtyp ketkim keldi de, ıyǵymdy qozǵap qoıyp:

— Qurmettim, kisiniń tizesine tesilip kóz aıyrmaıtyn jaman ǵadetińiz bar eken. Ol saǵan tabany kúrekteı bir kron berip turǵan jan emes pe!

Ol qabyrǵaǵa qısaıa ketip basyn bir silkip, aýzyn ashyp ańyrdy da qaldy. Bul qaıyrshynyń mıynda bázbir oı oıanyp, meni ózin mazaq etip kelekelep tur dep topshylady ma, aqshamdy ózime qaıta usyndy.

Aıaǵymmen jer tepkilep men onyń aqshany ózinde qaldyrýyn talap ettim. Ol bátshaǵar jerdi men bosqa tepkilep tur dep oılaǵan joq pa eken, ózi? Shyntýaıtqa kelgende, men oǵan bir kron berýge de tıispin, bul degeniń ózi ejelgi borysh, onyń isi baqaıshaǵyna deıin adal baısaldy adamǵa túsip otyr. Bir sózben aıtqanda, ol sonyń aqshasy... Aı, alǵys aıtardaı eshteńe joq, eń aldymen qýanyshym qoınyma syıar emes, ózi. Jolyqqansha!

Sóıtip ketip qaldym. Aqyry, álgi beımaza múgedekten qutyldym, endi maǵan eshkim bóget bolmaıdy. Pılestredetke qaıtadan baryp azyq-túlik dúkenine toqtadym. Saýda sóresi iship-jemge syımaı syqasyp tur eken, ishke kirip birdeńe alyp shyǵýǵa bel býdym.

— Bir kesek syr men fransýz toqashyn berseńiz, — dep jarty krondy satýshy aldyna tastaı saldym.

— Barlyq aqshańyzǵa syr men nan bereıin be? — dep kekete suraǵan satýshy maǵan kóz de salǵan joq.

— Iá, barlyq elý erege berińiz, — dedim men de miz baqpastan.

Satyp alarymdy alyp, tyrsıǵan tolyq kári satýshy áıelge iltıpatpen bas ıip baq turǵan adyrǵa tarttym. Baqtan bir oryn taýyp alyp tamaqtanýǵa kiristim. Boıym sergip sala berdi; mundaı mol olja mende kópten bolǵan emes, birte-birte sabama túsip, ózimdi-ózim sergek sezine bastadym. Ádette kóz jasyńdy túgel tógip jylaǵanda osylaı maýqyń basylyp jeńildenip qalýshy eń. Uzamaı kóńilim ábden kóterilip, rýhtanyp kettim, endi maǵan tarıhqa sál-pál úńilgen kez kelgen kisi ańǵaratyn keleshektegi qylmystyń róli týraly qarabaıyr astarsyz maqala jazý múmkindigimnen tómen bolyp kórindi de, ózimdi men keremet qıynshylyqtardy jeńip shyǵýǵa qabiletim qaptal dep eseptep, fılosofıalyq tanym jóninde úsh bólimnen turatyn shyǵarma jazýǵa bel baıladym. Álbette, Kant sofızminiń keıbir qaǵıdalarynyń kúlin kókke ushyrýǵa shimirikpeımin. Jazý quraldarymdy alyp iske kirispek edim, qaryndashymnyń joqtyǵyn bir-aq bildim. Beıbaq basym, baǵana ony ósimqordyń sóresine tastaı salǵan jeletkimniń qaltasynda qaldyryp qoıyppyn.

Qudaı-aý, qaıtsem de jolymnyń bolmaıtyny ne, osy?! Ózimdi ishteı áldeneshe sybap alyp oryndyqtan turdym da, jaıaý súrleýmen ersili-qarsyly júrdim. Aınala qulaqqa urǵan tanadaı, aýlaqta koról suhbattaǵy mańynda bázbir bala kútýshiler arbaǵa sap sábılerdi qydyrtyp júr, basqa tiri pende kórinbeıdi. Shat-bálekeıim shyǵyp, esinen adasqan adamdaı, oryndyqty aınalshyqtap júrdim de qoıdym. Jan-jaǵymnan qaýmalap, qyrsyqtyń shyr aınaldyrýyn qarashy. Qaltamda soqyr tıynǵa tatymaıtyn qaryndashtyń joqtyǵy sebepti meniń úsh bólimnen turatyn fılosofıalyq shyǵarma jazýyma bolmaıdy. Al Pılsatredetke oralyp qaryndashymdy baryp alsam qaıter edi? Onda seıildeýshiler qashan baqqa saý etkenshe, biraz jazyp tastamaımyn ba! Fılosofıalyq tanym týraly bul týyndyǵa kóp másele baılanysty, bálkim adam baqytynyń tamyry da sonda jatqan shyǵar. Óz paıymdaýymsha, jas adamdarǵa ol eńbek óte-móte paıdaly bolmaq. Eger jaqsylap oı eleginen ótkizsek, maǵan Kantqa tarpa bas salýdyń esh qajeti joq; onyń jolyn tabý ońaı: sóz ýaqyt pen keńistik jaıyna oralǵanda sál bir jaqqa aýytqysań jetip jatyr, al onyń esesine anaý qart pirádar Renanyń sybaǵasyn beremin aıamaı... Alaıda, qaıtkenmen birneshe baǵan ǵyp jazyp tastaý kerek. Páterge aqy tólegenim joq, kúnde erteń baspaldaqta kezdesip qalsam-aq, qojaıyn ala kózimen ata qaraıdy. Sol qarasy janymdy eshbir kúńgirt oı tumshalamaǵan eń bir qýanyshty sátimde de qalqyp shyǵa keledi. Bunyń bir aqyr-taqyryn shyǵarý kerek edi. Jedel basyp baqtan shyqtym da, qaryndashymdy alǵaly ósimqorǵa tarttym.

Qyrqadan túsip, eki kelinshekti basyp ozdym. Baıqamaı bireýin jeńimmen qaǵyp ketip, burylyp qarap, appaq qýdaı tolyq júzin kózim shaldy. Kenet onyń júzi lyp ete qalyp ǵalamat sulýlanyp ketti, kim bilsin, janynan ótken bireý birdeńe aıtty ma, álde óziniń qupıa bir oılary esine tústi me eken? Álde meniń qolym qolyna tıip ketkendikten be? Onyń kóz tartar omyraýy tolyqsı kóterilip-basylyp, qolshatyrynyń sabyn qysa túsedi. Buǵan ne bop qaldy?

Men kidirip, ony aldyma jiberdim, endi ári qaraı júrýim múmkin bolmaı qaldy, osynyń bár-bári bir ǵalamat bolyp kórindi. Yza bolyp, qaryndash izdep sandalǵan Ózime-ózim ashýlandym, uzaq ashtyqtan keıin qunyǵa ishken tamaq ta tula boıymdy ysytyp jiberdi. İshki oıym alaı-túleı burqanyp, mynaý bıkeshti qorqytyp, artynan qýyp jetip, bázbir yńǵaısyz is isteý pıǵyly oıymdy baýrap aldy. Ony qaıtadan qýyp jetip, basyp ozyp júzin durystap kórgeli kilt keri buryldym da, betpe-bet tura qaldym. Onyń kózinen kóz almaı turyp, eshqashan estip bilmegen tolqymaly, tolqyndy Ilaıalı degen bir esimdi oılap taba qoıdym. Ol tipten taıap kelgende, basymdy silkip qalyp, qatqyl únmen:

— Kitabyńyzdy joǵaltyp alasyz, bıkesh, — dedim.

— Kitapty ma? — dep ol seriginen surady da, ári qaraı júre berdi.

Yzaqor tabandylyǵym tapjyltpaı, onyń qyr sońynan qalmadym. Árıne, sol sát essizdik jasap turǵanymdy sezdim, biraq ony jeńer shamam bolmady, tolqynys ilgeri jetelep, ózimdi-ózim aýyzdyqtaı almaı, shálkem-shalys qımylǵa bardym. Esýas, naqurys adamnyń isi sıaqty istegeniń, dep ózimdi qansha sókkenimmen de, onyń esh kómegi bolmaı, kelinshektiń tý syrtynan bet-aýzymdy qısańdatyp qalmaı qoıdym, qýyp jetip jáne qatty jótelgenimdi qaıtersiń. Endi baıaý basyp, onyń aldynda birneshe qadamdaı ozyp, jon arqamdy shymyrlatqan onyń kózqarasyn sezinip montańdap kelemin, oıyma eriksiz uıat uıalap, onyń aldynda ózimdi óte ersi ustaǵanymdy túsindim. Birtindep meni bir oqshaý túısik bılep aldy, ózim bolsam, bul aradan álde qaıda alysta ekenmin deımin, al meniń ornymda mynaý tas taqtalardy tyrpyldap basyp tómendep basqa bireý kele jatqan tárizdi.

Birneshe mınýtten keıin kelinshek Pashanyń kitap dúkenine kelgende, men birinshi jarnama áınektiń aldynda tur edim, oǵan qarsy júrip baǵanaǵy sózimdi qaıtaladym:

— Kitabyńyzdy joǵaltyp alasyz, bıkesh.

— Al ol qandaı kitap? — dep úreılene surady ol,Qandaı kitap jaıynda aıtyp tursyz?

Ań-tań bop ol qalt tura qaldy. Onyń qysylǵanyn kórip, meniń qybym janyp barady, kóz aldymda abdyraǵany qyzyq kórinedi maǵan. Meni áketip bara jatqan yzaqorlyq oǵan bımaǵlum, shyntýaıtqa kelgende, onda eshqandaı kitap joq, tipti onyń paraǵy da joq, biraq ol kóıleginiń qaltasyn aqtaryp qarap jatyr. Qolyna qarap, basyn shaıqap qoıady, artyna burylyp áýrelenedi, názik mıyn qamshylap qandaı kitap týraly aıtyp turǵanymdy bilýge tyrysady. Bir qyzaryp, bir bozaryp, bet beınesi júz qubylyp, aýyr kúrsingenin estip turmyn, tipti onyń kóıleginiń túımesi de úreılengen kózindeı maǵan qaraıtyn tárizdi.

— Oǵan nazar aýdarmashy, — dep qurbysy ony qolynan tartady.Ol mas qoı! Onyń mas ekenin kórmeı tursyń ba?!

Sol sát kózge kórinbeıtin keremet bir kúsh ábden bılep-tóstep alǵan men ózimnen qanshalyq qashyq bolsam da, nazarymnan aınaladaǵynyń eshteńesi qaǵys qalmaǵan. Mine, bir qyzyl tóbet kósheni kesip ótip, býlvarǵa baryp, odan búlkildep Tıvol jaqqa tartty, moınynda kúmispen zerlengen qarǵy baýy bar. Odan sál árirek dál osy kóshede ekinshi tájden tereze ashylyp, odan qyzmetshi áıel syrtqa suǵynyp, jeńin túrip, áınekti jýýǵa kiristi. Meniń nazarymnan eshteńe qaǵys ketken joq, óıtkeni aqyl-oıym aıqyn, zerde-jadym myǵym bolatyn. Eser ataýlynyń bári sáýleniń jarq ete túskeni sıaqty sanama tez sińedi. Aldymda turǵan eki áıeldiń qalpaqtaryndaǵy qaýyrsyndary kek, moıyndaryna salǵan jibek shotland moıyn oramaly. Maǵan ózderi apaly-sińlili sıaqty kórindi.

Olar aýlaq baryp, Sıýlerdiń, mýzyka dúkeniniń janyna aıaldap, áńgimelese bastady. Men de kidirdim. Sosyn ekeýi de keri burylyp, kelgen jolyna qaıta túsip, qasymnan óte shyqty da, Ýnıversıtet kóshesine bet alyp, Qasıetti Ýlap alańyna qaraı tartty. Men bolsam, olardyń túp izine túsip, sońynan qalmaýǵa tyrystym. Birde olar jalt burylyp, meni kerip shoshyp ketti, soǵan qaramastan qabaq shytpaı, qylyǵymdy qyzyq kerip ashý shaqyrǵan joq. Beımazalyǵymdy munsha kótergenderine ózim uıalyp, kózimdi tómen saldym. Endi olardy yǵyr qylmaı, razylyq beıilmen sońdarynan uzatyp salyp, taǵy da bir jerge kirip, kózden ǵaıyp bolýyn kúttim.

Nómiri eki, tórt tájili úlken úıge taǵy da buryldy olar. Arasandaǵy gaz fonardy tasalanyp, olardyń baspaldaqty tyq-tyq basqan qadamyn tyńdap turmyn. Aıaq tyqyry ekinshi tájden tyndy. Fonardan aýlaqtap joǵaryǵa terezelerge qaraımyn. Kenet bir keremet boldy, joǵaryda perde ysyrylyp, tereze ashylyp, odan bas qyltıyp, ǵajaıyp kózder maǵan toqtady. Oǵan "Ilaıalı!" dep úzdige sybyrlap, ózimniń qyzaryp ketkenimdi sezindim. Onyń eshkimdi shaqyrmaǵany nesi? Nege ǵana maǵan basyma gúldiń qysh qumyrasyn laqtyrmady nemese qýyp tasta dep kisi jibermedi. Biz miz baqpaı birer mınýt bir-birimizdiń kózimizge qaradyq, terezeden taban jolǵa oı-pikirler domalap jatqan sıaqty, biraq lám-mım dep til qatysqan joqpyz. Ol burylyp ketti de, qımylymen júregimdi solq etkizip, boıymdy bolmashy diril bıledi. Kózden baıaý ǵaıyp bolǵan onyń ıyǵynyń qımyly maǵan bergen belgisi ispetti; sol sálemdi búkil bolmysymmen, jan-júregimmen sezinip, ǵalamat bir qýanysh keýdemdi kernep ketti, Az-muz kidirip baryp buryldym da, kóshe boılap júre berdim.

Artyma qaraýǵa batylym barmady, terezege ol taǵy da kelip, meni izdegen-izdemegenin bile almadym, osy da meni ishteı mújip, janymdy qoıarǵa jer tappadym. Bálkim, sol sát ol meniń árbir qımylymdy baǵyp baıqap turǵan shyǵar, sony bile almaı basym dal boldy-aý, dal boldy. Qaıtkenmen tóteleı tartýǵa tyrysyp, toqtamaı júre berdim, tizem dirildep, aıaǵymdy shalys basyp kelemin. Bul ásem júremin dep áýrelegenniń saldary. Baısaldy da nemquraıdy kórinýge tyrysyp, qolymdy sermep, túkirinip, tanaýymdy kótermek bolamyn, biraq bári de qur áýre. Tý syrtymnan udaıy synaı qaraǵan kózderdi sezip, boıymdy bir sýyq sharpyp ótkendeı bolamyn. Aqyr aıaǵynda búıirdegi kóshege súńgip, odan qaryndashymdy alǵaly Pılestredetke bet burdym.

Qaryndashty alý maǵan túkke de turǵan joq. Ósimqor jeletkimdi ózi ákep berip, barlyq qaltasyn aqtaryp qaraýymdy ótindi, olardan birneshe salym túbirtikterin taýyp, qaltama súńgittim de, eskertkeni úshin qojaıynǵa alǵys aıttym. Ol maǵan barǵan saıyn unaı túsip, jaqsy áser qaldyrǵym kelip ketti. Esikke qaraı birer qadam jasadym da, báz birdeńem umyt qalǵandaı saýda sóresine qaıta buryldym. Oǵan bárin búge-shigesine deıin baıandaýym kerek sıaqtandy da, nazaryn ózime aýdarý úshin aqyryn yńyldap ándete bastadym. Sodan soń qolyma ustaǵan qaryndashty joǵary kóterdim.

— Mynaý adyra qalǵyr qaryndash úshin sonaý alystan qaıtyp kelem degen oı úsh uıyqtasam basyma kelgen emes, — dedim men.Al bul arada másele múldem basqa. Myna qaryndash tuqyly qanshalyq qorash kórinse de, osynyń arqasynda adam qataryna qosylyp, aıtalyq, ómirden óz ornymdy taptym emes pe...

Tolqyǵandaı toqtap, úndemeı qalyp edim, qojaıyn saýda sóresine taqap kep:

— Solaı ma edi? — dep tańyrqap betime qarady.

— Osy qaryndashpen men fılosofıalyq tanym týraly úsh tomdyq shyǵarmamdy jazyp shyqtym ǵoı, — dep saldym eshbir shimirikpeı.Ol jaıynda ózińiz neǵyp estimeı júrsiz.

Qojaıynǵa ózi shyǵarmanyń atyn, taqyrybyn estigen sıaqty kórindi.

— Iá, sol meniń shyǵarmam! — dedim men.Sondyqtan mynaý qaryndash tuqylyn qaıtyp alyp jatqanymnyń tańdanarlyq eshteńesi bolmas, men úshin bunyń baǵasy tym joǵary, bul meniń kishkentaı bir dosym syndy. Sizdiń qaıyrymdylyǵyńyz úshin myń da bir rahmet! Jaqsylyǵyńyzdy eshqashan umyt pan. Shyn aıtamyn, men ózi sondaı adammyn, eshqashan umytpaýǵa ózińiz de laıyqty syz. Jolyqqansha qosh bolyńyz!

Bázbir adam taǵdyryn sheshýge bara jatqandaı mańǵazdanyp esikke bettedim. Ósimqor sypaıy ǵana syrtymnan eki ret basyn ıdi, men bolsam, qaıta burylyp "Jolyqqansha!" dedim.

Baspaldaqta shamadan ustaǵan áıel kezdesti. Meniń mańǵaz keıpimdi kórgen ol yńǵaısyzdanyp ysyryla jol berdi. Oǵan birdeńe bergeli óz-ózimnen qaltamdy aqtaryp em, eshteńe tappaı, basymdy salbyratyp, janynan óte shyqtym. Sálden soń onyń ósimqordyń esigin qaǵyp turǵanyn esittim. Esik bolat temirmen torlanǵan edi, sol sát kisi qoly tıip, syńǵyrlaı shyldyraǵan úni shyqty.

Tústik jaqtan kún jarqyrap tur. Shamasy talma tústiń shaǵy. Kóshede halyq qabyndaı bastady, naǵyz serýenge shyǵar kez. Júzine kúlki úıirip bir-birine bas ızesken adamdar legi Karl-Úan kóshesin boılaı aǵylǵan tolqyn tárizdi. Bir ýys bop búrisip men ýnıversıtet mańynda topqa qarap ańyryp turǵan tamam tanystarymnyń kózine túspes úshin jymıyp qana óte shyqtym. Sodan qyrqaǵa shyǵyp, saraı baǵynda túpsiz tereń oıǵa shomdym.

Osy jurt qalaı ǵana kóńildenip, bir-birimen jelpildep bas ızese qoıady. Zaıyry bı zalynyń, parketinde syrǵyǵandaı ómiri erkin esilip ótip jatqany oılarynyń aıqyndyǵy bolar. Olardyń eshqaısysynyń kózinen muń tabyn taba almadym, ıyqtaryn ezgen aýyrtpalyq ta joq shyǵar. Alańsyz kóńilderde ne bir kúńgirt oıdyń, ne bir kómeski qaıǵynyń kóleńkesi de baıqalmaıdy. Ómir jolyn jańa ǵana bastap, bastaı bere baqyt degenniń ne ekenin umytqan jap-jas meniń osynaý adamdardyń arasynda sandalyp júrgenim mynaý! Osyndaı oılar mazalap, ózimniń álemet ádiletsizdiktiń qurbany bolǵanymdy uǵyndym. Sońǵy aılarda ómir súrýimniń osynshalyq aýyr bop ketkeni nesi? Meniń shybynsyz jazdaı kóńilimdi bireý beıne ózgertip qoıǵandaı, qaıda barsam, ashshy ókinish antalaıdy da turady. Bázbir oryndyqqa jaıǵasa qalsam da, bolmashy bir qadam jasasam da, qaı-qaıdaǵy keleńsiz oqıǵalar tap berip, jan dúnıeme tarpa bas salyp endeı enip, qýat-kúshimdi qur bosqa shashýǵa májbúr etedi. Janymnan júgirip ótken ıt te, bázbir myrzanyń jaǵasyndaǵy sary raýshan da oıymdy oıatyp uzaq ýaqyt áýre-sarsańǵa salady. Maǵan ne bolǵan, túge? Qudaıdyń saýsaǵy tek maǵan ǵana shoshaıyp tura ma, osy? Meni ǵana tabatyny nesi báriniń? Taqa bolmasa, Tústik Amerıkada tursa da basqa bir adamdy taýyp almaı ma? Qanshalyq kóp oılanyp, kep tolǵanǵan saıyn táńirdiń ózine tán jattyǵýyn jasap, kásibı synap kórý úshin tańdaýy nelikten maǵan túskenine aqylym jetpeı, sanam sansyrap ketedi. Búkil álemde tańdaýynyń maǵan túskeni ǵalamat; kitap satýshy Pasha, keme ýákili Hen neken sıaqty ózge adamdar da órip júrgen joq pa.

Jol-jónekeı osyny oılap, esh sheshimge kele almadym. Basqalardyń kúnási úshin jaýap berýge meni májbúr etip qoıǵan Qudaıdyń bundaı óktemdigine qarsy qoıar bultartpas dáleldi jáne tappadym. Bos oryndyq taýyp jaıǵasqanda da bul másele meńdep alyp basqa eshteńe oılaýǵa mursha bermeı qoıdy. Meni qyrsyq shalǵan mamyrdyń sol sátsiz kúnderinen bastap bolbyrap, erik-kúshten, maqsat-murattan aıyrylyp, súlesoq sylbyr tartyp, ábden enjarlanyp aldym, beıne bir tula boıyma quıtaqandaı qısapsyz jyrtqyshtar jabysyp, ishteı kemirip, mújip jep jatqan tárizdi. Al Qudaı jaıdan-jaı kózimdi qurtqysy kelse, amalym qansha? Ornymnan turyp oryndyqtyń tóńireginde ersili-qarsyly júre bastadym.

Sol sát búkil bolmysymdy jan tózgisiz qaıǵy-muń keýlep ketti; tipti Kolyma deıin syrqyrap, ony qaıda qoıarymdy bilmedim. Onyń ústine taıaýda ǵana toıa tamaq iship edim, tym qarbytyp jibersem kerek, sol da mazamdy ketirip, oryndyqtyń aınalasynda typyrlap júrdim de qoıdym; janymnan jalt etip joq bop ótip jatqan kisiler dál bir eles sekildi. Aqyry, meniń oryndyǵyma kelip eki erkek jaıǵasyp, temeki tarta otyryp qyzý áńgimege kiristi, dúńgirlegen daýystaryna keıip, eskertý jasaǵym kelip turdy da, onyń ornyna jalt burylyp, baqtyń basqa shetine tartyp, bir bos oryndyq taýyp aldym.

Oǵan jaıǵasqan soń da Qudaı jónindegi oılardan aryla almadym. Meniń jeke basymnyń isine aralasyp, jumys tabýǵa tyrysqan saıyn isimdi ońǵa bastyrmaı, bóget jasaýy baryp turǵan qıanat, keshirýisiz óktemdik, men odan bar bolǵany suraıtynym — adal taýyp jeıtin nan ǵana emes pe. Birneshe kún qatarynan ashyqsam, mı ym aǵa bastap, basym qańyrap bos qalatynyn anyq baıqadym. Bas degenniń jemis bermeı, jeńil tartyp, tipti onyń eki ıyqtyń arasynda bar-joǵyn da sezbeıdi ekensiń. Baıqaımyn, ondaıda kózim bireýge qarasam, sharasynan shyǵyp alaqandaı bop ketedi eken.

Oryndyqta ońashalanyp mynandaı taýsylmas azap bergen qudaıǵa bárinen kep keıip, barlyǵy jaıynda oılap, oı túbine jete almaı otyrmyn. Qudaı taqa janymdy tazartý úshin bir kedergiden soń bir kedergini jolyma qoıyp, meni synap ózine tartqysy kelse, onda qatty qatelesetinin senimmen aıta alamyn. Men kózimdi aspanǵa qadap, yzadan jylarman bolyp, janymdy jaılandyrý úshin oıymdaǵynyń bárin aqtaryp saldym.

Bala kezimizde ne oqyǵanym, Taýratty zaýlatqan jumsaq baıaý ún esime túsip, jymıyp basymdy shaıqap, ózimen-ózi sóılese bastadym. İship, jep, óter-keter tánimdi jabýdy oılap osynsha ábigerge túsip keregi ne edi? Aspandaǵy Atamyz qustar qusap meni de qorektendirmeı me, quly ǵyp tańdap alǵan eken, nege aıryqsha marhabat jasamasqa?! Qudaıdyń saýsaǵy janasyp ketip edi, janymnyń jibin bildirmeı qozǵap jiberdi. Saýsaǵyn tartyp alǵanda álgi jipter úzilip, júıkemniń jarymyn julyp alyp ketti. Qudaıdyń saýsaǵynyń ornynda jalbyraǵan jyrtyq qalyp, mıyma jara tústi. Alaıda jalǵyz jaratqan maǵan saýsaǵymen bir janasty da, tastap júre berdi, qaıtyp tıisken joq, eshbir páleketti men de kórgem joq. Ol meni bet aýǵan jaǵyma mı ymdaǵy jaramen qoıa berdi. Maǵan Qudaıdyń dál ózinen kelgen eshbir zulmat joq, óıtkeni ol máńgi-baqı Táńirimiz ǵoı...

Jel stýdentterdiń saz úni men áýenin jetkizdi. demek, saǵat úsh bolyp qalǵany. Qaryndash pen qaǵaz alyp, birdeńe jazbaqshy edim, qaltamnan kitapsham shyǵyp, ishinen qyrynýǵa dep alǵan talondarym tústi; altaýy qalǵan eken.

Qudaıǵa shúkir! — dep eriksiz daýystap jiberdim. Áli de birer apta shashtarazda qyrynyp, adam sıaqty bop júremin.

Osynaý bolmashy jetistiktiń ózinen eńsem kóterilip, talondardy muqıat qarap, kitapshaǵa qaıta tyǵyp qaltama saldym.

Alaıda eshteńe jaza almadym. Birer jol shımaılaǵan bolyp edim, basyma túk te kelmedi; oılarym áldeqaıda mańyp ketip, bir arnaǵa túspeı qoıdy. Bári de kóńilimdi bir túıinge toqyratpaı jan-jaqtan jańa áserler aǵylyp kep oıymdy byt-shyt qyldy. Qaǵazyma sary masa men shybyn-shirkeı qonyp ta bóget boldy, bar pármenimmen úrlep olardy qýmaqshy edim, onymnan da eshteńe shyqpady. Bu shirkinder aýnap túsip, qaǵazǵa jabysyp, qyldaı aıaǵyn búgip alyp tapjylar emes. Jalpy olardan qutylý múmkin bolmady. Jeksuryndar nege jabysaryn biledi, qaǵazdyń birtegis emes, oıqy-shoıqy jerin taýyp alyp, óz erki bilip qashan ushyp ketkenshe mólıip otyrady da qoıady.

Quıtaqandaı qanisherler birqaýym ýaqyt kóńilimdi bólip, aıaǵymdy aıaǵyma salyp, solarǵa qaradym da otyrdym. Al sodan soń qulaǵyma klarnet úni kelip, oılarym odan basqa baǵytqa aýysty. Maqala jaza almaıtynyma ókinip, qaǵazymdy qaltama salyp oryndyqtyń arqasyna shaljıa kettim. Mundaı sátte basyma quıqyljyp, qaı-qaıdaǵy oılar kelip, boıym sergip, sharshaý degendi tars umytamyn. Shalqaıa otyryp keýdeme qaraımyn, qannyń qysymynan aıaǵymnyń dirildegenin baıqaımyn. Basymdy sál kóterip, bar tóńirekke kóz tastasam, boıymdy buryn-sońdy bolmaǵan bir túısik bılep, beıne bir tebirenisti jaryq burq ete qalǵandaı, júıkemdi boılap tolqyn júgirip ótkendeı bolady. Endi eski dosymmen kezdeskendeı eljirep, bashmaǵyma qaraımyn, sonda bolmysymnyń bir bólshegi ózime qaıtyp oralǵandaı bolady, qaýyshý sezimi janymdy qamshylap, kózime jas úıiriledi. Bashmaǵym baıaý syńǵyrmen ún qatqandaı bolyp, kóńilim buzylady. "B9nyń endi kúırektik! — deımin ózime qatqyl únmen judyryǵymdy túıip "Kúırektik!" dep kaıta qaıtaladym. Sosyn osynaý ántekteý sezimimdi kelekelegim kep, ózimdi-ózim qasaqana mazaq qyp, kózdiń jasyn qýý úshin tars jumyp alyp, daýystap únimdi qatqyl shyǵardym. Beıne bir bashmaǵymdy ómir boıy kórmegendeı, kózimdi ashyp oǵan tesile qarap, syqpytyn sholamyn, aıaǵym qozǵalǵanda qalaı ózgergenin ańdaımyn, poshymy qandaı ekenin tekserip, bylǵarysy aq jemdenip, qajalǵanyn, tigisi sógile bastaǵanyn baıqap, onyń da ózindik betinen aıyrylyp, ájimdene bastaǵanyna kóz jetkizdim. Meniń bolmysymnyń qaı bólshegi aýysty eken bul bashmaqqa; budan óz tynysym tárizdi bir jyly jaqyn lep esetin sekildi...

Osy sezimmen áýeılenip uzaq, shamasy bir saǵattan artyq otyrsam kerek. Sosyn oryndyqtyń kelesi shetine tápeltek bir shal kep jaıǵasyp, aýyr kúrsinip alyp: Ym, ıá-ıá, mine, solaı! — dedi.

Onyń daýsyn áreń estidim de, basymda quıyn uıtqyp shyǵa keldi. Bashmaqty jaıyna qaldyryp edim, ol baıaǵyda, bálkim budan bir-eki jyl buryn ótken zerdeden óshirile bastaǵan kómeski kúńgirt keleńsiz bir kóńil-kúı bolyp kórindi. Endi men burylyp shalǵa qaradym.

Osy bir kishkentaı ǵana kúıki qarıada ne sharýam bar deseıshi?! Eshbir sharýam joq. Meni qyzyqtyrǵany onyń qolǵa ustaǵan gazeti edi. Bir betteı habarlandyrýy bar gazetke shal shamasy birdeńe orap alǵan syńaıly Qyzyqqanym sonshalyq, gazetten kóz aıyra alsam. Óz salasynda birden-bir tamasha gazet-aý osy, degen esersoq oı keldi maǵan. Yntyǵym údep, oryndyqta qıpaqtap otyra almadym. Bálkim, onda bázbir muraǵattan urlanǵan qujattar, qaýipti qaǵazdar bar shyǵar. Endi oıyma qaı-qaıdaǵy astyrtyn áreket, soıqandy ýaǵy da sıaqtylar keldi.

Qarsha ún-túnsiz, áldeneni oılap otyr. Gazetti qolynan shyǵarmaıtyny qalaı, jurttyń bárindeı nege jaıyp jibermeıdi?

Bul ne aramdyǵy? Zady ol bul býmasyn qolynan ólmeı shyǵara qoımas. Tipti ony qaltasyna salýǵa da qorqa ma, qalaı? Bunyń jaı ǵana býma emes ekenine, men bar ǵoı, basymdy báseke tigemin.

Qıanǵa kóz tastap, oıǵa battym. Mynaý býmanyń qupıasyn ashatyn quıtymdaı jeleýdiń bolmaýy oǵan degen ynta-yqylasymdy arttyra tústi. Qaltamdy aqtaryp, bul beıbaqqa birdeńe usynyp, áńgimege tartpaq oımen talon salynǵan kitapshamdy qolyma aldym da qaıta jasyrdym. İzinshe batyldanyp jan qaltamdy qaǵyp: — Tartatyn temeki tabylar ma eken sizden? — dep suradym.

Rahmet, ol temeki tartpaıdy eken, kózi aýyryp, kórmeı qalýǵa aınalǵan soń shylymdy tastap ketipti. Onysy úshin zor rahmet!

— Kózińiz kópten aýyra ma? Zaıyry, sizge oqýǵa múldem bolmaıtyn shyǵar. Tipti gazet te oqymaısyz ǵoı, tegi?

— Tipti gazet te oqı almaımyn, — dep ol maǵan buryldy. Kózin shel qaptap, áınektele aǵaryp ketipti, kisige qaraǵany da jansyzdanyp kórinedi.

— Ózińiz osy jerdiki emessiz be? — dep surady ol.

— Iá... Qolyńyzǵa ustaǵan gazettiń atyn da oqı almaısyz ba, tym qursa?

— Áreń dep aıyramyn... Sizdiń bul jerlik emes ekenińizdi birden ańǵardym: maqamyńa qarap aıyrdym. Ol op-ońaı, meniń dybys ajyratý qabiletim kúshti. Túnde jurttyń bári uıyqtap jatqanda kórshi bólmedegi tynystaǵandy da estip jatamyn... Al men sizden mynany suraıyn dep edim: qaıda turasyz?

Oıyma ótirik aıtý sap ete qaldy. Arty ne bolaryn tipti oılanbastan:

— Qasıetti Ýlap alańyndaǵy ekinshi úı, — dep syqpyrta saldym.

— Ras pa? Al men Qasıetti Ýlap alańyndaǵy árbir tasty bilemin ǵoı. Onda fontandar, birneshe fonarlar, aǵashtar bar,—bári de esimde... Nómiri qandaı dedińiz?

Gazet týrasyndaǵy oı ábden tıtyqtatqan basym, bárine núkte qoıaıyn dep ornymnan turdym. Qupıa qaıtkenmen de ashylýǵa tıis qoı.

— Sizge gazet oqýǵa bolmaıtyn bolsa, onyń qajeti qansha...

— Shamasy, siz ekinshi úıde turamyn dedińiz-aý, osy? — dep sózin jalǵastyrdy ol meniń abyrjyp turǵanymdy tipti ańǵarmaı. Kezinde ol úıdegi turǵyndardyń bárin bilýshi edim Sizdiń qojaıynyńyzdyń aty kim?

İsti tez tyndyrý úshin aýzyma túsken kisiniń atyn ataı saldym jáne ony taban astynda ózim oılap taptym.

— Happolatı, — dedim.

— Happolotı, — dep ol qıyn famılıanyń ózin múdirmesten qaıtalap, basyn shulǵıdy.

Qaıran qalyp oǵan tańyrqaı qaradym. Ol óte baısaldanyp, júzinen oılanǵan keıip tanytady. Oıyma kelgen bir bolmashy famılıany aıta salyp edim, myna kisi sony qaǵyp alyp buryn bilgen bolyp shyqty. Sol zamat ol býmasyn oryndyqqa qoıa salyp edi, qumarlyǵym taǵy da órshı jónelgenin ańǵardym. Gazettiń eki jerinde maıdyń daǵy bar ekenin baıqadym.

— Sizdiń qojaıynyńyz teńizshi me edi? — dep surady shal, daýysynda kekesinniń nyshany da bilinbeıdi. Men bilsem, ol teńizshi bolýy kerek.

— Teńizshi deısiz be? Kinámdi keshirińiz, sizdiń biletinińiz onyń aǵasy bolýy kerek, bul keme ýákili Iý.A.Happolatı.

Osymen ony táıkesinen túsirmek edim, ol barlyǵyna da kelise ketip:

— Estýimshe ol isker jigit kórinedi, — dep suraǵyn jalǵastyryp qazbalaı tústi.

— Iá, ol esti jigit, epti kásipker, — dep men de shubyrta jóneldim, usaq-túıek buıymdar tasyp, Qytaıdan ákep ıtmuryn, Reseıden ákep qustyń qaýyrsyny men mamyǵyn, bylǵary, aǵash, sıa... ne kerek bárin satady.

— Ha-ha, baryp turǵan bir jalmaýyz deseıshi! — dep qarıa meniń sózimdi kıip ketti.

Munysy maǵan qyzyq kórindi. Qyzyp ketip bir ótirikten soń bir ótirikti oılap taptym. Qaıtadan otyryp gazet pen qupıa qaǵazdy múldem esten shyǵaryp, suhbatta symnyń sózin bólip ábden qyzbalanyp aldym. Mynaý majardyń, joqqa nanǵyshtyǵy essiz bir betsizdikke bastap, ony jalǵan sózdiń topanyna toǵytyp qarsylyǵyn kúl-talqan etkim keldi.

— Happolotı oılap tapqan elektrli duǵalyq haqynda esitkenińiz bar ma?

— Elektr... birdeńe dedińiz be?

— Túnde jarqyrap turatyn elektr áriptermen jazylǵan duǵalyq týraly aıtyp turmyn. Bul degeniń san mıllıon kron quraıtyn baılyqqa baılanysty orasan úlken is, onda qarip quıýshylar men baspashylar, júzdegen mehanıkter mol jalaqy alyp jumys isteıdi, estýimshe olardyń uzyn sany jeti júzden asady.

— Al meniń aıtyp otyrǵanym ne? — dedi qarıa baıaý ǵana.

Sosyn únsiz qaldy; dáýde bolsa oılanbaı-aq meniń ár sózime senip otyr. Munysy meni túıildir eıin dedi, ótirik ertegilerim onyń shamyna tıip, shamdandyryp jiberedi degen úmitim jelge ushty.

Taǵy da tuldyrsyz birer ótirikti qurastyryp, qyzyp ketip, Happolatı tabany kúrekteı toǵyz jyl Persıada mınıstr bolǵan dep te soqtym.

— Álbette, siz Persıada mınıstr bolý degenniń ne ekenin elestete de almaısyz ǵoı, solaı emes pe? — dep suradym. Onda mınıstr bizdegi korólden artyq, sultan degenniń ne ekenin biletin bolsańyz, ol sonymen barabar. Al Happolatı birde-bir súrinbesten udaıy bıikten kórindi.

Odan ári onyń qyzy, perızat, hanshaıym týraly, kútýshi kúńderiniń ózi úsh júz bolǵany jaıynda, altyn raýshanmen oqalanǵan tósekte uıyqtaıtyny jóninde aıttym. Ondaı bet bitkenniń sulýyn kórsem, qudaı atsyn meni oǵan teń arýdy ómirden kezdestirgen emen, dep bóstim.

— Demek, ol sulý bolǵan ǵoı, — dedi abdyrap qalǵan shal kózin apalaqta typ.

— Sulý degen ne, ol bar ǵoı, baryp turǵan perızat, baýrap alardaı názik, álemnen asqan arý janary barqyttaı jumsaq, saýsaǵy jaquttaı súırik. Kózin bir tóńkergeniniń ózi súıgennen beter, meni shaqyrǵandaǵy daýsy tamyljyǵan sharaptaı ishpeı mas qyp tastaıtyn. Sondyqtan onyń asqaq sulý bolmasqa haqysy joq. Sizdińshe, ol bázbir keńse qyzmetshisi nemese órt sóndirý mekemesiniń hatshysy deısiz be? Iá, anyǵyn aıtar bolsam, ol ertegige uqsas aspan álemine laıyq jan ıesi.

— Iá, árıne, solaı ǵoı, — dedi ol nemquraıdylaý ǵana.

Onyń baısaldylyǵy jalyqtyryp jiberdi de, óz daýysyma ózim eltip shynymen-aq shamyrqanyp, ábden ashylyp sóıledim. Endi men urlanǵan qaǵaz, basqa bir eldiń paıdasyna jasalmaq astyrtyn áreket týraly qaıtyp oılaǵanym joq; kishkentaı juqaltań býma, mine, ekeýmizdiń aramyzda jatyr, onyń ishinde ne baryn bilmek tursyn, tipti kóz toqtatyp qaraǵym da kelmeıdi. Ózimniń ótirik áńgimeme eligip, kóz aldymnan talaı tańǵajaıyp beınelerdi ótkizip, qanym basyma shapshyp, joqty-bardy syqpyrtyp turmyn.

Al shal bolsa, ketýge yńǵaılandy. Ornynan kóterilip, áńgimeni short úzbes úshin:

— Ol Happolatıińniń baılyǵy, ushan-teńiz ǵoı, tegi? — dep surady.

Mynaý jeksuryn soqyr shal qaladaǵy árbir jarnamadan atyn oqıtyndaı men oılap tapqan jat famılıaǵa bılik júrgizbek pe, ózi?

Ol birde-bir múdirmeı, eshbir dybysty dalaǵa jibermeı, men oılap shyǵarǵan famılıany jadyna toqyp, máńgi óshpesteı etip aldy. Eshteńeden qymsynyp aıylyn jınamaǵan, basy da aınalmaǵan, aldaýǵa da túspegen osy adamǵa qaradaı yzam kelip, qatty ashýlandym.

— Bilmeımin, — dedim kenet men. Shyn máninde de, bilmeımin. Al sizge endi maǵlum bolsyn, onyń aty-jóni Iýan Arno Happolatı, bas áripterine qaraǵanda solaı bolýy kerek.

— Iýan Arno Happolatı, — dep qaıtalady meniń qyzbalyǵymnan ish tartyp qalǵan shal.

Sosyn tyrs etip úndegen joq.

— Siz onyń áıelin kórseńiz ǵoı, — dep jalǵastyrdym erkimnen tys. Baryp turǵan qushaq jetpes jýannyń ózi... Bálkim, siz onyń jýan ekenine senbeıtin shyǵarsyz?

Joq, ol jýandyǵyn joqqa shyǵarǵan joq. Ondaı myrzalardyń áıelderi shynynda da jýan bolýy kerek qoı.

Meniń árbir qylyǵyma qarıa baıaý, buıyǵy ǵana jaýap berip, artyq birdeńe aıtyp, ashýlandyryp alamyn ba dep, ár sózin ólshep-tanyp saralaı otyrdy.

— Ne saıtanyńyz baryn bilmeımin, men basyńyzdy bosqa qatyryp otyr dep oılaýyńyz óte durys, — dep terime sımaı aıǵaılap jiberdim. — Happolatı degen famılıasy bar myrza bul jaryq dúnıede joq qoı dep te durys topshylap tursyz. Óziń izdeı bir bet tońmoıyn, qasarma shaldy kórip otyrǵanym tuńǵysh ret. Sizdi qandaı masa shaǵyp júr? Siz ǵoı meni toı shapanyn kıgen, ózinde shegetin shylymy da joq qaıyrshy dep otyrǵan shyǵarsyz? Ondaıǵa ádettenbegen janmyn qudaı aqy, esh pendeniń ondaı kemsitýine tózer kisiń men emes. Buny bilip qoıyńyz!

Qarıa ornynan kaıta turdy. Aýzy ańqaıyp, meniń órekpigen bóspe sózimdi únsiz tyńdady da, býmasyn oryndyqtan alyp, jaıaý súrleýmen búksheńdep búlkildeı jóneldi.

Al men bolsam onyń arqasy búgjıip kózden tasa bolǵanyn kútip tapjylar túrim joq. Óz basym mynadaı búgilgen bel men búkshıgen arqany kórgen emespin, shaldyń mıtyń-mıtyń búlkiline, rabaısyz usqynyna qarap, aqyrynda álgindeı qatty-qatty sózder aıtyp tastaǵanyma túk te qysylǵan joqpyn.

Kún uıasyna qonyp, ymyrt úıirile bastapty, aǵash japyraqtary baıaý sybdyrap syńsıtyn sıaqty. Kergen arqanmen júgiretinder oıyn kórsetetin oramda otyrǵan bala kútýshiler sábılerin alyp úılerine jınala bastady. Ábigerlenip asyǵar men joq, miz baqpaı otyrmyn. Álgi ázirgi tolqýym basylyp, birtindep sabama túsip kelemin, biraq kóńilim qulazyp, eńsem túsip, bosańsı bas taǵandaımyn, uıyqtaǵym keledi. Bul kúni nandy kóp jegenimnen, onyń áseri bilinbeıdi. Eń táýiri osy bolar dep, oryndyqtyń arqasyna shalqaıyp kózimdi jumyp edim, uıqym kelip barady, murnym pysyldap myzǵyp bara jatsam, baq kúzetshisiniń ıyǵyma qolyn salyp, baıaý ǵana:

— Bul arada uıyqtaýǵa bolmaıdy, — degeni ǵoı.

— Iá, árıne, — dedim de sol zamat ornymnan kóterildim.

Sol-aq eken, jaǵdaıym taǵy da múldem túńilterlik bolyp shyqty. Birdeńe jasap, birdeńe oılap tabý qajet boldy. Oryn taba almaı-aq qoıdym, jumysqa usynǵan joldamalarym baıaǵydaǵy nemese eshkim aty-jónin bilmeıtin bireýler qol qoıyp rastaǵan bop shyǵady, demek, olarǵa senýge bolmaıdy. Onyń ústine osy jaz qansha jer qabyldamady deseıshi, tipti ózime degen senimimnen de aıyrylyp qaldym. Áıtkenmen, páterdiń aqysyn uzaq ýaqyt tólemegendikten, bir jerden sol aqshany tabýym kerek. Qalǵandary burynǵydaı qala turar.

Yrqymnan tys qolyma qaryndash alyp, qaǵazdy qaıta shımaılaı bastadym, ár paraqtyń buryshyna "1848" dep jazdym. Tym qurmasa bir ǵana shabytty oı kelip, birer sóz aıtyp jiberse ǵoı. Buryn eshbir qınalmaı jutynyp up-uzaq maqalalar jazyp tastaǵan sátterim bolyp-aq edi.

Oryndyqta otyryp qaǵazǵa sol baıaǵy "1848" degendi myń qubyltyp uzynnan da, kóldeneńnen de jazamyn. Jazamyn da qutqaryp keter oı keler me eken dep kútemin. Úzdik-sozdyq bir oılar qujynap basymdy úńgı bastap edi, batar kún kóńilimdi buzyp, muń uıalatqany. Kúz kelip, uıqysymen qursaýlaı bastady, onyń tynysyn aldymen shybyn-shirkeıler men masalar sezdi, aǵashtardyń japyraǵynda da, jerdiń topyraǵynda da sybdyr kóbeıdi. Munyń ózi ómir shirkinniń tabıǵat zańyna baǵynǵysy kelmeı, ýlap-shýlap, ólimge qarsy tynym tappaı, janyn salyp kúresip jatqanynyń belgisi.

Jorǵalaǵan jándiktiń bári múkten sarǵysh basyn shyǵaryp alyp, quıryǵyn qımyldatyp, uzyn murnymen topyraqty túrtinedi de, aıaqtary kókten kep shalqasynan qulaıdy. Alǵashqy sýyqtyń tynysyn sezgen kez kelgen qyltanaq qaıtalanbas ózgeshe reńkke enip, solǵyn sabaqtar kúnge umsynyp, túsken japyraqtar jerde sybdyrap jibek qurtymdaı syńsıdy. Kúzgi shaq túleý kezeńi raýshan gúliniń qan qyzyl japyraqtary ónip, basqa reńmen qubylady.

Ózimdi de osynaý uıqy qushaǵyna kirýge ázir álemniń ortasyndaǵy qurt sıaqty sezindim. Sodan úreılene selk ete qalyp, atyp turdym da, súrleýmen arshyndap adymdaı jóneldim. "Jo-joq!" — dep judyryǵymdy túıdim. Joq, bulaı bola berýge tıisti emes! Qaıta otyryp qaıtkenmen de maqalany jazyp tastaýǵa bekinip, qaryndashqa qol urdym. Eńsemdi túsirip, bosańsýǵa haqym joq Páteraqy esebi kóz aldymda kólbeńdep tur ǵoı.

Oıym arnasyna baıaý, óte baıaý, birtindep tústi. Árbir sózimdi oı bezbenine salyp saralap, asyqpaı arnama túsip, kirispe eki bet jazdym. Bul eki bet kez kelgen dúnıege; joljazbaǵa ıa saıası sholýǵa oıyma ne kelse, soǵan betashar bolarlyqtaı, qaısyǵan bolsyn bul tamasha bastaý.

Sodan soń qashan bolsa da jazýǵa turatyndaı tıisti mán-mazmun izdeı bastadym, biraq eshteńe de tappadym. Osy bir bos áýreden oı-sanam taǵy da shatasyp, mı ym jumys isteýden bas tartyp, basymnyń qaýashaǵy qańyrap bos qalǵandaı, onyń eki ıyǵymnyń arasynda bar-joǵyn taǵy da bilmeı qalǵan sekildimin. Basymdaǵy qańyraǵan qýysty búkil jan-júregimmen túısingen maǵan ózim de basymnan qara baqaıyma deıin bos qýys qapshyq tárizdi kórindim.

— Jaratqan, jabbar Qudaıym-aı! — dep yzalana daýystap jiberdim de, basqa sóz aıtýǵa hálim kelmeı, sony qaıtalaı berdim.

Jelden japyraqtar shýyldap, kún buzylaıyn dep tur. Qaǵazǵa oılana qarap, taǵy bir otyrdym da, bárin jınap alyp qaltama saldym. Kún sýytaıyn dedi, al meniń jeletkim de joq, sondyqtan kúrtemniń óńirin moınyma deıin kóterip, qolymdy qaltama suǵyp, turdym da júrip kettim.

Tym qursa osy joly, eń bolmaǵanda bir retke ǵana baǵym jansa ǵoı. Qojaıynym aqshasyn talap etkendeı, eki márte alaıa qarady, amal ne, qysyla taǵzym etip, janynan zyp berip óte shyqtym. Budan ári bulaı ete almaımyn, taǵy da bir alaıa qarasa, aǵymnan jarylyp, baspanadan bas tartamyn, báribir udaıy syrǵyta berýge bolmaıdy ǵoı.

Baqtyń shyǵar aýzyna jetkende ashý-yzamnan qorqyp, qashyp ketken shaldy qaıta kórdim. Tylsym túıinshegi ashylyp janynda jatyr, onda talǵajaý bolatyn birdeńeler bar eken, shal solardy jep otyr. Qasyna baryp ábes qylyǵym úshin keshirim suraıyn dep edim, batpadym—tamaq jeýi bylapyt eken, kárilikten ájim aıǵyzdap taramystanǵan saýsaqtary jyrtqyshtyń jeksuryn on tyrnaǵy sıaqtanyp, júregimdi loblytyp, janynan ótip kettim. Ol da meni tanydy, biraq kózin taıdyryp áketti, alaıda beti shimirikken joq. Odan ári tarttym.

Qalyptasqan ǵadetim boıynsha ilingen árbir gazettiń aldynda toqtap, jumysqa jaldaý jónindegi habarlandyrýlardy oqydym; yńǵaıly oryn tapqanymda qalaı qýanǵanymdy aıtsaıshy. Grenlanslerttegi bir saýdager eki saǵattyq keshki jumys úshin esepshi izdeıdi eken, aqysy kelisim boıynsha. Meken-jaıyn jazyp alyp, Qudaıǵa rahmetimdi aıttym; bolmashy eń az aqyǵa da kelisemin, elý ere, tipti qyrqy da jetip jatyr, kez kelgen shartyna razymyn.

Úıge oralǵanda ústelimniń ústinde qojaıynnyń eskertpe haty jatyr eken, ol bólmeniń aqysyn ne aldyn ala tóleýimdi nemese ony múmkindiginshe tezirek bosatýymdy talap etipti. Renjimeýimdi ótinip, basqa lajy joq ekenin aıtypty. Barsha iltıpatpen, modam Gýnnerson dep qol qoıypty.

Grenlarsnet, 31-de turatyn saýdager Krıstınge hat jazyp, konvertke saldym da, buryshtaǵy poshta jáshigine apardym. Sosyn shatyrdaǵy baspanama kóterilip, átkenshekte damyldap oıǵa shomdym, ymyrt bolsa túıilip, qarańǵylanyp barady.

Erteńgilik erte oıandym. Kózimdi ashqanda aınala áli múldem qarańǵy edi, birazdan keıin ǵana tómendegi saǵat besti soqty. Qaıta uıyqtaıyn dep edim, uıqym kelmedi, tipti qalǵı da almadym, san túrli oılar basymdy shyrmap mazamdy ketirdi.

Kenet oıyma ocherk nemese feletonǵa jaraıtyndaı birneshe jaqsy sóz tirkesteri oraldy, mundaı tabys buryn-sońdy Kolyma túsken emes. Jatyp alyp ol sózderdi ishteı qaıta-qaıta lap, olardy tamasha tabylǵan tirkester dep bildim. Olardan keıin oıyma kelesileri quıylyp, uıqym shaıdaı ashylyp, kereýetimniń aıaq jaǵyndaǵy ústeldiń ústinde jatqan qaryndash pen qaǵazǵa umtyldym. Kókiregimde bir qaınar atqylaǵandaı, bir sózden soń bir sóz aǵylyp, qaǵazǵa túsip, sújet týyndaıdy; kórinister almasyp, kóńilde oqıǵalar qylań beredi, qýanyshtan ózimdi qaıda qoıarǵa bilmeı, menen baqytty jan joqtaı sezinemin. Oılar tasqyny tótelep, bárin baqaı shaqtap jazyp úlgere almaı jatyrmyn. Taqyryp ábden baýrap alyp, qaǵazǵa túskeli jatqan tárizdi.

Tańǵalarlyq bul ǵajap kóńil-kúı sheksiz uzaı tartyp, kidirip, qaryndashymdy qoıǵanda, tizemde on bes, tipti jıyrma shaqty jazylǵan paraq jatty. Eger bul jazba better birdeńe turar bolsa, onda qıyndyqtan qutylǵanym! Tósekten atyp turyp, kıine bastadym. Barǵan saıyn jaryq molaıyp, esiktegi maıak qaraýylynyń qulaqtandyrýyn oqýǵa bolarlyqtaı boldy. Terezeniń aldy jap-jaryq, ondaı jaryqta jazýdyń ózi bir ǵanıbet. Sol sátinde-aq jazǵanymdy taza qaǵazǵa kóshirýge kiristim.

Meniń qıalym sáýle men boıaýdan turatyn tańǵajaıyp tyǵyz munarǵa malynǵan, sátti tabysyma qýanyp úlgermeı jatyp, ishteı budan táýir eshteńe oqyǵanym joq dep qoıamyn. Baqytqa mas bolyp, qýanyshym qoınyma syımaı alaýlap, jeńisime máz-meırammyn; qolymdaǵy bir býma qaǵazdy salmaqtap kórip, jýyq máninde shamamen bes kronǵa baǵalaımyn. Bes kronǵa eshkim de saýdalasyp jatpaýǵa tıis, qoljazbamnyń mazmunyn eskere otyryp, tipti on kron berýi de múmkin, onyń ózi de túkke turmaıtyn tym tómen baǵa. Munshalyq biregeı jumysty tegin jasamasam kerek qoı; men bilsem, bul sekildi romandar jolda jatqan joq. Oǵan on kron suraýǵa bel býdym.

Bólmeniń jaryǵy barǵan saıyn molaıa tústi, esik jaqqa kóz tastap edim, qańqadaı ilbıgen jińishke áriptermen jazylǵan "Andersen bıkeshtiń dúkeninde kire beristen ońǵa burylsań, eń táýir kórpe satyp alýǵa bolady" degen jarnamany esh qıyndyqsyz oqı alǵandaımyz, onyń ústinde tómende saǵat jetini baıaǵyda soqty.

Terezeden sheginip, bólmeniń ortasyna kep turdym. Eger bárin bezbenge sap ekshep kórse, modam Gýnnersenniń meni bul bólmede turmaısyń degeni durys. Jalpy, bul bólme maǵan laıyq emes, terezege tutqan jasyl perdesi jaı jupyny matadan jasalǵan, qabyrǵaǵa qaǵylǵan shegeleri de az, kıimderimdi iletin eshteńe joq. Buryshtaǵy átkenshek shyn máninde mazaq, áıteýir átkenshekke uqsas birdeńe. Terbelme mundaı alasa bolar ma, onyń ústine aıadaı tar, odan ózińdi aıaǵyńdy tar etikten sypyrǵandaı áreń shyǵaryp alasyń. Bir sózben aıtqanda, bul bólme oı eńbegine laıyqsyz, sondyqtan munda endi qalǵym kelmeıdi. Uzaq ýaqyt tózip, dymymdy shyǵarmaı, osy úıshikte qamyqqanym jeter.

Úmit pen qýanysh qanattandyryp, qaltamnan alyp qaıta oqyp shyqqan tamasha shyǵarmam týraly ish pikirim keýdeme syımaı, jeliktirip, ýaqytty zaıa jibermeı, zattarymdy jınastyrýǵa kiristim. Qyzyl qol oramalǵa oralǵan eki taza jaǵa jatqan túıinshekti, úıge men ákelip júrgen búkteýli gazet qaǵazyn alyp, kórpemdi domalata orap, jazyp júrgen qaǵazdarymnyń qalǵanyn jınastyrdym. Sosyn birdeńe umyt qalmady ma eken dep, burysh-buryshty súzip shyǵyp, eshteńe tappaı, terezege qaradym. Erteńgilik kún bulyńǵyr ári syzdy eken; órtenip ketken ustahanada tiri pende joq, aýladaǵy ylǵal sińgen kir jaıatyn jip bir qabyrǵadan bir qabyrǵaǵa kerilgen qalpynda tur. Bulardyń bári burynnan bar kórinis qoı, sondyqtan terezeden sheginip, kórpemdi qoltyǵyna qysyp, maıak qaraýylynyń qulaqtandyrýyna, Andersen dúkeniniń kórpesine taǵzym etip basymdy ıip, esikti ashtym.

Sol sát qojaıyn eske túskeni ǵoı. Keterimdi habarlaýym kerek qoı oǵan, anaý-mynaý emes, parasatty adam ekenimdi bilem. Oǵan qosa hat jazyp, bólmesin birneshe kún merziminen tys paıdalanýǵa múmkindik bergeni úshin alǵys aıtýym kerek qoı. Biraz kúnge deıin qarjy jaǵynan qamsyz bolamyn degen senimimniń kúshtiligi sondaı, qojaıynǵa taıaý kúnderi bes kron ákep tastaýǵa ýáde berip saldym; baspanasynda qandaı adal salıqaly adam turǵanyn jáne atap aıtqym keldi. Hatty ústeldiń ústine qaldyrdym.

Esiktiń aldynda taǵy da aıaldap, artqa burylyp qaradym. Ómirge oralýdyń jarqyn sezimi meni dúr silkindire túletip, Qudaıǵa hám kúlli álemge degen razylyǵymda shek bolǵan joq, kereýettiń aldynda tizerlep otyra qalyp, Jaratýshymyzǵa búgin tańda kórsetken asqan qaıyrymdylyǵy men sharapaty úshin myń da bir alǵys aıttym. Osy álginde ǵana bastan keshirip, qaǵazǵa túsirgen búgingi shabyt tasqyny jan-júregime aspannan túsken ǵalamat, kómek surap daýys salǵan keshegi naza-zaryma qaıtqan jaýap syndy. "Sonda Táńiri! Sonda!" dep daýystap, óz sózime ózim qýana súısinip jylap jiberdim. Ara-tura joǵary qaraı bireý-mireý shyǵyp bara jatqan joq pa eken, dep tyń tyńdap ta qoıamyn. Aqyry, ornymnan kóterilip, uzyn baspaldaqtan bildirtpeı túsip, eshkimge kórinbeı, syrtqy esikke jettim.

Ala qaraqta jaýǵan jańbyrdan joldar jarqyrap jatyr, aspan alasuryp, aýyr salmaǵymen qala ústine tóne túskendeı. Bult tumshalap kún kózi de kórinbeıdi. Saǵat qansha boldy eken? Óz ádetim boıynsha ratýshaǵa tartsam, saǵat segiz jarym bolyp qalypty. Demek, áli de attaı eki jarym saǵat qydyrýym kerek. Saǵat onǵa, tipti on birge deıin redaksıaǵa barýdan esh mán shyqpaıdy. Oǵan deıin kóshe kezip, ońashada oraza ashýǵa qajet tıyn-tebendi qaıdan alýdyń jolyn oılastyrýǵa týra keldi. Aıtqandaı, búgin keshkisin as-sýsyz qalamyn degen oı qaperimde de joq; qudaıǵa shúkir, ondaı kúnder ótti ǵoı. Onyń bári úreıli tústeı ótken shaq, endi isim ońǵarylyp, órge basýǵa tıis!

Qoltyǵyma qysqan jasyl kórpemnen ózimdi yńǵaısyz sezinip kelemin, mundaı túıinshekpen jurt kózine kóriný degen mıǵa syımaıdy. Jurt ne dep oılaıdy? Ony ýaqytsha qaldyra turatyn oryn izdedim. Zamat basyma Sembaıǵa kirip, kórpeni qaǵazǵa oratyp ala qoıaıyn degen oı keldi, sonda túıinshegim durys reńk alyp, eshkimnen uıalmaıtyn bolamyn. Dúkenge kirip, pirkázshikterdiń birine tilegimdi aıttym.

Ol áýeli kórpege, sosyn maǵan qarady, túıinshekti alyp jatyp ol unatpaı ıyǵyn qıqań etkizgendeı kórindi. Onysy shamyma tıip ketti.

— Abaılańyzshy, albasty bas qyr! — dep daýystap jiberdim. Bunyń ishinde oraýly asa qymbat eki gúlsaýyt bar. Bul Smırnaǵa jóneltiledi.

Meniń aılam oılaǵannan da artyq nátıje berdi. Endi pirkazshik ózin kináli sezinip qıpaqtap, qandaılyq qundy túıinshek ekenin birden ańǵara almaǵanyna jylarman bolyp keshirim ótindi. Ol óz isin bitirgende men Smırnaǵa ylǵı bir baǵaly buıymdar jiberip júrgendeı mańǵazdanyp, alǵys aıtyp edim, pirkázshigim meni tabaldyryqqa deıin shyǵaryp salyp, aldymnan esik te ashty.

Odan bazar alańyna attanyp, gúl men quty satatyn áıelderdi tóńirektep, jurttyń arasynda qydyrdym da júrdim. Tańǵy syzdy aýada tership alaý atqan aýyr qyzyl raıhandar kóz jaýyn alyp, kókiregimdi qytyqtap, bireýin úzip alýǵa ıtermeledi de, satýshysyna jaqyndap janasý úshin baǵasyn suradym. Qaltamda aqsham bolsa, oılanyp jatpaı-aq raıhan gúldi satyp alar edim, shyǵynnyń ornyn sosyn basqa birdeńeden únemdep toltyra jatamyn ǵoı.

Saǵat onda redaksıaǵa keldim. Qolynda qaıshysy bar bireý eski gazetterdi aqtaryp otyr, redaktor áli kelmepti. Ol qalyń qoljazbamdy qaldyryp ket dep edi, búl jaı ǵana jazbalar emes, muny mindetti túrde redaktordyń óz qolyna tabys etý kerek degendi qadap aıtqandaı boldym. Jaýabyn keıinirek kelip alarmyn.

— Jaraıdy! — dep Qaıshy kisi gazet aqtarýǵa qaıta kiristi.

Maǵan ol iske tym samarqaý qaraıtyndaı kórindi, sonda da

úndegenim joq, nemquraıdy ǵana basymdy ızep, shyǵyp júre berdim.

Endi meniń bos ýaqytym kóp-aq. Tek aspan ashylsa eken. Aýa raıy tymyrsyq tym nashar ne jel joq, ne aıaz joq; qyz-kelinshekter saqtyq jasap, qolshatyrlaryn ashyp alǵan, al erlerdiń basyndaǵy qalpaqtarynda sıyq joq, kúlki keltiredi. Men bazarǵa kaıtyp baryp, gúlder men shópterdi qyzyqtadym. Kenet bireý ıyǵyma qol artyp, jalt burylsam — qaıyrly tań tilep turǵan "Sulý sylqym" eken.

— Qaıyrly tań deısiń be? — dedim odan tezirek qutylý úshin suraq aralas jaýap qatyp. Jalpy "Sulý sylqymdy" onsha jaratpaýshy edim.

Ol meniń qolymdaǵy muqıat oralǵan úlken túıinshegime tesile qarap:

— Mynaý qolǵa ustaǵanyńyz ne? — dep surady.

— Sembaıda bolyp, kıim-keshekke dep mata alyp edim, — dedim nemquraıdy únmen. — Mynandaı kónetoz kıimimen júrý mezi qyldy. Udaıy syrtqy syr-sıpatyńa qaramaı júre berýge bolmaıdy ǵoı.

Ol maǵan tańyrqaı qarady.

— Al jalpy jaǵdaı qalaı? — dep surady sál kidirip.

— Budan jaqsyny tilep qajeti joq.

— Jumys birdeńe taptyń ba óziń?

— Jumys deısiń be? — dep qaıtalaımyn qasaqana tańdanǵan bolyp. — Bilgiń kelse, Krıs tıdiń kóterme saýda fırmasynda býhgalter bop qyzmet etem.

— Á, solaı ma! — dep ol kúmiljip qaldy. — Aı, jaratqan ıe, siz úshin qýanyshymda shek joq. Baıqa qaıdaǵy joq qaıyrshylarǵa aqsha taratyp júrme. Bar jaqsylyqty tileımin!

Uzańqyrap baryp, qaıta oralyp taıaǵymen qolymdaǵy túıinshekti nusqap:

— Tiginshi usynaıyn saǵan. Isaksennen artyq ásem tigetin tiginshi tappaısyń. Menen keldim dep aıt oǵan, — dedi.

Meniń isime tumsyǵyn tyǵýdyń qajeti ne eken oǵan? Qaı iskerge baratynymda ne sharýasy bar? Baryn kıip, baılaýyshyn salyp júretin osy bir qýys keýdege ashýym kelip, qaryzǵa alǵan on kronyn áli qaıtarmaǵanyn esine saldym. Ol apalaqtap jaýap qatqansha, qaryzyn qaıtarýdy talap etkenime ókinip, qysylǵannan kózimdi odan aýdaryp ákettim. Tap sol tusta qasymyzdan bir áıel ótip, men oǵan sheginip jol berdim de, jaǵdaıdy paıdalanyp burylyp ketip qaldym.

Endi qaıda baryp kúteıin? Kafege kirýge qaltam taqyr, mundaı merzimde tanystarǵa barýǵa taǵy da bolmaıdy. Bazar men Grensenniń arasynda bostan-bosqa sandalyp, taqtaǵa jańa ǵana ilingen "Keshki jańalyqtardy" oqydym. Karl-Úan kóshesimen ótip, buryldym da, Qutqarýshy hramyna bet alyp, shirkeý janyndaǵy zırattan otyra turar tynysh jer taptym.

Mundaǵy aýa dymqyl eken, typ-tynysh oılanyp otyryp, qalǵyp ketsem, tońyp qalyppyn. Feletonymnyń shaǵyn bolǵanyn, shabyttan týǵan tamasha shyǵarma ekenine shúbásiz sene alamyn ba? Qate joq pa eken ózinde? Durysyraq oılasam, ony jalpy qabyldamaı qoıýy jaıdan-jaı qabyldamaı qoıýy da múmkin ǵoı. Bálkim, ol shamaly, tipti túkke turmaıtyn nashar dúnıe shyǵar, ony qaǵaz tastaıtyn sebetke laqtyra salmaǵanyna kim kepildik beredi? Kóńil kúıim buzylyp, tynyshym ketip, atyp turyp, zırattan týra tarttym.

Akersgatende jarnama áınek arqyly dúkenniń ishine úńgip, saǵat on ekiden endi ketip bara jatqanyn kórdim. Ýaqyt áli erte ekenine de opyndym, óıtkeni kún tústen áldeqashan aýyp ketken shyǵar dep oılap em ǵoı, al redaktorǵa saǵat tórtten buryn barý paıdasyz. Feletonymnyń taǵdyryna qatysty qaıdaǵy bir keleńsiz oılar ıyqtap alyp, oılaǵan saıyn mı ym ashyp, aqyl-esim shatasyp, tósekten týra salyp kádege asarlyqtaı birdeńe jazǵanyma kúmánim kúsheıe túsedi. Árıne, ol ózimdi-ózim aldaý bolyp shyǵyp, sáske boıy bosqa alaqaılaǵanmyn ǵoı. Iá, qur bosqa qýanǵanmyn. Mine, Ýllevolsveıendi boılap, Qasıetti Genrıh qyrqasyn janaı, alańqaıdy basyp, taqtaı tiletin jerge taıaý jińishke kóshemen bezek qaǵyp kelemin. Qurylystar men baqshalyqtardyń janynan ótip, aqyry shegi, sheti joq úlken jolǵa tústim.

Osy arada toqtap, keri qaıtýǵa bel baıladym. Álgi júristen denem qyzǵan eken, keri qaıtqanda eńsem túsip, aıaǵymdy ilbip bastym. Qarsy aldymnan shóp artqan eki kólik kezdesti. Arbakeshter ándetip, shóptiń ústinde shalqasynan jatyr, ekeýi de jalańaıaq, dóńgelek tompıǵan júzderinen oı nyshany bilinbeıdi. Qarsy kele jatyp, olar menimen til qatysyp, bázbir eskertý jasap, bolmasa mazaqtap kúler me eken dep oılaımyn. Olarǵa ájeptáýir taqalyp qalǵanda bireýi daýystap qoltyǵyma qysqanymnyń ne ekenin surady.

— Kórpe, — dep jaýap berdim.

— Anyq bilmeımin, úshtiń shamasy bolý kerek.

Ekeýi de kúlip, ári qaraı jóneldi.

Kenet qamshy tıip, qulaǵym ýdaı ashyp, qalpaǵym basymnan ushyp ketti, álgi jigitter meni mazaq etpeı kete almaǵan eken. Yza bolǵan basym, qulaǵymdy ustap, ordyń shetine túsken qalpaǵymdy alyp, aýlaq kettim. Qasıetti Genrıh qyrqasynda kezdesken kisiden ýaqyt surasam, saǵat beske taıap qapty.

Saǵat bes! Saǵat beske taıap qalǵan! Aıaǵymdy jebeı alyp, júgire basyp redaksıaǵa tarttym. Redaktor baıaǵyda kelip otyrǵan shyǵar, tipti ketip te qalǵan bolar. Qydyrǵanda ilbip júrgen basym, júgiremin dep dońǵalaqtyń astyna túsip qala jazdadym. Atpen jarysqandaı bar pármenimmen júgirip, ýaqytyna úlgerýge jan saldym. Ǵımaratqa júgirip kirip, baspaldaqtan sekirip shyǵyp entige esik qaqtym.

Jaýap bolmady.

"Ol ketip qalypty! Ketip qalǵan ǵoı!" dep oıladym. Esikti tartyp kórsem ashyq, taǵy da tyqyldatyp, ishke kirdim.

Redaktor betin terezege berip, ústelinde otyr, qolynda — qalamy, birdeńe jazyp otyrǵan sıaqty. Amandasyp alqynýymdy áreń bastym, ol meni kórip, basyn shaıqady.

— Sizdiń ocherkińizdi qaraýǵa ýaqytym bolmady.

Ázir eńbegimdi mansuqtap, qaıtaryp tastamaǵanyna qýanyp:

— Árıne, túsinemin ǵoı, — deımin. — Iá, onyń asyǵysy da joq. Bálkim eki kúnnen keıin soǵarmyn, bolmasa...

— Iá, qarap shyǵaıyn. Aıtqandaı, mende sizdiń meken-jaıyńyz bar.

Sol arada budan bylaı eshqandaı meken-jaıym joq ekenin aıtýǵa umytyp ketkenim.

Qabyldaý aıaqtaldy, basymdy ıip sheginip baryp, shyǵyp kettim. Kóńilimdi úmit qaıta kernedi; áli aıyrylǵan eshteńem joq, eregeskende bar ǵoı, biraz nársege qol jetkizemin. Basymda ár alýan tyń qıaldar týyndap, jaratqan jalǵyz haqtyń quzyrynan feletonym úshin on kron syılyq alatynymdy habarlap turǵan sekildendi.

Tek endi túnde qonyp shyǵatyn bir turaq tabý ǵana kerek! Qaıda qonyp shyqsam eken dep oıǵa batyp, kósheniń ortasynda turyp qalǵanymdy ańǵarmaspyn. Jan-jaǵynan tolqyn týlap, dóńbekship jatqan jalǵyz baken syndy tapjylmaı joldyń ortasynda turǵanymdy umytyp ta ketemin. Gazetshiler maǵan "Vıkıngti" usynady.

Shapshań burylyp, túıinshegimdi jasyrýǵa tyrysyp, asyp-sasqan qalpym, terezeden eshkim kórip qalmasyn dep shirkeýge jetýge asyqtym. Ingebretten asyp, teatrdyń janynan ótip, Lo gennen burylyp, jaǵalaý jaqqa fortqa bet aldym. Bir bos oryndyq taýyp alyp taǵy da oıǵa shomdym.

Túnep shyǵatyn baspanany qaıdan tapsam eken? Tańǵa deıin panalap shyǵar bázbir tesik joq pa? Burynǵy bólmeme qaıtyp barýǵa namysym jibermedi, óz sózimnen aıný degen oıyma tipti kelmegen nárse, alaıda kóz aldyma kishkentaı terbelme átkenshek elestep, ol sheshimdi ózgertkenime tańmyn. Qıal kúshimen kenet Hegdehaýgendegi eki terezesi bar úlken bólmeden bir-aq shyqqan ekem deımin! Ústel ústinde kózdiń jaýyn alatyn býterbrodqa syqalǵan podnos túr, sosyn ol bıfshtekske, aýyzdan silekeı aǵyzar tyn bıfshtekske aınalyp ketti, qasynan qardaı appaq súlgi qaǵazdar, úıme tabaq nan, kúmis shanyshqy shyǵa keldi. Álden soń esik ashylyp, qojaıyn kirip, bir kese shaı usyndy...

Qurǵaq qıal men qysyr túst -aı! Tap qazir ishetin as tapsam, basym qaıta aınalyp, aqyl-oıdaǵy bezgekteı qalshyldatqan dertten, tasqyndaǵan eser qıalmen arpalysýyma týra keledi, dep ózimdi-ózim ılandyrmaq bolamyn. Mine, men osyndaı janmyn, as ishýim zıan, dilim men dinim, erekshe qasıetim sondaı!

Bálkim, baspanany keshirek, kún batar aldynda tabarmyn. Asyǵyp qaıda baramyn eń quryǵanda orman ishinen bir oryn izdermin, áıteýir qalanyń kúlli shet jaǵy meniń qaraýymda ǵoı, ázir aıaz da joq.

Al teńiz bolsa, typ-tynyq tomsyraıyp sulyq qalǵan, tek kemeler men talpaq tumsyq parohodtar ǵana qorǵasyndaı sazarǵan aıdyndy, tilgilep júr, eki bortynan da sý kópirship, ilgeri jyljyp barady, turbalardan tútin shúıkelegen túbitteı ushady, mashınalary satyrlap, sýyq aýany satyr-sutyr soǵyp jańǵyryqtyrady. Aspandy qara bult tumshalap tastaǵan, úp etken jel jáne joq, tý syrtym daǵy aǵashtar dymqyl, astyndaǵy oryndyq ta sýyq, syzdy. Ýaqyt ótip jatyr; qalǵı bastadym, sharshaǵanym bilindi, arqamdy titirkentip sýyq júgirip ótkendeı boldy, izinshe kózim jumylyp bara jatqanyn sezdim. Sosyn kirpikterim bir-birine jabysyp uıyqtap kettim...

Oıanǵanymda aınala áli qarańǵy eken; shala uıqydan apalaqtap, ábden jaýrap qalǵan men atyp turyp, túıinshegimdi alyp tartyp otyrdym. Jylyný úshin qolymdy sermep shapshańdata júrdim, saýdyrap qalǵan aıaǵymdy ysqylaı otyryp, órt sóndirý munarasynyń túbinen bir-aq shyqtym. Saǵat toǵyz eken, biraz uıyqtappyn.

Endi qaıda barsam eken? Túnep shyǵatyn bir oryn tabý kerek. Turǵan boıda órt sóndirý deposynan kóz aıyrmaı, kúzetshiniń kózin ala berip qamsyz bir kezinde bázbir esikten syp etip ishke qalaı kirsem eken dep oılaımyn. Baspaldaqpen kóterilip, ony áńgimege tartýǵa tyrysyp kórsem, ol qarý ǵyp, qolyna baltasyn alyp, tyńdaıtyn beıil tanytty. Qolǵa kótergen baltanyń maǵan kezelgen sýyq júzi júıkemniń talshyqtaryn keskilep jatqandaı, qarýly adamnyń aldynda til-aýyzym baılanyp amalsyz sheginshekteı berdim. Ún-túnsiz sheginip baramyn, sheginip baramyn, qoryqqanymdy bildirmeıin dep, umytqan birdeńeni eske túsirgim kelgendeı, qolymdy mańdaıyma apara beremin. Taban jolǵa aıaǵym tıgende ǵana keremet qaterden shynymen-aq qutylǵandaı erkin bir dem alyp, búl jerden aýlaq qashtym.

Sýyqtan dirdektep ashtyqtan ishegim shuryldap, eńsem túsip, kóńilim qulazyp, Karl-Úan kóshesiniń boıynda sandalyp júrdim de qoıdym jáne jaı júrmeı bireý estip qalar dep alańdamaı álde bireýdi sybap aıǵaılap kep boqtaımyn. Stortıng (parlament) ǵımaratynyń aldynda birinshi arystannyń janynda turyp, taǵy da qıalymdy qamshylap, jas jigit tanys sýretshini eske túsirdim. Birde ony Tıvolıda bireýlerdiń shapalaǵynan qorǵap qalyp, keıin kirip shyqqanym da bar. Saýsaǵymdy kóńildene syrt etkizip Týrdenshelgatenge "K. Zakarıa Barel" degen kestesi bar úıdi izdep taptym da, esigin de qaqtym.

Esikti onyń ezi ashty, aýzynan shylym men syranyń sasyq ıisi múńkip túr.

— Qaıyrly kesh! — dedim men.

— Qaıyrly kesh! Sizsiz be? Osynshalyq kesh izdep kelerlikteı, saıtan alǵyr, oıyńyzǵa qaıdan túsip júrmin. Sham jaryǵymen meniń sýretterimnen, shynyn aıtqanda, eshteńe kórýge bolmaıdy ǵoı. Ózińiz kelip ketkennen beri maıadaǵy shópti salǵanmyn, keıbir dúnıelerdi qaıta jasadym. Kúndiz kelińiz, qazir qarap kórýde eshbir mán joq.

— Áıtkenmen de, qaraýǵa mursat berseńiz qaıtedi! — dep saldym. Aıtqandaı, áńgime qandaı sýret jóninde ekenin de umytyp qalyppyn.

— Ol múmkin emes! — dedi ol. — Bári sap-sary bop qulazyp kórinedi. Onyń ústine... — dep sybyrǵa kóship, janyma taqap kep. — Búgin bir qyzben jatyr edim, demek, eshbir múmkindik joq.

— Onda qolqa salýdyń da jóni joq eken.

Oǵan qaıyrly tún tilep, sheginip shyǵyp júre berdim.

Endi qalǵany jalǵyz-aq ormanǵa barý. Shirkin-aı, jer qazirgideı syz bolmasa ǵoı. Kórpemdi sıpap, ashyq aspan astynda túneımin degen oıǵa ózimdi uıyta, boıymdy úırete berdim. Qalada túnep shyǵar jer izdeý Uzaqqa sozylyp, azapqa túsirip, ábden sharshatty, bári jeksuryn kórinip, bet qaıtty; eshqandaı oıǵa boı aldyrmaı, kóshede qydyryp júre berseń ǵoı, kóńiliń ornyna túsip, janyń jaı tabar edi. Ýnıversıtet tusynan ótip bara jatyp, basymdy kóterip, saǵat onnan ketkenin kórip, shetke tarttym. Hegdehaýgende azyq-túlik dúkeniniń jarnama áınegine aıaldadym. Fransýz toqashynyń qasynda mysyq uıyqtap jatyr, shoshqa maıyna toly qańyltyr qalbyr, shyny qutyda jarma túr. Molshylyqtan kez ala almaı, az-kem turdym da, aqsham bolmaǵandyqtan aınalyp júre berdim. Óte sylbyr basyp, zastavadan ótip, birte-birte uzaı berdim, uzaı berdim, aqyry qala túbindegi ormanǵa da jettim.

Joldan burylyp, demalǵaly otyrdym. Sosyn turyp, sál-pál yńǵaıly oryn izdedim, kók buta men arsha jınap, kishkentaı tómpeshikke tósek salǵan boldym, sál qurǵaq bolǵan soń paketti ashyp, kórpeni aldym. Uzaq júristen ólerdeı qaljyraǵan ekem, zamat jata kettim. Qashan qolaıymdy tapqansha ári-beri dóńbekship, elegizı berdim, qamshy tıgen isińkirep turǵan qulaǵym azdap aýyrar túri bar, sondyqtan bir búıirimmen ǵana jatýǵa týra keldi. Bashmaǵymdy sheship, Sembaıdan alǵan qaǵazǵa orap bas jaǵyma qoıdym.

Aınalanyń bári qarańǵylyq qushaǵyna súńgigen, qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh. Tek tý bıikte birkelki gýili alysta máńgi tynbaıtyn áýe surapylynyń sarqylmas áýeni yzyńdaıdy. Sol sarqylmaıtyn da taýsylmaıtyn muńdy áýenge qulaq túrip, kóńilim álem-tapyraq boldy, sebebi búl degeniń adasqan álemniń, alys juldyzdardyń sazy ǵoı...

— Joq, tegi búl shaıtan eles bolýy kerek! —  dep, ózimdi sergitý úshin qarqyldap kúlip jiberdim. — Bul Hanadan jerin ańsap ishin tartyp ysqyrǵan úki ǵoı.

Turyp qaıta jatyp, taǵy da qydyraıyn dep edim, qaıta jattym, tań aǵarǵansha qorqynyshpen, qatybastyqpen arpalysyp, kún shyǵa ǵana uıqy jeńip, qalǵyp ketippin.

Kózimdi ashsam, aınalam jap-jaryq, kún túske tarmasyp qalǵanyn sezdim. Bashmaǵymdy kıip, kórpemdi qaǵazyna qaıta orap alyp, keri, qalaǵa jóneldim. Keshegideı kúndi bult tumshalap túr. Itteı bolyp jaýrappyn, aıaqtarym siresip qalypty, kúndizgi jaryqqa shaǵylǵandaı kózim jasaýraı beredi.

Baqsam, saǵat úsh bopty. Ashtyq dymymdy qurtyp, álsirep baramyn. Júrip kele jatyp júregim aınyp loqsımyn. Sodan qoǵamdyq ashanaǵa buryldym. Taqtaǵa ilingen dastarqan mázirin oqyp, sıyr men shoshqa etin kórgim kelmeıtinin bildirgim kelgendeı, eki ıyǵymdy qıqań etkizdim. Osy jerden týra vokzal alańyna bet aldym.

Basym qatty aınalyp keledi, oǵan nazar aýdarmaýǵa tyrysamyn, biraq aýrýy da, aınalýy da basylar emes, aqyry bolmaǵan soń baspaldaqqa otyra turýǵa týra keldi. İsh saraıym birdeńesi ornynan qozǵalyp ketkendeı ózgerip sala berdi, mı ymnyń perdesi ysyrylyp nemese bir talshyǵy úzilgendeı máńgir tip jiberdi. Birer márte tynysym tarylyp, sileıip otyryp qaldym. Biraq esimnen aıyrylǵanym joq, kesheden beri qulaǵym aýyryp júrgenin anyq sezemin, bir tanys kisi qasymnan ótkende jazbaı tanyp, ornymnan turyp, bas ızedim.

Burynǵylarǵa endi kelip tyńnan mynaý azapty túısik qosyldy. Qalaısha bunyń, bári syz jerde uıyqtaǵannan bolady? Bylaısha aıtqanda, bulaısha aıanyshty ómir keshýde ne mán bar? Qudaı ózi kórip turǵan shyǵar, ne pıǵylymnan osynshalyq japa shegýge tıis ekenimdi túsinsem buıyrmasyn. Kórpemdi báseke qoıyp, tuldyrsyz soqa basym shyǵa kelýime de bolady ǵoı degen bir oı keldi. Oǵan men bir kron alamyn, ol úsh ret toıyp as ishýge jetedi, sodan soń, birdeńeniń basy qaıyrylǵansha shydaı turmaımyn ba; al Gans Paýlıdi birdeńe ǵyp aldaýǵa da bolady ǵoı. Ósimqorǵa bet túzep, esiginiń aldyna baryp toqtaı qaldym, oılap-oılap basymdy shaıqadym da, keri buryldym.

Álgi úıden alystaǵan saıyn bildirmeı arbaǵan ázázilge aldyrmaı, aman shyqtym-aý degen oıdan kóńilim kóterilip marqaıa tústim. Adamshylyqtan aıyrylmaı, adal qalpymda qalǵanymdy, erik-kúshimniń bekemdigin, apatqa ushyraǵan kemelerdiń synyqtary qalqyǵan laı teńizde asqaqtap turǵan shamshyraq maıaktaı jurttan joǵary turǵanymdy maqtan tutyp, keýdemdi qýanysh kernedi. Qulqyn tamaq úshin bireýdiń múlkin báseke salyp, ár túıir úshin betten basyp uıalyp, ózińdi-óziń alaıaq dep jerlep, ar aldynda kináli bolýǵa qalaı bararsyń? Eshqashan barmaısyń, eshqashan! Shyntýaıttap kelgende, ondaı oı kelse, ol kezdeısoq, ótkinshi ǵana, ol úshin kisini kinálaýǵa bolmaıdy. Onyń ústine basyń shydatpaı aýyryp, udaıy bireýdiń kórpesin tasyp ólerdeı sharshasań, amalyń qaısy!

Erte me, kesh pe, tyǵyryqtan shyǵatyn bir jol tabylar! Aıtalyq, hat arqyly ózimniń qyzmetimdi usynǵan Grenlanslerttegi saýdagerge qaıta-qaıta baryp tabaldyryǵyn tozdyrdym ba? Erteden qara keshke deıin telefon shalyp, betim qaıtty ma? Jaıdan-jaı ózdigimnen barǵanym joq, jaýabyn bilmeıtinim de sondyqtan. Bálkim, osy jolǵydan birdeńe shyǵyp qalar, osy joly baqyt betin berip kúlim qaǵar. Baqyt joly bastan-aıaq qupıa tylsym emes pe. Mine, men Grenlansleretke attandym.

Sońǵy silkinis meni álsiretip tastady, álgi saýdagerge ne aıtarymdy oılanyp áreń ilbip kelemin. Múmkin jany jomart jan shyǵar, eger kóńil kúıi jaqsy bolsa jumysym úshin bir krondy aldyn ala berýi yqtımal, tipti suraýdyń da qajeti bolmas, ondaı adamdardan óte súıkimdi ápendelik te ushyrasady.

Qaqpadan óte shyqtym da, silekeıimmen shalbarymnyń tizesin sýladym, kádimgi ózimshe jańa eń bermek oıym ǵoı, kórpeni qarańǵy buryshtaǵy jáshikke tyǵyp, kósheni qıyp ótip, dúńgirshekke kirdim.

İshte báz bireý eski zattardan jelimdep, paketter jasap jatyr eken.

— Krıs tı myrzany kórsem dep edim.

— Ol men ǵoı, — dedi álgi adam.

— Á, solaı ma? Men álgi óz qyzmetimdi usynyp hat jazǵan kisimin ǵoı. Jumys birdeńe tabylyp qalar dep senýime bolar ma eken?

Ol meniń esimimdi birneshe qaıtalap kúlip jiberdi.

— Ejiktep suraǵanyma renjimeńiz, jarqynym, sandardy aýystyryp — túıistirýge qalaısyz? Hatyńyzda myń segiz júz qyryq segizinshi jyl dep jazǵan ekensiz?

Osyny aıtyp ol qarqyldap kep kúldi.

— Iá, onym onsha jaqsy bolmaǵan, — dedim qysyńqyrap. — Azdap júrdim-bardym, umytshaqtyǵym barlyǵyn moıyndaýǵa ázirmin.

— Qaperińizde bolsyn, maǵan sanǵa kelgende eshqandaı qate jibermeıtin adam kerek, — dedi ol. — Jazýyńyz sondaı aıqyn eken, jalpy hatyńyz maǵan unady, alaıda...

Kidirip sál kúttim, álgisi onyń sońǵy sózi ekenine senýim qıyn boldy.

Al ol qaıtadan óziniń paketterimen shuǵyldanyp ketti.

— Áttegen-aı, búl óte ókinishti, biraq mundaıdyń budan bylaı qaıtalanbaıtynyna senińiz, bolmashy jańsaqtyq úshin meni esepshiniń jumysyna múldem jaramaıdy deýge bolmaıdy ǵoı.

— Men de ony esepke alyp otyrǵanym joq, — dedi ol. Al sol sátimde buǵan kúshi mán bergenim ras, taban aýzynda jumysqa basqa esepshi aldym.

— Demek, oryn bos emes eken ǵoı.

— Áı, qudaı-aı, basqa lajy joq qoı sonda?

— Árıne, túk te joq. Óte ókinishti, amal neshik...

— Qosh bolyńyz! — dedim.

Ashý-yzadan qalshyldap kettim. Shyǵa beristen kórpemdi alyp, tisimdi qaırap, tipti keshirim de suramastan kóshedegi kisilerdi qaǵa-maǵa ilgeri julqyndym. Bázbir myrza toqtaı qalyp, qatań eskertý jasap edi, basymdy buryp alyp, aıqaılap, qulaǵyna taıaý kelip, qaıdaǵy joqty aıtyp, dál murnynyń aldynan judyryǵymdy bezep, Ózime - ózim ıe bola almaıtyndaı yza-kekpen ilgeri júrip kettim. Ol polıseı shaqyrdy. Dál sol sát polıseımen ustasa túsip, tóbeleskim-aq kelip edi, tipti qýyp jetinshi dep, adymymdy da baıaýlatyp em, bar bolǵardyń bul mańnan tabylmaǵany ǵoı. Birdeńe jasaýǵa degen eń bir qyzý, eń bir sheshimdi qadamdarym ylǵı osylaı sátsizdikke ushyrasa, amalym qaısy. Nege ǵana 1848 jyl dep jazdym eken? Qarǵys atqyr ol jyldyń maǵan qajeti qansha edi? Endi mine, ishegim shuryldap ashtan qatyp júrgenim, dál talǵajaý qylar birdeńe tabarmyn degen úmittiń ózi joq. Ýaqyt ozǵan saıyn janym da, tánim de qońyltaqsyp, kúnnen-kúnge adaldyǵymnan aınyp baramyn. Uıattan betim shimirikpeı, ótirik aıtatyn boldym, beıshara áıeldiń páteraqysyn tólegenim joq, basyma tipti bireýdiń kórpesin urlasam qaıtedi, degen de oı keldi, sonda uıat, ar degenderiń qaıda qalady. Ózim ishteı irip, kóńilimdi qara óńez basyp bara jatqandaı. Al anaý qıyr kókte Qudaıdyń ózi tapjylmaı otyryp, menen kez almaıdy, meniń ólimim bar erejege sáıkes baıaý, birte-birte, biraq bultartpaı kelýin kútip qadaǵalap otyrǵan sekildi. Alaıda quzyrynan qaskóı shaıtandar shorshyp shyǵyp, meniń Qudekeń ádil jazalap tozaqqa birden top etkizetin kúná jasamaǵanyma zyǵyrdany qaınap, óz shashyn ózi julatyn tárizdi.

Aıaǵymdy shapshań alyp, júgire basyp, oılamaǵan jerde ońǵa burylyp, ashýdan terime syımaı, shamy jarqyraǵan, ásem podezdiń aldynan bir-aq shyqqanymdy ańǵarmadym, áıtkenmen oǵan bógelmesten oılanbaı ishke kirip ketpesem de, onyń sán-saltanaty lezde jadymda qalyp qoıdy, barlyq áshekeıleri bolmashy tetikteriniń ózimen jan aınasynan óshken joq. Baspaldaqpen júrip joǵary kóterilip, ekinshi tájge shyǵyp, qońyraýyn qaqtym. Nelikten týra osy ekinshi tájige toqtaǵanmyn? Jáne baspaldaqtan alys eń shettegi qońyraýdy basqanym ne?

Qaramen eseptelgen qońyr kóılekti jas áıel esik ashty; bir aýyq maǵan tańyrqaı qarap, sosyn:

— Joq, búgin bizde eshteńe joq, — dedi de, esik jappaq yńǵaı tanytty.

Meniń jolymda dál osy bıkeshtiń turýy qalaı? Ol meni qaıyrshy dep qabyldaǵan syńaıly, al men bolsam, mańǵazdanyp, salmaqtana tústim. Onyń sózin estimegen deı, qalpaǵymdy alyp, basymdy ıip, iltıpatpen bylaı dedim:

— Ǵapý ótinemin, bıkesh, qońyraýdy qattyraq qaqtym-aý deımin, qońyraýlaryńyzdyń yńǵaıyn bilmegendiki ol. Shamasy, osy úıde qol arbamen súırep júrer kisi izdeıtin bir syrqat bolýy kerek.

Meniń aqylǵa syımas ótirigimdi bezbendep, ózim týraly ne oılarǵa bilmegen ol sál ańyryp qaldy.

— Joq, — dedi aqyry. — Munda eshqandaı da aýrý turmaıdy.

— Solaı ma? Jasy birazǵa kelip qalǵan myrza edi, sony saǵatyna qyryq ereden alyp, eki saǵat serýendetý kerek bolatyn.

— Ondaı adam joq.

— Olaı bolsa, taǵy ǵapýlyq ótinemin, — dedim. — Zaıyry, ol birinshi qabatta turatyn bolar. Tek qana oǵan taǵdyryna nemquraıdy qaraı almaıtyn bir adamdy usynaıyn dep edim. Meniń atym Vedel-Árlsberg.

Kóńilim qaıta tynshyp, basym aıyǵyp ketti. Búgin beretin eshteńe joq degen bıkeshtiń sózi ústime sýyq sý quıyp jibergendeı eser etti. Maǵan qarap árkim-aq ishteı: "Áke, qaıyrshy kele jatyr, qazir júrek jalǵarlyq birdeńe suraıdy" dep sekem alarlyq jaǵdaıǵa jetip qalǵanyma.

Mellergadte dámhananyń aldyna aıańdap, qýyrylǵan sıyr etiniń dámin raqattanyp ıiskeı bastadym; esik tutqasyna qolym da baryp qap, ne úshin ekenin ózim de bilmeı, ishke kirgim keldi de, zamat aqylǵa túsip, taıyp turdym. Alańǵa shyǵyp demalatyn jer izdedim, alaıda oryndyqtardyń bári bos emes eken, alańsyz otyratyn oryn izdep, shirkeýdi aınalyp ári-beri júrdim. "Iá, árıne! —dedim ishteı qamyǵyp. — Árıne! Árıne ǵoı!" Sodan ári qaraı kettim. Bazardyń buryshyndaǵy fontanǵa toqtap sý ishtim de, aıaǵymdy ilbı basyp árbir jarnama áınekti súzip, árbir ótken kúımeni kózben uzatyp saldym. Basym kúıip barady, shekem solq-solq etip, oǵash bir dybys shyǵaratyn sıaqty. İshken sýym sińe qoımaı, aýyq-aýyq qusqym kelip, ózimdi áreń ustadym. Aqyry Qutqarýshy shirkeýiniń qasyndaǵy zıratqa da jettim. Otyra qap shyntaǵymdy tizeme tirep, basymdy qolyma sylq etkizdim, osylaı búktetilip otyrǵanym durys boldy, keýdemniń shanshýy basyldy.

Bir tas shabýshy maǵan taıaý jerde etpettep, tasqa oıyp jazyp jatyr; ol maǵan túsin umytyp qalǵan bir tanysymdy eske túsirdi, ol kisi bankte isteýshi edi, ekeýmiz kofehanadan kezdeskenbiz bir.

Eger men bet perdem úzilmeı, ardan attap, sol adamǵa barsam ǵoı. Oǵan bar shyndyqty jaıyp sap, qandaı aýyrtpalyqty bastan keship júrgenimdi, isherge as tabýdyń ózi qıyndap ketkenin aıtsam ǵoı. Oǵan qyryný talonym salynǵan kitapshamdy bere alar edim... Eh, saıtan, búl kitapshamdy múldem umytyp ketkenimdi kórmeısiń be. Onyń ishindegi talondardyń ózi bir kronǵa tatıdy. Abyrjyǵan basym qazynamdy izdeı bastadym. Álbette taba almaı, atyp turyp, qoryqqanymnan sýyq terge malshynyp, aqyry ony jan qaltamnyń túbinen taza jáne esh qundylyǵy joq jazylǵan qaǵazdardyń arasynan taýyp, kóńildi bir dedim-aý. Osy alty talondy basynan bastap áldeneshe ret qaıta sanap, sosyn sońynan taǵy tekserip shyqtym, óıtkeni býlar maǵan óte-móte qajet, budan bylaı qyrynbaı-aq qoıaıyn, eregessem men solaı etemin. Bulardyń ornyna konster kúmisinen jasalǵan jaltyrap kózdiń jaýyn alatyn jarty krondy qolǵa ustaımyn. Bank altyda jabylady, tanysymdy kofehanada kúte turamyn, ol saǵat jetide nemese segizde kelýi kerek.

Osy oıym uzaq aldarqatyp, qýanyshty kúı keshtim. Ýaqyt ótip barady, kún eńkeıip, sary taldyń japyraqtary jelmen terbelip shýlap ketti. Alty talonmen bildeı bir bankte isteıtin jas jigitke jabysyp júrgenim ersi emes pe, ózi? Kim bilsin, bálkim, onyń qaltasynda budan da qalyń kitapshasy bar shyǵar, ondaǵy talondar mendegi deı emes jańa, ádemirek te bolar. Qaltalarymdy aqtaryp, bularǵa qosyp beretin birdeńe izdep edim, biraq eshteńe tappadym. Al oǵan galstýgimdi usynsam qaıter edi? Onsyz da op-ońdy júre beremin ǵoı, tek kúrtemniń jaǵasyn qymtap jaýyp júrýim kerek, jeletkim bolmaǵandyqtan onsyz da omyraýymdy muqıat túımelep júretinim belgili. Judyryqtaı etip baılanǵan, keýdemniń jartysyna jýyǵyn jaýyp turatyn galstýkty sheship ap, muntazdaı ǵyp tazalap, kitapshammen qosa aq qaǵazǵa oradym. Sosyn qabirstannan shyǵyp qalaǵa tarttym.

Ratýshadaǵy saǵat jetini kórsetip túr. Kofehanadan onsha uzamaı, ersili-qarsyly júrip, torkóz temir arqyly kim kirip, kim shyqqanyn jiti qarap baqylap turmyn. Aqyry, segizder shamasynda kofehananyń esigine bet alǵan tap-taza, ásem kıingen jas jigitti de kórdim - aý. Ony kórgende júregim tordaǵy qustaı typyrshyp, amandyq-saýlyq joq jetip bardym.

— Jarty kron berińizshi, eski dos! — dedim uıatty jıyp qoıyp. — Mynaý sizge sonyń kepili, — dep kishkentaı túıinshekti qolyna ustata saldym.

— Bere almaımyn, — dedi ol short kesip. — Qudaı aqy, qazir eshteńem joq! — Ol ámıanyn aýdaryp, murnyma taqap kep kórsetti. — Keshe keshkisin qyzyq qýyp qyzyqtaımyn dep, búgin taqyrǵa otyryp qaldym. Senińiz, soqyr tıynym joq.

— Oqasy joq, dostym! — dedim sózine senip.

Túkke turmaıtyn tıyn-tebenge bola ol ótirik aıtpasqa kerek, tipti qaltalaryn aqtaryp túk tappaǵanda, onyń surǵylt kózi jasaýrap ta ketti. Men keri shegindim.

— Olaı bolsa, keshir! — dedim. — Jaı bir qıyndyqqa tap bolyp turǵanym.

Burylyp ketip bara jatyr edim, ol daýystap shaqyryp túıinshekti esime saldy.

— Ózińizde qala bersin, — dedim men de daýystap. — Maǵan da bir marhabat etińiz! Onda bir usaq-túıek bolmashy birdeńeler. Meniń búl jalǵanda jıǵan ymnan qalǵan barym sol.

Óz sózime ózim tolqyp kettim, mynaý ymyrt qarańǵylyǵynda daýsym sondaı muńly estildi de ózim de jylap jiberdim.

Jel ekpindep, aspanda bulttar jóńkilip, ymyrt jabylýyna oraı kún salqyndaı bastady. Kóshede kele jatyp kóbine ózimdi aıap, kózime erik berip jylap kelemin. Aýzymnan shyqqan birer lepirme sózden tyıylýǵa tıis kóz jasy qaıta móltildep:

— Qudaıa, qandaı aýyr bul ómir! Qıyn ǵoı qıyn, qudaı-aý! — deımin kókiregim qars aıyrylyp.

Bir saǵattaı ýaqyttyń ózi jyldaı uzaq kórinip áreń ótti. Týrada uzaq boldym, esik aldynda baspaldaqta otyryp, bireý-mireý ótse kireberiske jasyryndym, jarnama áınektiń jaryǵymen saýda sóresine antalaǵan alamandardy oısyz qyzyqtadym. Aqyry, bazar men shirkeýdiń arasyndaǵy taqtanyń qatary syrtynan qolaıly oryn taptym.

Búgin kesh óltirem dese de ormanǵa barar túrim joq, oǵan shamam da kelmeıdi, jolynyń ózi de ushy-qıyry joq alys. Eshqaıda barmaı osy arada túnep shyǵamyn, tońyp bara jatsam, shirkeýdi aınala júgirip alamyn, odan uıalatyn eshteńe de joq. Taqtaǵa súıenip qalǵyp ta kettim.

Birtindep tóńirek tynshı bastady, dúkensheler jabyldy, ótken-ketkenniń aıaq dúsiri sırep, eń sońynda jaryqtar sóndi...

Kózimdi ashsam, aldymda bir adam túr, túımeleriniń jaltyldaýyna qaraǵanda, polıseı bolar-aý dep túsindim, bet-aýzyn kóre almadym.

— Qaıyrly kesh! — dedi ol

— Qaıyrly kesh! — dep úreılene jaýap qattym. Yńǵaısyzdyq sezinip, ornymnan turdym.

Ol qımylsyz biraz turdy da:

— Qaıda turasyz? — dep surady.

Eski ádetim boıynsha esh oılanbastan, jýyq arada ǵana shatyryndaǵy úıshikte turǵan eski úıdiń meken-jaıyn aıttym.

Ol únsiz taǵy da biraz turdy.

— Nemene, men birdeńe búldirip qoıyppyn ba? — dep shoshyna suradym odan.

— Joq, o ne degenińiz? — dedi oıa — Eń durysy úıińizge barǵanyńyz, munda úsip qalasyz.

— Iá, ol durys, búgin ysqaıaqtaý eken.

Men oǵan qaıyrly tún tilep eriksiz burynǵy eski úıime jóneldim. Abaılap, eshkimniń mazasyn almaı, joǵaryǵa kóterilýime bolady; basqyshtyń segiz satysynyń tek joǵarǵy eki satysy ǵana syqyrlaıdy.

Aıaq kıimimdi tabaldyryqta sheship, ilgeri tarttym. Úı ishi typ-tynysh; ekinshi qabattan saǵattyń shyqyly men baıaý jylaǵan balanyń úni estiledi, basqadaı bári tym-tyrys. Óz esigimdi taýyp, ilgishin tartyp, ádetim she kiltsiz bólmege kirip, esikti japtym.

Úıshikte eshteńe ózgermepti, tereze perdesi ashyq túr, kereýet bos. Ústeldiń ústinen qaǵazǵa kezim tústi; ol meniń hatym, men

ketkennen beri qojaıyn bunda kirip te shyqpaǵan bolýy kerek. Qolymmen tórtkúl aqty sıpap kórip, onyń hat ekenin baıqap tańyrqadym. Al ol kimniń haty? Terezege aparyp qara kóleńkede shuqshıyp, aqyry ózimniń atymdy taptym "Ehe, bul qojaıynnyń ózi boldy, — dep oıladym. — Qaıtyp oralar bolsam, bólmege kirýime tyıym salǵan ǵoı tegi".

Aqyryn-aqyryn jınalyp, kórpemdi qoltyǵyma qysyp, bir qolyma bashmaǵymdy, bir qolyma hatty ustap qaıta shyqtym. Aıaǵymdy ushynan basa tistenip, syqyrlaýyq satydan saqtana attap, baspaldaqtan oıdaǵydaı túsip kire beristen bir-aq shyqtym.

Bashmaǵymdy qaıta kıip, baýymen uzaq áýrelenip qolyma hatty ustap bet aldyma oısyz kóz tastaımyn.

Sosyn turyp, júrip kettim.

Kóshede gaz fonary jyltyraıdy, jaqyndap sol jaryqqa keldim de, túıinshegimdi baǵannyń túbine qoıyp, aqyryn ǵana abaılap hatty ashtym.

İshimde bir jalyn lap ete qalǵandaı bolyp, qulaǵyma ózimniń álsiz aıǵaıym, essiz-oısyz, shat-shadyman únim keledi. Redaktordyń haty eken, meniń feletonym qabyldanyp, baspahanaǵa da jiberilipti! "Birer usaq túzetýler... eki-úsh kezdeısoq árip qatesi... óte talantty dúnıe... erteń basylady... on kron".

Ári kúlip, ári jylap, kóshe boılaı júgirip, sosyn toqtaı qalyp, tizerlep jata ketip, ne úshin ekenin bilmeı, búkil áýlıe-ánbıelerge sıyndym...

Al ýaqyt bolsa ótip jatyr.

Túni boıy tańǵa deıin qýanyshtan esim shyǵyp kóshede qańǵydym jáne: — Talantty, demek, shaǵyn ǵana asa úlgili shyǵarma, danyshpandyq dúnıe! Onyń ústine on kron! — dep qaıtalaı berdim, qaıtalaı berdim.

EKİNSHİ BÓLİM

Eki aptadan keıin keshkisin úıden ketip qaldym.

Taǵy da zıratta otyryp bir gazet úshin maqala jazdym, onǵa deıin jumys istedim, qarańǵy túsip, kóz baılana bastady, uzamaı kúzetshi qaqpany jabýǵa tıis. Qarnym ashyp, ashtyq áketip barady. Ókinishke qaraı baıaǵy on kron kepke jetken joq; as ishpegenime eki-úsh kún bolǵan shyǵar, álim quryp bara jatqany baıqalady, tipti qaǵaz betinde qaryndash júgirtýdiń ózi qıyndap ketti. Qaltamda qaryndash ushtaıtyn synyq báki men bir býda kilt bar, al soqyr tıyn joq.

Zırat qaqpasy jabylǵannan keıin, árıne, úıge qaıtýym kerek edi, biraq qańyltyrshy ustanyń bos qalǵan sheberhanasynyń qarsysyndaǵy ýaqytsha tura turýyma ruqsat etken qarańǵy qańyraǵan baspanaǵa barýǵa júregim daýalamaı, basym aýǵan jaqqa mańyp, ratýshanyń qasynan ótip, jaǵalaýǵa túsip, odan ári vokzal tartyp, aqyry, bir oryndyqqa jaıǵastym.

Qaýmalaǵan kúńgirt oılar zamat seıilip, teńiz aıdynynyń keshki ásem kórinisimen kóńilim ornyna túsip, eńseni ezgen aýyrtpalyq umyt boldy: ádet boıynsha, búgin jazǵanymdy qaıtalap shyǵýym kerek, meniń syrqat sezimime ol shyǵarmalarymnyń eń táýiri bop elestep, kóńilimdi demeıdi. Qaltamnan qoljazbamdy sýyryp, ony týra kózime taqadym da, betten-betke kóship sýdyratyp oqı jóneldim. Aqyry, qaljyrap qaǵazdardy qaltaǵa tyqtym. Tóńirek typ-tynysh, teńiz kógildir merýertteı qubylyp, qustar árli-berli ushyp, qonyp júr. Aýlaǵyraq ta qydyrystap polıseı júr, basqa tiri jan joq, aılaq múlgip túr.

Men óz baılyǵymdy qaıta aýdarystyrýǵa kiristim: qaryndash ushtaıtyn synyq báki, bir býda kilt, al soqyr tıyn joq. Kenet qaltama qol salyp, qaǵazdardy qaıta sýyrdym. Búl da bir albaty qımyl, shıryqqan júıkeniń essiz esirigi. Jazylmaǵan taza qaǵaz izdeımin -basyma bul oı qaıdan kelgenin qudaıyń bilsin, qaǵazdy dóńgelete orap, ishinde birdeńe bar eken dep oılasyn degendeı, eki shetin búgip, alysyraq, joldyń erneýine qaraı laqtyrdym, jelge biraz ushyp baryp qaǵaz qapshyq jerge túsip, jabysyp jatty da qaldy.

Ashtyq áketip barady. İshi toly kúmis aqsha tárizdenip, tompıyp jatqan úrlengen aq qapshyqqa qaraımyn, kózim túsken saıyn onyń ishi bos emes sıaqty kórinedi. Óz-ózimnen máz bolyp, onyń ishinde qansha aqsha baryn boljap bilgim keledi, eger týra tapsam, bári de meniki bolady ǵoı. Árqaısysy on erelik kishkentaı, ǵalamat kúmis aqshalar túbinde, ústi qyrnalǵan, zerli krondarǵa toly qapshyq qyrýar baılyq emes pe! Kózimmen iship-jep, ony ilip áketkim keldi.

Kútpegen jerde polıseıdiń jótelgeni estildi — meniń de jótelgim kelgeni nesi? Oryndyqtan tura bere jóteldim jáne ol estisin dep úsh ret jóteldim. Ol jetse-aq boldy, qapshyqqa bas salady ǵoı. Myna qaljyńyma máz bolyp, qýanyshtan alaqanymdy ýqalap, aýzymnan boqtyq ta shyǵyp ketti. Seni bir aldap túsireıin, ıt neme! Urlyq jasamaq qylmysyń úshin tozaqtyń tórinen bir-aq shyǵarsyń, sumpaıy. Ashtyqtan men mas adamdaı láılidim.

Birneshe mınýtten soń jan-jaǵyna alaqtaı qaraǵan polıseıdiń ókshesindegi temir taqa tas jolǵa taq-taq tıdi. Tutas tún alda de¬gendeı, asyqpaı mań-mań basady; álden soń qaǵaz qapshyqqa kózi tústi me, oǵan taıaı tústi. Mine, toqtap aq qapshyqqa qarap túr. Jaltyr jolda qapshyq kózdi arbap aǵarańdaıtyn tárizdi, bálkim, ishinde ájeptáýir aqsha jatqan bolar. Áne, ol qaǵazdy kóterip aldy. Dymyńdy shyǵarma! İshinde jeńil, óte jeńil birdeńe jatqan sıaqty. Múmkin, qalpaqqa qadaıtyn baǵasy qymbat qaýyrsyn shyǵar. Borbıǵan qolymen ol qaǵazdy ashyp ishine úńildi. Men bolsam, jyndy kisi sıaqty qarqyldap kep kúlip, tizemdi tars-tars soǵamyn. Biraq syrtqa bir de dybysym shyqpaı, únsiz býlyǵyp kúlkimniń ózi eńiregendeı bolyp estildi...

Ókshe tyqyly tas joldy jańǵyryqtyryp, polıseı jaǵa boılap ármen qaraı ketti. Kóńilim alyp-ushyp qýanyshtan býlyǵyp, kózimnen jas parlap men otyrmyn. Álden soń ǵana únimdi shyǵaryp, ózime-ózim álgi qaǵaz jaıynda aıtyp, beıshara polıseıdi kelekelep, túgi joq ýysyma qarap, ishteı: "Ol jótelip qap, qapshyqty laqtyryp jiberdi ǵoı! Tastaı bergende taǵy da jóteldi!" dep qaıta-qaıta qaıtalaımyn. Sál bógelip álgi tirkesterge jáne bir qyzyqtyrar sózder jalǵap, sóılemdi qaıta qurap: "Ol "ehe dep jótkirinip qoıdy" dep ustarta tústim.

Bul sóz oınatý da jalyqtyrdy, qas qaraıyp, ymyrt úıirilgennen be, kóńildiligim izim-qaıym boldy. Múlgigen meńzeńdik meńdep, raqattana maýjyrap, tynyshtyq qushaǵyna kire berdim. Qarańǵy lyq qoıýlanyp, samal jel esti de, teńizdiń merýert aıdyny shymyrlap, diril qaqty; aspan aıasynda kemelerdiń dińgekteri aıqyn kórindi, al olardyń qarańǵy sulbasy únsiz arqa júnin tikireıtken ajdahaǵa uqsady, dál bir jasyrynyp kelip meni ańdyp júrgen sıaqty. Muń-nalamdy ashtyq, umyttyryp jiberdi de, raqat bir beıjaılyq sezinip, eshteńege alańdamaı, ózimniń jalǵyzdyǵyma qýandym. Oryndyqqa aıaǵymmen shyǵyp, ońasha raqattanyp jazýǵa qolaıly jaǵyn qarastyryp ap qısaıdym. Kóńilime kóleńke túsirerdeı túk kirbiń joq, aýyr oıdan da adamyn, barlyq arman-tilegim oryndalǵan adamdaımyn. Ózimnen-ózim bezip, alystaǵy baqyt shynyna oısha samǵap, kózimdi ashyp alyp jatyrmyn.

Burynǵysynsha birde-bir ún tynyshtyǵymdy buzǵan joq, torǵyn túnniń qarańǵylyǵy kúlli álemdi kózden tasalap túr, tereń tynysqa súńgigen meniń qulaǵyma múlgigen tóńirektiń damylsyz sybdyry quıylady. Tún qarańǵylyǵy qoıýlanǵanda álgi qara ajdahalar meni jutyp jiberip, teńizdiń ar jaǵyndaǵy eshkim turmaıtyn alys elderge alyp ketedi. Ol meni búl jaryq dúnıede eshkim kórmegen ǵajaıyp kútip turǵan Ilaıalıdyń qulpy saraıyna alyp keledi. Ilaıalı hanshaıymnyń ózi ametısten qalanǵan jarqyraǵan ásem zalda, altyn raýshannan jasalǵan taqta otyrady da, men kirgende qýanǵanynan daýystap júgirip, jaqyndap tizemdi búkkenimde: "Sálem saǵan, serim, meniń qulpy saraıym men ıeligime hosh keldiń! Men seni jıyrma jyl kúttim, tún balasy ózińdi shaqyryp shyǵýshy em — sen qaıǵyrǵanda jyladym, sen uıyqtaǵanda tátti tús syılap, jelpip turdym!" dep quttyqtaý sóz aıtady. Mine, aıdaı arý meni qolymnan ustap, jol nusqap, úsh júz jas arý kúlip-oınap júrgen uzyn dálizben alyp júrip, aınala "ýralap" aıǵaı salǵan jurttyń arasymen aıdaı jarqyraǵan zúmiret tastan jasalǵan basqa zalǵa alyp kiredi. Munda bári de kún nuryna malynyp túr, árbir qatar men qalqadan tátti áýen tamyljıdy, mas qylar jupar ıis betimdi jelpıdi. Qolymmen qolyn qysyp, jandy arbaǵan bir sıqyr qanymdy qyzdyryp, boıymdy alyp bara jatqanyn sezip, aımalaı qushqanda ol úzdige sybyrlap. "Búl arada emes, aryraq baraıyq!" deıdi. Biz bir rýbınnen jasalǵan qyzǵylt zalǵa kiremiz de, men nur shashqan bir ásemdik álemine shym batyp júre beremin. Onyń qoly moınymdy qalaı aıqara orap alǵanyn sezip, betimdi ystyq lebi sharpyp: "Hosh, keldiń, quttyqtaımyn, seni ǵashyq jarym! Súıshi meni! Súıshi, taǵy da..." dep úzdige sybyrlaǵanyn estımin.

Oryndyqtan juldyzdar kórinbeıdi, oı-qıalymdy jaryq daýyly qýyp tastaǵan tárizdi...

Oryndyqta jatqan betimmen uıyqtap ketken ekenmin, polıseı kep oıatty. Qaıyrshylyq tirlikti odan ári keshýge týra keldi. Alǵashqy sezimim qalaı ashyq aspan astynda jatyp qalǵanyma topas tańdaný boldy, uzamaı ol ashshy ýaıymmen almasty, áli de tiri júrgenime ókinip, jylaýǵa da ázir turmyn. Uıyqtap jatqanymda jańbyr jaýypty, kıimim malmandaı sý, tula boıym túgel muzdap qalypty. Tún túnerip, qarańǵyda polıseıdiń bet-júzin áreń aıyrdym.

— Iá-ıá! - dedi ol — Al endi turyńyz.

Zamatta atyp turdym, ol jat dep buıyrsa, tabanda jata qalar edim. Unjyrǵam túsip, ábden tıtyqtap, ál-dármenim joq, onyń ústine ashtyq qaıtadan qınaı bastady.

— Eı, aqymaq, toqtaı túr! — dep polıseı ketip bara jatqan meni shaqyryp aldy. — Qalpaǵyńyzdy umytyp ketipsiz. Iá-ıá, aldyńyz ba, endi qaıqaıyńyz.

— Ózime de birdeńeni umyt qaldyrǵandaı kórinip edi... — dep mińgirledim. — Rahmet. Qaıyrly tún!

Súmeńdep ári tarttym.

Shirkin-aı, endi bir úzim nan bolar ma edi! Kóshede qańǵyp júrip qajalaıtyn qatqan qara nannyń bir úzimi tabylsa ǵoı. Keıde qara nan da keremet dámdi bolyp, aýzyńnyń sýyn qurtady-aý dep oıladym. Ashtyqtyń azabynan ólgim de keldi, kóńilim bosap, jylap ta aldym. Baqytsyzdyǵymda bar ǵoı, shek joq. Kenet kósheniń ortasynda toqtaı qalyp, aıaǵymmen jer tarpyp, qarǵys jaýdyra bastadym. Meni álgi qalaı atady? Aqymaq dedi me? Aqymaq dep qorlaýdy kórseteıin ol polıseıge! Taban aýzynda jalt burylyp keri qaıttym. Yza-kekten órtenip baramyn. Kóshede súrinip ketip, qulap qaldym, biraq oǵan nazar aýdarmaı atyp turyp, qaıta júgirdim. Vokzal alańyna jetkende ábden sharshap, aılaqqa deıin júgirýge qaýmetim qalmady, onyń ústine ashýym da basyldy. Aqyry, toqtap jan shaqyrdym. Bázbir polıseı ne aıtsa da báribir emes pe! Alaıda ondaıǵa tózip otyra almaımyn! Árıne, tózbeımin! — dep oz sózimdi ózim bóldim. — Biraq odan ne surarsyń!... Osy keshirimniń ózi maǵan jetip boldy. Ondaılardan ne surarsyń? — dep ishteı qaıtaladym. Sóıtip, qaıtadan keri buryldym. "Qudaıdyń myna áýresin qarashy! — dep ókindim. — Mynandaı qarańǵy túnde laısań kóshede tilińdi salaqtatyp júgirý degen basyma qaıdan kelip júr. Ashtyq ta azapqa salyp, ábden mazam ketti. Áıteýir ony sál de bolsa basý úshin silekeıimdi jutamyn, ol járdemdeskendeı de "bolady. Mine, toıyp tamaq ishpegenime álde neshe aptanyń júzi boldy, ál-qýatym da sarqylyp barady. Eptep septep bes kron taýyp júrgen kezimde, ol onsha kópke jetpegenmen de, jańa ashtyq bastalǵansha azdap júregim jalǵanýshy edi. Áıteýir, jon arqam men jaýyrynym ózime baǵynyp, keýdemniń aýrýy onsha kúshti bolmaıtyn, qatty jótkirinip nemese búkil denemmen alǵa umsynyp aýyrǵanyn ózim toqtatyp alatynmyn. Endi mine, jon arqam men jaýyrynym shanshyp, sazaıymdy berip tur. Taǵdyr munsha nege qatybas boldy? Anaý antıkvar Pasha men keme ýákili Hennen sekildi ómir súretin meniń de quqyǵym bar emes pe? Álde meniń álýetti ıyǵym men qýatty eki qolym joq pa, álde nan taýyp jeý úshin Mellergadte aǵash jyǵýshy da bolýǵa ázir emespin be? Álde ker jal qaýmyn ba? Álde jumys izdep, leksıa tyńdamappyn ba, álde jannan bezgen kisideı kún-túni eńbektenip, oqyp, izdenip maqala jazbappyn ba? Bolmasa únem jasap, tek sútpen, nanmen ǵana qorektenbekpin be? İsim ońǵa basyp turǵanda da nannan basqaǵa salmaq salmaı, áıteýir ash júrmesem boldy demeýshi me edim? Qonaq úı izdep, úlken úılerdiń birinshi qabatynda jáne turǵanym joq. Únemi shatyrdaǵy úıshikte, qańyltyrshy ustanyń qysta qar basyp qalady dep tastap ketken sheberhanasynda turǵan joqpyn ba? Qazir qaısyna bolsyn tóleıtin qarjym joq. Ne isterge bilmeı, basym dal bolyp júrgen túrim mynaý.

Kele jatyp, osynyń bárin oılaımyn, kóńilimde ashynýdyń da, qyzǵanyshtyń da, kúıinishtiń de nyshany joq.

Syr satatyn dúńgirshektiń aldyna toqtap, jarnama áınekten jabyq qalbyrlardyń syrtqy jazýyn oqyǵym keledi, biraq áli tym qarańǵy. Meniń búl áýesqoılyǵym ókinish týǵyzyp, qoraptardyń ishinde ne baryn bilgim kelgenine yza bop, jarnama áınekti tyq etkizip aýlaq kettim. Odan ári kóshede polıseıdi kórdim, adymymdy shapshańdatyp, oǵan taqaı kelip, áı joq, shaı joq:

— Qazir saǵat on, — dedim.

— Joq, eki qazir, — dep tańdana qarsylyq bildirdi ol

— Joq, on, — dep tabandap turyp aldym. — Qazir saǵat on.

— Yzadan ysyldap, alǵa qaraı birneshe adym ilgerilep, judyryǵymdy túıip kesip aıttym: — Eı, tyńdańyz, sizge men — qazir saǵat on dep turmyn ǵoı.

Birer sát ol birdeńe oılap tabýǵa tyrysyp, maǵan tesile Uzaq qarady. Sosyn baıaý ǵana:

— Degenmen, sizdiń úıge qaıtar ýaqytyńyz boldy. Múmkin sizdi shyǵaryp salý kerek bolar? — dedi.

— Joq, rahmet. Kofehanada ájeptáýir otyryp qalyppyn. Sizge óte-móte rızamyn.

Shegingen kezimde ol sálem etti. Onyń sypaıylyǵy kúlli qarýymdy sypyryp alǵandaı, ókinishten al jyla, oǵan berer bes kron da shyqpady menen. Toqtaı qalyp ony kózimmen uzatyp saldym. Kózimnen jas monshaqtap, mańdaıymdy tópelep, syrtynan uzaq qarap turdym. Kedeıligim úshin ózimdi qarǵap, eń jaman sózdermen sybadym, qaıdaǵy joq qorlaıtyn ataqtar japsyryp, boqtyqtyń da sóketterin ózime úıip-tóktim. Osylaı úıge deıin aýyz japqam joq. Qaqpaǵa jete berip, kiltim joǵalǵanyn bildim.

"Iá, túsinikti!" — dedim ishteı opynyp. — Kiltterdi joǵaltatyn da retim bar. Atqoranyń aýlasynda turamyn ǵoı, joǵaryda — qańyltyrshy ustanyń sheberhanasy: qaqpa túnde jabylady da, tiri pende ony asha almaıdy, sondyqtan kiltterdiń joǵalatyn jóni bar. Itteı bop sýǵa malshyndym, onyń ústine ashpyn, tipti ashpyn deý de az, álim quryp, tizem dirildep júrgizbeıdi, endeshe kilt joǵalmaı qaıtedi.

Qoradaǵy attardyń tuıaǵymen jer tarpyǵanyn estip, joǵarydaǵy óz terezeme qaraımyn, alaıda qaqpany ashyp ishke kire alar emespin. Qaljyrap, ári ókinish mújigen beıbaq basym aılaqqa qaıtyp oralyp, kiltterdi izdeýge bekindim.

Jańbyr qaıta jaýdy, eki jaýyrynymnyń arasynan qýalaı sorǵalap aǵyp jatqanyn sezip kelemin. Ratýshanyń aldynda maǵan bir tamasha oı keldi: qaqpany ashyp birden polıseıge ótinish jasaýym kerek. Bir polıseıdiń qasyna kelip, menimen birge júrip, múmkindigi bolsa, qulypty ashyp berýin suradym.

Múmkindigi bolsa, árıne, kómektesedi. Tek múmkindigi joq qoı qaıqy kiltti ol qaıdan tabady. Ondaı kilt tek izdestirý ýákilderinde ǵana bolady.

— Endi qaıttym?

— Qınalatyn nesi bar, meımanhanada túnep shyǵýǵa týra keledi.

— Al, shynymdy aıtsam, qaltamda aqsham da joq, sondyqtan meımanhanada túneı almaımyn. Bilseńiz bar ǵoı, úıden tek kofehanaǵa kirip shyqqaly ǵana shyqqanmyn.

Biraz ýaqyt ratýshanyń tabaldyryǵynda turyp qaldyq. Ol bir sheshimin izdep, oılanyp maǵan qarap qoıady. Jańbyr bolsa shelektep quıyp tur.

— Sizge kezekshi bólimge baryp, baspanańyz joq ekenin habarlaýǵa týra keledi, — dedi ol.

Túnep shyǵar baspanam joq dep habarlaımyn ba sonda? Búl týraly oılanǵan da joq edim. Áı, bul bir tamasha pikir ǵoı! Aıtqan aqyly úshin polıseıge alǵys jaýdyra bastadym. Demek, jaı ǵana baryp, meniń qonyp shyǵatyn ornym joq ekenin aıtýym kerek pe?

— Iá, sóıtý kerek.

— Famılıańyz kim? — dep surady kezekshi.

— Tangens... Andreas Tangens.

Ne úshin ótirik aıtyp turǵanymdy ózim de bilmeımin. Oılarym basymda jón-josyqsyz alas uryp, erkimnen tys túrli-túrli qýlyqtarǵa barýǵa ıtermeledi: álgi jat famılıany da taban aýzynda oılap taýyp, tars etkizdim. Esh qajetsiz ótirikti soǵyp turmyn.

— Kásibińiz?

Sharasyz jaǵdaıǵa endi tap boldym. Ym! Áýeli qańyltyrshy usta bolyp shyǵa kelsem be, dep edim, oǵan táýekel ete almadym, óıtkeni aty-jónimdi aıtyp qoıdym ǵoı, ol qańyltyrshy ustaǵa onsha kele bermeıdi, onyń ústinde kózimde kózildirigim túr. Sosyn bettiń aryn belbeýge baılap, alǵa bir adym jasadym da, daýsym dirildemesten mardymsyp:

— Men jýrnalıspin, — dep saldym.

Kezekshi dir ete qaldy, biraq aıtqanymdy jazyp qoıdy, men bolsam, qapıada baspanasyz qalǵan mınıstr qusap mańǵazdana túsemin. Jaýap bergende múdirip qalǵanyma kezekshi sekem alǵan joq. Al basynda baspanasy joq jýrnalısiń ratýsha aldynda turýy da eshbir aqylǵa syımaýshy edi ǵoı.

— Tangens myrza, qaı gazette qyzmet isteısiz?

— "Erteńgilik gazette", — dep jaýap qattym. — Ókinishke qaraı, úıden búgin keshkisin shyǵyp edim...

— Já, jeter! — dep sózimdi bólgen ol jymıyp qoıyp: — Jas jigitter úıden shyǵyp ketkende ne isteıtinin... biz bilemiz, — dep ornynan turyp, iltıpatpen basyn ıdi de, bázbir polıseıge tapsyrdy: — Myna myrzany rezervtegi kameraǵa aparyńyz. Túnińiz tynysh bolsyn!

Óz qyńyrlyǵymnan tapqanym osy boldy, arqamnan qumyrsqa júgirip ótkendeı, eki judyryǵymdy da túıip, ózime-ózim dem bergim keldi.

— Gaz on mınýt qana janady, — dedi polıseı esik aldynda-aq eskertip.

— Sosyn sóne me?

— Iá, sosyn sónedi.

Kereýetke jaıǵasyp, syrtymnan esiktiń kiltpen buralyp jabylǵanyn estidim. Kamera jaryq, tipti tap-tuınaqtaı kórindi, basymda panam baryn sezinip, jańbyr shýylyna raqattana qulaq túrdim. Osyndaı bir jaıly, bólmem bolsa, odan artyǵyn tipti qalamas ta edim! Kóńilim ájeptáýir jaılanyp qaldy. Qolymda qalpaǵym, kereýette otyryp, qabyrǵadaǵy gaz shyraǵdannan kóz almaı, búgingi polıseımen alǵash ret kezdeskenimdi qaıtalap, búge-shigesine deıin eske aldym. Iá, olarmen alǵashqy kezdesip otyrǵannyń ózinde qalaı aldap soqtym sabazdardy. Jýrnalıs Tangens qalaýyńyz bilsin! "Erteńgilik gazetten!" Sol gazetpen álgi myrzany táıkesinen túsirgen joqpyn ba! "Já, jeter!" deıdi. Jetkende qandaı. Shirkeýdiń janynda qonaqtap shyǵyp, túngi saǵat ekige deıin turyp qalǵan ǵoı kóksiliń! Kilti men áldeneshe myń krony bar ámıany da úıde umyt qalǵan. "Myna myrzany rezervtegi kameraǵa aparyńyz!" dedi-aý!

Mine, gaz shyraǵdan da sóndi jáne eshbir eskertýsiz birden sóndi. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda, qolym men kameranyń appaq qabyrǵasyn da kóre almaı otyrmyn. Ony ajyratýǵa oıym jetpeıdi. Qarańǵy túnektiń qoıýlyǵy eńsemdi ezdi. Kózimdi jumyp, yńyrsyp án saldym, aýyr oılardy seıiltý úshin kereýette árli-berli qozǵalaqtadym, biraq bári de bos áýre. Túnek barlyq oıymdy jutyp qoıyp, qaıtyp bosatar túri joq. Kenet osy túnekte ózim de erip, sol qarańǵylyqpen tutasyp kettim be, qalaı? Kereýetten atyp turyp, qolymdy erbeńdete bastadym.

Qatty kúıgelektenip, ózimdi-ózim ustaı almadym, qansha sabama keleıin dep tyrysqanmen, odan túk ónbedi. Mine, endi oǵan bir qıalmen baılanyp, ózimdi-ózim áldılep besik ánin syńsyp, órekpýimdi basý úshin tereń qarańǵylyqqa tesilemin kep. Bunyń bólek she bir túnek qarańǵylyq, qaterli qapas ekenine, ony buryn-sońdy eshkim kórip bilmegenine tıtteı de kúmánim joq. Basyma qaı-qaıdaǵy keleńsiz oılar kelip, aınaladaǵynyń bári shoshytyp otyr. Anaý tósektiń tusyndaǵy sańylaý kóńilimdi aýdara beretini nesi? Qabyrǵada qaqqan shegeden qalǵan tesik bolar dep topshylaımyn. Sańylaýdy sıpap, úrlep kórdim. Ondaǵym — tereńdigin anyqtaý. Joq, búl jaı sańylaý emes, óte qupıa, jumbaq tesik bolýǵa kerek, sondyqtan saqtanǵan abzal Osy oı meńdep, qorqynysh pen qyzyǵýshylyq baýraǵan men tósekten turyp, qaryndash ushtaıtyn bákimdi taýyp alyp, tesiktiń tereńdigin ólshep, onyń kórshi bólmege shyǵar-shyqpasyna kóz jetkizgim keldi.

Sosyn qısaıyp, taǵy da uıyqtaıyn dep edim, onyń ornyna túnekpen qaıta aıqasyp kettim. Aýlada jańbyr toqtap, esh dybys estilmeıdi. Kóshede kisi aıaǵynyń tyqyry estilgenshe qulaǵymdy uzaq tostym. Kútken dybys estilgende, polıseı ketip bara jatqanyn shamaladym. Ha-ha! Saıtan alǵyrdyń ózi! Oıyma jańa, buryn bolmaǵan bir sóz keldi: "Kýbok" dedim. Tilde mundaı sóz joq, ony ózim oılap taptym. Qudaı kórip tur ǵoı, basqa sózder sıaqty ol da áripten turady. Iá, aǵaıyn, sen sóz jasadyń... "Kýbok"... onyń gramatıka úshin orasan zor mańyzy bar.

Qarańǵy túnekte bul sóz zerdeme aıqyn syzylyp tústi.

Kózimdi baqyraıta ashyp tósekte otyryp óz oljama tańyrqap, qýanyshtan kúlip qoıamyn. Meni tyńdap turýy da múmkin ǵoı, sondyqtan sybyrlap sóılep, oılap tapqanymdy qupıa saqtaǵym keledi. Ashtyqtan meni láıligen bir essizdik bılep aldy: aýrýǵa aldyrmaımyn, al oıym sharq uryp bir tynbaıdy. Ol ózim oılap tapqan jańa sózdiń maǵynasyn aıqyndaǵaly orshyp oınap damyl-tynym tappaıdy. Joq, ol sóz "Qudaı" nemese "Tıvolı" degendi bildirmeıdi jáne ne úshin "aıýanhana" degen maǵyna berýi kerek ol. Judyryǵymdy túıip turyp "ne úshin "aıýanhana" degen maǵyna berýi kerek", — dep qaıtalap qoıamyn. Alaıda oǵan maǵyna izdep tabý qıyn emes. Al ázir uıyqtap alýǵa bolady.

Tósekte jatyp únsiz ǵana jymıyp, qarsy, ne qoldaǵan eshbir sóz aıtpaımyn. Alaıda áý demnen soń qaıta tolǵanamyn, jańa sóz maza bermeıdi, qıt etse oıyma oralyp, izinshe aqyl-esimdi bılep alyp, salıqalana túsemin. Onyń qandaı maǵyna bermeýi kerek ekenin berik sheshtim, biraq ne bildirýi kerektigin anyqtaǵanym joq. "Búl onshalyq mándi másele emes!" deımin ózime-ózim daýystap, sosyn óz qolymdy ózim ustap, mándi másele emes ol dep qaıtalaımyn. Áıteýir qudaıdyń qoldaýymen sóz tabyldy, bul — eń bastysy. Biraq onyń qandaı maǵyna berýge tıis ekeni týraly oı mazamdy alyp, uıyqtaýǵa bóget boldy, osy sırek sózdiń aldynda dármensiz bop qalǵanymdy qaıtersiń. Aqyry kereýetke qaıta otyryp, basymdy eki qolymmen birdeı qysa ustap: "Joq, onyń "emıgrasıa" nemese "temeki fabrıkasy!" degen maǵyna berýi múldem lırıka emes deımin, eger ol osy tektes bir maǵyna berse, men soǵan baıaǵyda toqtalyp, tıisti qorytyndy jasaıtyn edim. Joq, bylaıynsha búl sóz rýhanı birdeńeni: mysaly sezim, kóńil kúıi degendi bildirýi tıis, osy ýaqytqa deıin sony qalaı túsinbegenmin. Jadymdy aqtarystyryp, bázbir rýhanı túsinik izdeımin. Kenet báz bireýdiń daýsyn esitkendeı bop, qaıran qaldym, bireý-mireý ish pikirime aralasyp jatqandaı ashý shaqyryp: "Búl ózi ne? Jaryq jalǵan bilmegen naqurystyń ózi ǵoı bul! Qalaısha búl "ıirilgen jip" degen maǵyna berýi kerek? Joǵal kózime kórinbeı! — Áý bastan-aq qarsy bola turyp, onyń "ıirilgen jip" degen maǵynasyna qalaı kelispekpin? Sózdi oılap tapqan men ǵoı, endeshe oǵan qandaı maǵyna berýge tolyq haqym bar. Al men áli óz pikirimdi aıtpaǵan sıaqtymyn.

Alaıda oılarym shaban tartyp, toqyraı bastaǵan tárizdi. Aqyry, tósekten atyp turyp, sý aǵar krandy izdeı bastadym. Sý ishkim kelip turǵan joq, biraq basym kúıip-janyp, sýǵa tartady. Sý iship bolǵan soń tósekke qaıta jatyp, qaıtkenmen de uıyqtamaqqa bekindim. Kózimdi jumyp, tynshýǵa tyrystym. Biraz ýaqyt bylq etpeı jattym da. Denem qyzyp, tamyrlarymnan býyrqanǵan qannyń serpinin sezdim. Joq, qaǵaz qapshyqtan onyń aqsha izdegen qyzyǵyn aıtsaıshy! Áýeli ol bir jótkirinip aldy ǵoı. Bálkim áli de sol tusty aınalshyqtap júrgen shyǵar? Álde meniń oryndyǵymda otyr ma eken? Kógiljim merýert aıdyn... Kemeler...

Kózimdi ashyp aldym. Uıyqtaı almaǵan soń kózdi jumǵannan ne paıda. Sol baıaǵy qarańǵylyq qaýmalap alyp, túpsiz qara túnekten oıym kókteı ete almady. Ony nemen salystyrýǵa bolar edi? Osy túnekti kórseterlik eń bir sumpaıy, aýyzǵa alǵanda qoryqqannan erinim kógerip ketetindeı baryp turǵan sumdyq sumpaıy sóz izdep alasurdym. Qudaıa, qandaı qarańǵy edi! Sosyn oıym qaıtadan aılaqqa, kemelerge, meni ańdyp júrgen qara ajdahalarǵa aýysty. Olar meni aldap, arbap ustap alyp teńizdiń arǵy jaǵyna eshkim kórmegen elge alyp ketpek qoı. Maǵan ózim teńizde kememen júzip, sosyn bulttarǵa samǵap qulap bara jatqandaı kórindim... úreıli ún shyǵaryp, kereýettiń basyn ustaı aldym, bul bir qaterli ushý boldy, tas salǵan qaptaı temen qaraı ysqyra zaýlaǵanymdy kórmeısiń be. Qolym kereýettiń qatty basyna tıgende de ózimdi qutqarylǵandaı sezingen joqpyn "Mine, ajal degen osy, — dedim ózime-ózim. — Endi sen ólesiń!" Biraz ýaqyt ózimniń sózsiz óletinimdi oıladym. Sosyn tósekten sál kóterilip: "Al sen ólýge tıistisiń dep saǵan kim aıtyp júr, osy?" dep qatań suraq qoıdym. Sózdi ózim tapqan ekenmin, oǵan qandaı maǵyna berýge tolyq qaqym bar ǵoı... Men óz únimdi, qıalymdy ańdap turmyn. Ol álsizdik pen ashtyqtan týǵan láılitelik, sandyraq, biraq sezimimnen ajyraǵanym joq. Kenet osy men jyndanyp ketken joqpyn ba degen oı sýmań etti. Úreılenip tósekten atyp turdym. Sendelip esikke bardym, ashyp kórmek boldym, áldeneshe ret oǵan búkil denemmen soǵyldym, sosyn mańdaıymdy qabyrǵaǵa tirep qatty kúrsinip, barmaǵymdy shaınadym, báz bireýlerdi sybap, aǵyl-tegil jyladym.

Barlyǵy typ-tynysh edi, tek tas qabyrǵalardy jaryp shyǵýǵa dármensiz meniń daýsym ǵana kamerada bebeý qaǵady. Aıaǵymnyń meni kóterýge endi áli joq. Jyǵylyp edende jatyrmyn. Joǵaryda qabyrǵaǵa túsken surǵylt tórtkúl buldyrap kórinedi, ol barǵan saıyn bozaryp, kúndizgi jaryq-aý tegi, degen oı qylań berdi. Ýh dep jeńil kúrsindim. Edende sereıip jatyp jaryqtyń jarqylyna qýanǵannan jylap jiberdim. Búl alǵystyń kóz jasy edi, terezege súıgen ısharat jasap esim ketti. Alaıda sol sát ne istep, ne qoıǵanymnyń bárin bilemin. Jabyǵýdyń bári izim-qaıym bolyp, aýrý men ókinish qaıda ketkenin bilmeı qaldym. Endi maǵan eshteńe kerek bolmaı qaldy, eshbir tilek te oılap taba almadym. Edende eki qolymdy aıqastyryp keýdeme ustaı otyryp kúnniń shyǵýyn saryla kúttim.

"Qandaı sumdyq tún boldy deseıshi! Ý-shýdy eshkimniń estimegeni ǵalamat!" dep oıladym tańdana. Biraq men barlyǵynan joǵary ornalasqan rezervtegi kamerada boldym emes pe. Bulaısha aıtýǵa kelse, kádimgi baspanasy joq mınıstrińniń ózi. Endi kóńil kúıim tamasha, shapaq shashyrap kele jatqan terezeden kóz almaımyn. Ózimdi fon Tangens dep tanystyrǵandaı, mańyzdy, mańǵaz kisi etip kórsetkim kelip, tórelerge laıyq maqammen sóıleýge tyrysýǵa tıis ekenimdi oılap, ishimnen kúlip qoıamyn. Qıalym burynǵydaı ushqyr-aq, biraq áldeqaıda baısal dymyn. Qarǵys atqyr umytshaqtyqtyń saldarynan ámıanymdy úıde qaldyryp ketkenimdi kórmeısiń be. Mınıstr myrzaǵa marhabat etip, oǵan tósek usynbas pa eken? Keremet bir mańǵazdyqpen mardymsyp, kereýetke kelip qısaıa kettim.

Jaryq túsip, kameranyń qabyrǵasyn ajyratýǵa bolatyndaı boldy, azdan soń esiktiń aýyr tutqasy kórindi. Búl kóńilimdi aýlaıyn dedi, ózimdi-ózim kórýge zar bolǵan birtútas qarańǵy qalyń túnek zyqymdy shyǵaryp edi, ol da aıyqty, tamyrdaǵy qanym baıyppen aǵyp, kóńilim ornyqqan men uzamaı kózim jumyla bastaǵanyn ańǵardym.

Meni esik qaqqan dúrsil oıatty. Atyp turyp, asyǵys kıine bastadym, kıimderim keshegi keshki jaýynnan áli keppepti.

— Kán ekeı, tómenge kezekshige tússeńiz, — dedi polıseı. "Demek, qaıtadan ár túrli saýal qoıyp mazalaıtyn boldy-aý!" dep oıladym aldyn ala úreılenip.

Qyryq-otyzdaı úısiz-kúısiz kisiler otyrǵan tómendegi úlken bólmege tústim. Álgilerdi tizim boıynsha kezek-kezek shaqyryp, qoldaryna tústik jasaıtyn talon ustatyp jatyr. Kezekshi qasynda turǵan polıseıden:

— Talon berildi me? Talondaryn berýdi umytpańyz. Zady, olar ash bolýy kerek, — dep ejiktep jatyr.

Men bolsam, talondarǵa tesile qarap, tym qursa bireýi qolyma tıse ǵoı dep armandap turmyn.

— Andreas Tangens, jýrnalıs.

Alǵa adymdap, basymdy ıdim.

— Apyr-aý, siz munda qalaı túsip júrsiz?

Qalaı bolǵanyn baıandap, keshegi keshki oqıǵany qaıta aıtyp shyqtym, kirpik qaqpaı ótirikti syqpyrtyp shyndaı ǵyp soqtym, kofehanada otyryp qap, kiltimdi joǵaltyp aldym, dedim shimirikpeı.

— Á, solaı ma! — dep jymıdy kezekshi. — Ondaı-ondaı bolady. Munda sizdi jaqsy ornalastyrdy ma?

— Mınıstrdeı qarsy aldy, — dep jaýap berdim. — Mınıstrdeı kútti.

— Óte qýanyshtymyn — dedi ol ornynan turyp jatyp. Jolyqqansha, hosh!

Salbyrap shyǵyp kettim.

Tym qursa bir talon berse ǵoı! Úsh kún boıy nár tatqanym joq. Eń bolmasa bir úzim nan tabylsa! Biraq maǵan talon usynǵan eshkim bolmady, al ózim surap alýǵa uıaldym. Surasam birden kúdik týǵyzyp alatyn edim. Sosyn jeke isimdi aqtaryp, shyn máninde kim ekenimdi izdestirip, shyndyqty bilse, jalǵan aıǵaǵym úshin tutqyndaýy da kádik. Basymdy joǵary kóterip, qaltama qolymdy salyp, ratýshadan mıllıoner qusap asqaqtaı shyqtym.

Kún qyzdyra bastapty, saǵat on bolypty, alań at-arbalar men jaıaýlarǵa lyq toly. Qaıda barý kerek? Qaltamdy qarmanyp qoljazbamdy sıpalaımyn — saǵat on birlerde redaktorǵa kirip shyǵýǵa talap qylyp kórem. Tártip saqtaý tuǵyrynan aıaǵymnyń astynda ómir qalaı qaınap jatqanyn barladym: kıimimnen bý shyǵyp túr. Ashtyq qaıta oıanyp, keýdemdi qysyp, búkil boıymdy diril aralap áketip barady. Qaryz alatyn bir dos nemese bir tanys neǵyp tabylmaıdy? Jadymdy aqtaryp, on ere bere turatyn bireýdi izdeımin, biraq ondaı kisi taba alar emespin. Al kún bolsa, qandaı ǵajap. Tóńirek jylýmen jaryqqa malynyp tamyljyp túr; taý silemderinen aýnap túsken teńizdeı tas tóbeden aspan kósilip jatyr...

Ózime de bilinbeı úıge qaraı tarttym.

Óte ash edim, jerden jańqa kóterip ap, sony qajalap shaınaı bastadym. Ol azdap kómektesti. Buryn buny neǵyp oılamaǵanmyn, á?!

Qaqpa ashyq eken, atshy ádettegideı qaıyrly tań tiledi maǵan.

— Búgin kún jaqsy! — dedi ol.

— Iá, — dedim.

Basqa aıtar sóz tappadym. Odan bes kron surasam qaıtedi. Aqshasy bolsa ol qınalmaı beredi. Onyń ústine birde óz ótinishi boıynsha oǵan hat ta jazyp bergenim bar.

Báz — birde aıtqysy kelgendeı ol qıpalaqtap tur.

— Kún búgin jaqsy, á?.. Iá... Al búgin jaıymǵa tóleıtin kúnim edi, maǵan qaryzǵa bes kron bere turmaısyz ba? Nebary birneshe kúnge ǵana. Buryn da bir qutqarǵanyńyz bar edi ǵoı.

— Shynymdy aıtsam, bere almaımyn, Iens Alaıt dedim oǵan. — Qazir eshteńem joq. Bálkim, keıinirek, keshke qaraı...

Baspaldaqpen ilbip baspanama kóterildim.

Tósekke qulaı ketip al kep kúl. Onyń aldymdy alyp ketkeni qandaı baqyt boldy! Meniń abyroıym jabyldy. Bes kron degende ne túr, aınalaıyn-aı. Dál osylaı qoǵamdyq ashananyń bes aksıasyn nemese qala syrtyndaǵy saıajaıdy da suraýǵa bolady ǵoı.

Álgi bes kron esime túskende keńkildep turyp ishek-silem qatqansha kúlemin. Al jigit-aq emespin be men? Bes kron deıdi. Tapqan eken naǵyz suraıtyn kisisin! Kóńildenip jelpildep ketkenim sondaı, ózime-ózim ıe bola almaı qaldym. Tfý, dámdi astyń ıisi muryn jaryp bara jatqanyn qarashy. Kádimgi tústik qýyrdaqtyń ıisi, tfý! Jeksuryn ıis syrtqa shyqsyn dep terezeni ashtym. Jazǵan da tizemmen súıep otyratyn synyq ústelime til qatyp:

— Men — Tan genmin, mınıstr Tangens. Ókinishke oraı otyryńqyrap qalyp, qaqpanyń kiltin joǵaltyp alǵanymdy kórmeısiń be... — deımin.

Oı-qıalym taǵy da shyǵanǵa shyǵyp alyp, esi aýysqandaı betaldy sharyqtaıdy. Sózimde baılanys joǵyn sezip, ár lebizime muqıat qulaq túremin. "Sóziń taǵy da jymdaspaı, qyryq quraý bop ketti" deımin ózime-ózim. Sonda da ózime ister esh lajym joq. uıyqtamasam da, túsimdegideı sóılep turmyn. Basymnyń aýyrǵany basylyp, biraz sergip qaldym, kóńilde shókimdeı de kirbiń joq. Albasty qıaldyń qanatynda qalyqtap baramyn.

Kirińiz! Kirseńshi endi! Kórip turǵanyńyzdaı, mundaǵynyń bári rýbınnen jasalǵan. Ilaıalı! Ilaıalı! Mynaý ádemi, ǵajap, jibek tósaǵashty qarashy. Dál óziniń keýdesin deı kóterilip, basy¬lyp tur. Súıshi meni, ǵashyǵym! Taǵy da súı, taǵy da! Seniń qolyń jaquttaı jaltyraıdy, aýzyń jalyndaı alaýlaıdy. Oý, aǵaıyn, bıfshteks tapsyryp em ǵoı...

Kún terezege tústi, attardyń suly jep kútirletip turǵany estiledi. Men ózimniń jańqamdy qajalap baladaı mázbin. Sol zamat qoljazbamdy sıpalap qoıdym, buǵan deıin ony bir de oılamappyn ǵoı, alaıda sezimim, qanym, janym onyń osynda ekenin bildirip tur.

Qoljazba sý bolyp qalypty, jaıyp jiberip kúnge keptirýge qoıdym da, bólmede ersili-qarsyly júre bastadym. Aınaladaǵy adam shoshyrlyq kórinisterge qarasaıshy! Edende qańyltyrdyń taptalǵan qıyndylary jatyr, bólmede birde-bir oryndyq joq, jalańash qabyrǵalarǵa birde-bir shege qaǵylmaǵan. Barlyǵy dúkenge ósimqorǵa jóneltilip, barlyǵy qulqynǵa ketken. Múlik degennen ústel ústinde qalyń shań basyp jatqan birneshe paraq qaǵaz ben Gans Paýlı ustaı turýǵa bergen jasyl kórpe ǵana. Saýsaǵymdy sytyrlatyp qoıdym. Gans Paýlı Petersen kómektesýi kerek. Onyń meken-jaıyn eske túsirýge tyrystym. Apyraı, Gans Paýlıdi qalaı umytyp ketkenmin! Birden ózine kelmegenime, árıne, ol qatty ókpeleıdi. Qalpaǵymdy shapshań kıip, jazylǵan paraqtardy jınastyryp, baspaldaqpen júgirip tómen tústim.

— Beri qara, Ieme Olaı, — dep aıǵaıladym atqoranyń esiginen. — Búgin keshke saǵan kómektesetinime senimim kámil!

Ratýshaǵa jetkende saǵat on eki bolyp qalǵanyn bir-aq bildim de, bógelmeı birden redaksıaǵa tarttym. Qoljazbamnyń betteri durys jınalǵan ba eken dep, tekserip alý úshin redaksıa esiginiń aldyna aıaldadym. Qaǵazdardy muqıat jınastyryp, qaltama saldym da, esik qaqtym. İshke kirgende júregimniń dúrs-dúrs soqqany ózime estilip turdy.

Qaıshy kisi ádetinshe shuqshıyp, oz isimen bolyp otyr. Batylsyzdanyp, redaktordy suradym. Ol jaýap bergen joq. Basqa qalalyq gazetterden usaq-túıek habarlar izdegen qalpy tapjylar emes.

Janyma jaqynyraq kelip, suraǵymdy qaıtaladym.

— Redaktor áli kelgen joq, — dedi aqyry basyn da kótermesten Qaıshy.

— Al qashan kelýshi edi?

— Ony aıta almaımyn, anyǵyraq aıtsam, bilmeımin.

— Redaksıa qashanǵa deıin ashyq?

Eshqandaı jaýap ala almaı, ketýge májbúr boldym. Qaıshy kisi áńgimemiz kezinde basyn kóterip, betime bir de qaraǵan joq. "Saǵan tipti jaýap ta qatqysy kelmese, munda qandaı esepte ekeniń belgili ǵoı, — dep oıladym. — Neǵyp redaktor mundaı nusqaý berdi eken? Ras, on kron dyq áıgili feletonymnan keıin ony maqalalarmen kómip tastaǵanym anyq. Shımaı-shatpaǵymdy qudaıdyń qutty kúni ákelip turdym ǵoı, ol bárin de ýaqyt ketirip oqyp, qaıtaryp berip otyrdy. Bálkim, ol buǵan núkte qoıyp, ózinshe shara qoldanǵan shyǵar... Sandalyp qalanyń ortalyǵyna tarttym.

Gans Paýlı Petersen sharýalardan shyqqan stýdent, bes tájili úıdiń shatyrynda turady, soǵan qaraǵanda ol da kedeı kisi. Qaltasynan jalǵyz kron tabylsa, menen aıamaıdy.

Ol endi meniń alaqanymda dep oılaýyma ábden bolady. Sol krondy alatynyma kámil senip, jol-jónekeı qýanyshym qoınyma syımaı keldi. Podezdiń esigi jabyq eken, qońyraý shalmaı bolmaıtyn boldy.

— Stýdent Pettersendi kórsem dep edim, — dep ishke kirýge tyrystym. — Onyń qaıda turatynyn bilemin.

— Stýdent Petersen deısiz be? — dep qaıtalady úı ustaýshy áıel. — Álgi shatyrdaǵy bólmede turǵan ba? Ol kóship ketti ǵoı.

Dál qaıda keshkenin bilmeıdi eken ol, alaıda Týlbýdgatendegi Hermansenge hat jazýymdy ótinip, meken-jaıyn aıtty.

Úmitimnen aıyrylmaı, Týlbýdgatendegi Gans Paýlıdyń meken jaıyna jóneldim. Basqa senetindeı eshteńe qalǵan joq, jalǵyz talshyqtan aıyrylmaý kerek. Baltashylar taqtaı súrgilep jatqan jańa qurylystyń janynan óttim. Talǵajaý etý úshin eki taza banka alyp, bireýin aýzyma saldym da, ekinshisin saqtyq qor úshin qaltama súńgittim. Ashtyqtan buratylyp kelemin. Bólke satatyn dúkenniń jarnama áıneginen on ere turatyn aıryqsha úlken nan kórdim. Úlkendigine qaraǵanda satylar aqshasyna tatyrlyqtaı...

— Stýdent Pettersenniń meken-jaıyn bilsem dep edim.

— Bern Iýnker kóshesi, onynshy úı, shatyrdaǵy bólme. Siz sonda barasyz ba? Olaı bolsa, myna hatty ala ketseńiz qaıtedi?

Kelgen jolymmen qalaǵa keri qaıttym. Endi demalyp, as aıaqtaryn tizesine qoıyp otyrǵan baltashylardyń janynan qaıta óttim. Jarnama áınegindegi nandar qyzyqtyryp, aýyzdyń sýyn qurtatyn dúkenniń janynda raqattanyp ystyq as iship otyr bári. Álim quryǵannan qulap qala jazdap Berns Iýnker kóshesine áreń jettim. Esik ashyq eken, uzyn tip-tik satymen shatyrǵa shyqtym. Kire Gans Paýlıdi qýantý úshin qaltamnan hatty aldym. Árıne, ol kómek qolyn usynýdan bas tartpaıdy, bar jaǵdaıymdy aıtsam, sózsiz járdemdesedi. Han sı Paýlıdi qashanda jany izgi sergek jigit sanaımyn.

Esikte P.Petersen, saýd, dindar, eline ketti" degen qulaqtandyrý ilýli tur eken.

Jalańash edenge otyra kettim, qaljyraǵandyqtan, ashtyqtan buratylyp álim quryǵandyqtan qozǵalý tursyn, qımyldaýǵa hálim

joq. "Eline ketti! Eline ketti!" jópeldemede oılanbaı-aq álde neshe ret qaıtaladym da, tym-tyrys únsiz qaldym. Kózim qup-qurǵaq, eshqandaı oı da, eshqandaı sezim de joq. Tańdana hatqa qarap, qımylsyz otyrmyn. On mınýt, múmkin jıyrma, tipti odan da kóp ýaqyt ótken shyǵar, álgi ornymnan tyrp etpeı, melshıip otyrdym da qoıdym. Búl melshıgen meńireý otyrys túske uqsaıdy. Kenet baspaldaqtan bireýdiń aıaq alysy bilindi de, ornymnan turyp:

— Osynda Petersen degen stýdent turǵan edi, soǵan eki hat ákep em.

— Ol ketip qalǵan, — dedi áıel — Biraq kanıkýlden keıin keledi. Qalasańyz hattaryn maǵan tastap ketýińizge bolady.

— Rahmet, asa bir sypaıy jan ekensiz, — dedim oǵan.

— Oralysymen-aq bulardy ózińizden alatyn bolar. Zaıyry hattar óte-móte mańyzdy bolsa kerek. Saý bolyńyz!

Úıden shyǵyp, kósheniń tap ortasyna toqtap, judyryǵymdy túıip daýystap jiberdim.

— Meıirbandy kórinetin Qudaı-aý, betińe týrasyn aıtar bolsam, seniń kim ekenińdi endi bildim! — dep yzadan tisimdi shyqyrlatyp, kókke zárlenip judyryǵymdy biledim. — Dál osyny bilmesem, meni albasty bassyn!

Birneshe adym attap baryp, qaıta toqtadym. Oılamaǵan jerden únimdi baıaýlatyp, eki qolymdy aıqastyryp, basymdy ıip, estiler estilmes pás dybyspen.

— Al sen oǵan jalbarynyp, keshirim ótinip pe eń ulym? — dedim. Únim jasandy jalǵan shyqty.

— Oǵan degenim bas árippen bastalady, — dep jalǵastyrdym sózimdi. — Shirkeýdiń munar asyndaı dáý O árpimen bastalady. Jalbarynyp pa ediń sen Oǵan, ulym? — dep qaıta suradym da, basymdy salbyratyp: — Joq! — dep muńaıa jaýap qattym. Munym da jalǵan, jasandy shyqty.

Sen ekijúzdi bolyp montansı almaısyń, aqymaq! "Iá, Qudaı — Taǵalama qansha márte jalbaryndym!" dep aıtýǵa tıis ediń ǵoı. Búl sózdi jáne jalynyshty únmen jylamsyraı aıtýyń kerek bolatyn. Káne, solaı taǵy da bir aıtyp kórshi! Mine, mynaýyń sál durysyraq. Biraq bar ǵoı, buny aıtqanda kúrsinip, kádimgideı boldyrǵan at sıaqty aýyr kúrsinip qoıý kerek. Mine, dál solaı!

Júrip kele jatyp ezimdi úıretip kelemin, odan jalyqqanda aıaǵymdy typyrlatyp óz-ózimdi dóreki, topas dep sógemin. Onyma ótip bara jatqan jurt jalt burylyp tańǵalady.

Jańqany qajalaýdan bir tanbaı, esh jerge aıaldamaı salyp kelemin. Vokzal alańynan qalaı shyqqanymdy da bilmeı qaldym. Qutqarýshy shirkeýindegi saǵat bir jarymdy kórsetip tur. Oılanyp sál-pál aıaldar edim, mańdaıym shyp-shyp, kózime ter quıyldy.

— Al kemejaıǵa barsam qaıtedi? — dep suradym ózimnen. — Ýaqytyń bolsa, barýǵa nege bolmasyn.

Ózime-ózim taǵzym etip, kemejaıǵa tarttym.

Kemeler reıdte tur eken, teńiz kúnge shaǵylyp jalt-jult etip tebirenip jatyr. Bunda tirlik qyzyp, parohod ysqyryǵy estilip, arqasyna jáshik tańyp alǵan kem baldar ersili-qarsyly aǵylyp, barjalardan kóńildi án shalqıdy. Maǵan taıaý bir áıel samsa satyp tur, taýaryna totyqqan murnymen súze qaraıdy ózi. Aldyndaǵy ústelinde tátti, dámdi degender úıilip jatyr, bárin de ala kózben atyp burylyp kettim. Ol búkil kemejaıdy sasytyp jiberdi, jaǵalaýdy jeldetpese bolmas dep, murnymdy shúıiremin. Qasymda qatar otyrǵan myrzany sózge tartyp, samsany kez kelgen jerde satýdyń orynsyz ekenin dáleldemek bolamyn. Buǵan siz kelispeısiz be? Jaqsy, biraq pikirimniń oryndylyǵyna daý aıtpaısyz ǵoı... Alaıda álgi myrza unamsyzdaý birdeńe sezdi me, sózimdi aıaǵyna deıin tyńdamaı ornynan turyp, ketip qaldy. Men de kóterilip, onyń sońynan saldym, oıym-onyń qatelesetinin naqty dálel deý.

— Búgin sanıtarlyq turǵydan da jol berýge bolmaıdy ǵoı, — dedim ony ıyǵynan qaǵyp.

— Keshirińiz, men syrttan kelgen kisimin jáne sanıtarıadan eshteńe túsinbeımin, — dedi ol maǵan úreılene qarap.

— Jaraıdy, eger syrttan kelseńiz másele basqa... Sizge paıdam tımes pe eken? Qalany kórsetsem qaıtedi? Keregi joq deısiz be? Qalasańyz, ony aqysyz-pulsyz qyzyǵa atqarar edim...

Menen ol qaıtse de qutylǵysy kelip, kósheniń kelesi qaptalyna shyǵyp ketti.

Qaıtyp oralyp, óz oryndyǵyma kep jaıǵastym. Qatty keıip otyrmyn, árirekte ekpindeı oınaǵan sharmanka úni júıkeme tıip, odan ári berekemdi aldy. Úzdik-sozdyq syńǵyrlap ol Veberden birdeńeni oınaǵan bolyp, sonyń súıemeldeýimen bir qarshadaı qyz muńly bir án syzyltady... Eksimdeı shıqyldaǵan sharmanka úni tula boıymdy shymyrlatyp, sol áýendi qaıtalaǵandaı júıkem shıyrshyq atyp, ózim de baıaý bir muńly áýenge qosylyp, oryndyq tyń arqasyna shalqaıa túsemin. Ash adam qandaı túısikterdi bastan keshirmeıdi deısiń! Bul áýenderdiń qalaı baýrap, sazyna balqytyp, tolqynymen ilgeri aǵyzyp bara jatqanyn aıqyn sezip, sodan soń tik shyrqap, taýlardan da bıik samǵap, nur dıdarly qıyrlardyń ústinde qalyqtap júrgen sekildimin...

— Ere berińizshi! — dep sharmankanyń súıemeldeýimen án salǵan qyz bala temir tárelkesin sozady. — Bar bolǵany bir ǵana ere!

— Qazir, — dep albaty aıta sap atyp turyp, qaltalarymdy aqtara bastadym.

Al qyz bala men ánsheıin mazaq etip túr dep oılap, qaıtyp lám-mım demeı, taıyp turdy. Osynaý ún-túnsiz boısynýy qatty batty, odan da ursyp tastaǵany jeńil edi, maǵan; júregim aýyryp ketip, oǵan daýystap shynymdy aıttym:

— Mende jalǵyz da ere joq, alaıda seni uzamaı esime alarym anyq, múmkin erteń-aq oıyma túsersiń. Atyń kim edi? Qandaı ádemi esim, ony endi umytpaımyn. Demek, erteńge deıin deımiz ǵoı...

Biraq úndemese de onyń maǵan senbegenin tamasha túsindim de, kóshedegi qarshadaı qyzdyń nanbaǵanyna yzalanyp jylap jiberdim. Ony qaıta shaqyryp alyp, kúrtemniń túımesin tez-tez aǵytyp, jeletkimdi sheship bermek boldym.

— Sál toqtaı túr, — dedim. — Mine saǵan kepildigi...

Alaıda ústimde jeletkim bolmaı shyqty.

Zerletti bermek oı qaıdan kelip júr basyma? Onsyz júrgenimniń ózine birneshe apta boldy emes pe! Osy maǵan ne bolǵan? Úreılengen qyz bala jedel jalt burylyp júgire jóneldi. Aınala halyq jınalyp qaldy, istiń jaıyn bilip bári de kúlip jatyr, ne bolǵanyn anyqtaý úshin topty ıtermelep polıseı de keldi.

— Eshteńe emes, — deımin men. — Naqty aıtqanda, eshteńe de bolǵan joq. Jaıdan jaı men jeletkimdi anaý qyz balaǵa, anyǵyraq aıtqanda, onyń ákesine bereıin dep edim... Sizder qur bosqa kúlesizder. Úıde ondaıdyń taǵy bireýi bar mende.

— Kóshede beıbastyq jasaýdyń jóni joq! — deıdi polıseı. — Káne, tarańdar búl aradan! — Kelip meni ıterip jiberdi. Sosyn sońymnan taǵy da aıqaı saldy:

— Toqtańyz, mynaý sizdiń qaǵazdaryńyz ba?

— Iá, táıiri alǵyr, búl meniń gazetke degen maqalam ǵoı! Mundaı uqypsyzdyqqa qalaı jol bergenimdi bilsem buıyrmasyn...

Qoljazbany alyp, barlyǵy ornynda ma eken dep, tekserdim de bir mınýt te kidirmesten, tipti jan-jaǵyma da qaramastan týra redaksıaǵa tartym. Qutqarýshy shirkeýindegi saǵat tórtti kórsetip túr.

Redaksıa jabyq eken. Urydaı qaltyldap baspaldaqpen tómen tústim de, batylsyzdanyp kireberiste aıaldadym. Endi ne isteýim kerek? Qabyrǵaǵa súıenip, aıaǵymnyń astynda jatqan tastarǵa qarap oıǵa shomdym. Aıaǵymnyń astynda jyltyraǵan bir túıreýish jatyr eken, eńkeıip sony kóterdim. Eger kúrtemniń túımelerin qyrqyp alsam, ol úshin meni kóp jylǵa sottaı ma? Joq, búl zaıa keter eńbek. Túımeler túıme bolyp qala beredi, alaıda olarǵa muqıat shúıilseń, olardyń múldem jańa ekenine kóziń jetedi. Qalaı aıtqanmen de, búl bir sátti oı; ony bákimen qyrqyp alyp, báseke salamyn. Búl bes túıme arqyly aqsha tabamyz degen oı janymdy jadyratyp, jelpinte tústi. "Mine endi is jolǵa qoıyla bastady! Qýanyshym qoınyma syımaı taban aýzynda kıim túımelerin birtindep qyrqýǵa kiristim. Qyrqyp jatyp ishteı únsiz sóılep júrmin:

"Iá, kerip júrsizder ǵoı, sál-pál joqshylyqqa urynyp qaldym, ýaqytsha qıyndyq bolar ol... Qajalyp qalǵan deısizder me? Qoıyńdarshy. Búl jalǵanda túımeni dál mendeı uqypty ustaıtyn adam tappaıtyndaryńyzǵa kez kelgendi sendire alamyn. Al, sizge qajeti joq bolsa, amal neshik... Alaıda osylardy ótkizip tym qursa on ere tabaıyn degen ǵoı... Joq, qudaı-aý, siz týraly kim ne aıtty! Basymdy qatyrmaı, qaldyryńdarshy jaıyma... Jaraıdy, jaqsy polıseı shaqyrtsańyz shaqyrtyńyz. Polıseıge baryp kelgenińizshe tosa turaıyn. Eshteńeńiz de urlamaımyn. Al, jaqsy, cay bolyńyz, cay bolyńyz jolyqqansha. Demek, meniń famılıam Tangens eptep otyryńqyrap qalyppyn..."

Baspaldaqtan bireýdiń aıaq basqany estildi. Birden-aq bolmystyń ózine oraldym; álgi aıaq alys Qaıshy kisiniki eken, ony biz jazbaı tanyp, túımelerimdi qaltama shapshań súńgitip jasyra qoıdym. Janymnan ótip ketkisi kelip ol meniń basymdy ıip, oǵan ınabat jasaǵanymda da jaýap qatpady, sosyn kenet shuqshıyp óz tyrnaqtaryn shuqylap ketti. Ony toqtatyp redaktordy suradym.

— Ol kelgen joq.

— Ótirik aıtyp tursyz! — dep dúńk ettim. Sosyn ózime de ersi kóringen betsizdikke baryp: — Onymen áńgimelesýim qajet. Keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn bir is. Mańyzdy málimetter bar, — dep soqtym.

— Al ony maǵan aıtpas pa ekensiz?

— Joq! — dep kesip aıtyp, onyń ańysyn baqtym. Batyldyǵymnyń áseri boldy. Taban aýzynda ol meni joǵaryǵa shaqyryp esik ashty. Ashý qysyp ólip baramyn. Sabama túsý úshin qatty tistenip, esik qaqtym da, redaktordyń kabınetine kirdim.

— Sálemetsiz be? Á, siz ekensiz ǵoı? — dep sálemdesip qarsy aldy ol meni. — Káne keı, otyryńyz.

Eger ol shyq dep ısharat etip, birden esikti nusqasa, maǵan áldeqaıda jaqsy bolatyn edi; kózime móltildep jas kep qalǵanyn sezip:

— Keshirim ótinemin... — dedim.

— Otyryńyz, — dep qaıtalady ol

Otyrǵan soń jańa maqala jazǵanymdy, onyń gazette jarıalanýy óte mańyzdy ekenin aıttym. Oǵan kóp eńbek sińirgenimdi, jazýdyń ózi úlken kúshke túskenin de jasyrmadym.

— Oqyp shyǵaıyn, — dep maqalany aldy ol — Jazǵandaryńyzdyń bári ózińizge kóp kúshke túskenin bilemin, biraq shabyttyń shylaýynda jıirek ketip qalasyz, sál salqyn qandylaý bolsańyz ǵoı. Sizdiń shalqyma shalyqtaýyńyz kóbirek. Áıtkenmen oqyp kóreıin.

Osyny aıtyp ol ústeline qaıta shúkshıip ketti.

Al men bolsam, otyrǵan boıymmen tyrp etkem joq. Ózinen bir kron surap alsam qaıtedi? Qyzbalanyp shalyqtap ketýimniń sebebin baıandap bersem be eken? Ol sózsiz kómekteser edi, bul birinshi ret emes qoı.

Ornymnan turdym. Ym! Alaıda ol sońǵy joly aldynda bolǵanymda qarjy tapshylyǵyna ókinish bildirip, usaq taýyp berý úshin kasırdi bir jaqqa jiberip alyp edi-aý. Bálkim, qazir de solaı bolar. Joq, onyń qısyny kelmeıdi. Jumysy bastan asyp jatqanyn kórmeısiń be?

— Basqa taǵy bir buıymtaıyńyz bar ma? — dep surady ol.

— Joq! — dedim daýysyma ıkemdilik berýge tyrysyp. Endi qashan kirip-shyq deısiz?

— Qolyńyz bir tıgende kelersiz, — dep jaýap qatty ol

— Aıtalyq, eki kúnnen keıin.

Óz ótinishimdi uıalyp aıta almadym. Osynaý adamnyń marhabaty sheksiz kórindi, ony durys baǵalaı almaspyn men beıbaq. Odan da ashtan ólgenim jaqsy dep shyǵyp kettim.

Redaksıadan bir kron da suramaı shyǵyp ketkenime ashtyq shydatpaı áketip bara jatqanda esiktiń syrtynda turyp ta ókingenim joq. Qaltamnan ekinshi jańqany alyp aýzyma saldym. Qaıtadan sergip qaldy. Buny buryn neǵyp jasamaǵanmyn?

— Uıat, ári masqara! — dep daýystap jiberdim. — Álgi kisiden bir kron surap, yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrý seniń basyńa qalaı ǵana kelgen? — dep uıatsyzdyǵymdy shyjǵyryp betime basyp jatyrmyn. — Ras, ómirde budan asqan pasyqtyq bolmas. Sen tóbetke bir kron kerek eken dep, ondaı adamǵa tarpa bas salyp, betin tyrnaý degen sumdyq emes pe! Taıyp túr búl jerden! Tez, jaltyrat tabanyńdy! Tez-tez aqymaq! Kóresińdi kórsetemin men saǵan.

Ózimdi-ózim jazalaý úshin tura júgirdim, júgirip kósheden kóshe asyp, ózimdi alǵa qýyp, oısha qamshylap qoıyp, baıaýlasam, jyndy adamdaı aıǵaı salamyn. Sóıtip júrip Pılestretten bir-aq shyqtym. Yzadan jylap jiberýge jaqyndap, aqyry odan ári júgirýge hálim joǵyn bilip toqtaǵanda, búkil denem dir-dir etip, kezdesken basqyshqa otyra kettim.

— Joq, tura túr! — dedim. Ózimdi durystap jazalaý úshin, ornymnan qaıta kóterilip, qaqshıyp turýǵa zorlap, ózimdi-ózim mazaq qylyp, áljýaz álsizdigime kúldim. Áý demnen soń basymdy ızep, ózime-ózim tize búgip otyrýǵa ruqsat berdim, sonyń ózinde de baspaldaqtaǵy eń qolaısyz jerdi tańdap otyrdym.

Qudaı-aý, qandaı dámdi demalys boldy deseıshi! Betimniń terin súrtip jatyp, taza aýany qunyǵa juttym kelip. Qalaı júgirgenimdi aıtsaıshy. Biraq ózime aıaýshylyq bildirgenim joq — maǵan sol kerek. Kron suraýdy oılap ne qunyń bar? Mine, endi sazaıyńdy al Sosyn jumsaryp, ózimdi-ózim aıalaı sóılep, jas baladaı erkelete bastadym. Bul meniń kóńilimdi buzyp, ábden sharshap tıtyqtaǵan basym, jylap jiberdim. Bunyń ózi býlyqqan baıaý jylas, kóz jasynsyz ishteı eńireý edi...

Bir orynda tapjylmastan shırek saǵat, tipti odan da uzaq otyrdym. Janymnan jurt ótip jatyr, biraq birde-bireýi tıisken joq. Aınalamda balalar oınap júr, kósheniń arǵy betinde, aǵash basynda bázbir qus saıraıdy.

Birazdan soń qasyma polıseı keldi.

— Munda siz neǵyp otyrsyz? — dep surady ol.

— Neǵyp otyrsyz deısiz be? — dep qaıtaladym. — Ánsheıin, óz jan raqatym úshin otyrmyn.

— Sizdi jarty saǵattaı baqylap júrmin, — dedi ol. — Osy orynda tapjylmaı jarty saǵat otyrsyz ǵoı?

— Iá, sol shama bolý kerek. Al onyń nesi bar? — dep atyp turdym da, taıyp berdim.

Alańǵa shyǵyp aıaldap, keshe boılaı kóz júgirttim.

Jan raqatym úshin dedim-aý! Sol da jaýap bolyp pa? Sharshaǵandyqtan otyrdym emes pe, endeshe daýysty aıanyshty laý shyǵarý kerek edi. Aqymaqsyń ǵoı sen, aqymaqsyń, qýlyqqa eshqashan barmaısyń da úırenbeısiń. Sharshaǵannan otyrmyn demeısiń. Shaýyp kelgen attaı eki ıinińnen dem alǵanyń kórinip turǵan joq pa.

Órt sóndirý deposyna taıap kep, taǵy da toqtadym, sebebi basyma jańa bir qıal kirip ketti. Saýsaqtarymdy shyrt etkizip, ótken-ketkendi tańyrqatyp qarqyldaı kúlip:

— Joq, saǵan pastor Levısonǵa barý kerek, — dedim. Sózsiz barý kerek. Baıqap kórý azap shegý emes. Joǵaltatyn jáne túgiń de joq. Onyń ústine kún de ǵajap.

Pashanyń kitap dúkenine kirdim, meken-jaı anyqtamasynan pastor Levısonnyń qaıda turatynyn bilip, solaı qaraı tarttym.

— Al endi ózińdi qolǵa alýyń kerek, — deımin ózime. — Saıqymazaǵyń jetti! Uıat deımisiz? Uıatqa qaraýǵa sen tym kedeısiń ári ashsyń. Sen oǵan asa mańyzdy sharýamen, eń qajet nárseńdi suraǵaly bara jatyrsyń. Sondyqtan basyńdy ıyǵyńa qısaıtyp, saı-súıekti syrqyratatyndaı sóıleýiń kerek. Olaı ete almaısyń ba? Onda men saǵan dos emespin, bilip qoı. Mine, qarashy óziń, túni boıy azapqa túsip, túnek kúshtermen jáne alapat tilsiz qubyjyqtarmen aıqasyp shyǵasyń, ashtan qatyp, sharap pen sút ishkiń keledi. Sharýań shatqaıaqtap tur.

Osy turǵanda qaltańda túgiń joq. Biraq, qudaıǵa shúkir, qaıyrymdylyqqa senesiń, nanym-senimnen aıyrylǵan joqsyń áli. Qaıyrymdylyqqa sený úshin de qolyńdy aıqastyryp, shaıtannan da asqan ákki bolýyń kerek. Al dúnıeqorlyq ataýlyny jalpy jek kóresiń, duǵalyq pen oǵan qosa eskertkishke alǵan eki kronnyń orny múldem basqa... Pastordyń esigi aldynda aıaldap: "Qabyldaý 12- den 4-ke deıin" degen jazýdy oqydym.

— Al endi aqymaqtyǵyńdy doǵar! — dedim. — Búl oıynshyq emes. Káne, basyńdy ıyǵyńa qısaıt...

Qońyraý shaldym.

— Pastordy kórýime bolar ma eken? — dep suradym úı ustaýshy adamnan, biraq "Qudaı atymen!" degendi qosqan joqpyn.

— Ol ketip qaldy, — dedi áıel

Ketip qaldy! Ketip qaldy, deıdi? Josparymnyń salǵan betten byt-shyty shyqty, daıyndap alǵan sózderimniń túkke qajeti bolmaı qaldy. Osynshalyq alysqa kelgenimnen ne paıda? Endi ornymnan qozǵalýǵa dármenim bolmaı qaldy.

— Mańyzdy sharýańyz barma edi? — dep surady áıel.

— O, joq! — dedim jaýap qatyp. — Bolmashy ǵana nárse. Búgin kún sondaı tamasha eken, sondyqtan pastorǵa qurmet kórsetip, izet tanytqaly kire keteıin dep serýendep shyqqanym ǵoı.

Men de, ol da qozǵalǵan joq. Áıel nazaryn kúrtemniń omyraýyn túıregen túıreýishke aýdarý úshin keýdemdi ashyp kóterińkirep qoıdym; ne úshin kelgenimdi túsinsin dep kózimmen ısharat jasap ta kórdim, biraq beıshara onymdy uqpady.

— Iá, aýa-raıy ǵajap. Báıbishe de úıde joq pa?

— Ol kisi úıde, biraq onyń revmatızmi bar, qozǵala almaı, tek dıvanda jatady... Hat jazyp maǵan qaldyryp ketýińizge bolmas pa edi?

— Á, joq! Jaıshylyqta taza aýamen tynystaý úshin serýendeýge jalpy shyqpaýshy edim. Al búgin myna tamyljyǵan kún asyqpasyma qoımady.

Súıretilip keri qaıttym. Bos myljyńnan ne shyǵady? Onyń ústine basym aınalyp barady, bunymen endi oınaýǵa bolmaıdy, qulap túsýim kádik. 12-den 4-ke deıin qabyldaıtyn qaıyrymdyqtan tabandatqan bir saǵat keshigippin, qabyldaý ýaqyty ótip ketipti.

Alańǵa jetip shirkeý qasyndaǵy oryndyqqa jaıǵastym. Qudaıa, bolashaq maǵan qandaı túnek bolyp elestedi deseńshi! Jylaǵan joqpyn, jylaýǵa álim de bolmady. Ábden tıtyqtap azap shekken basym, ashtyq dymymdy qurtyp tyrp etpeı máńgirip otyrdym da qoıdym. İshim órtenip, keýdem alaýlap janyp barady. Jańqany qajalap kórip edim, onyń da kómegi bolmady. Bos áýreden jaǵym talyp, qaıtyp ony qınaǵanym joq. Ne de bolsa kóndim. Onyń ústine kóshede jatqan apelsınniń qaraıyp ketken qabyǵyn kóterip birden aýyzǵa salyp shaınaı bastap edim, qusqym keldi. Men ózi aýrýmyn: qolymnyń tamyrlary bilemdenip kógerip ketti.

Jalpy meniń kútkenim ne edi, ózi? Kún uzaq tirshiligimdi biraz ýaqyt soza túsýge ket bir kron izdep jan urdym. Shyntýaıtyna kelgende, taǵdyr qashan, bir kún buryn ne kesh jetetininde ne túr. Meniń ornymda esti adam bolsa, baıaǵyda-aq úıine baryp, táńiriniń salǵanyna kónip jatar edi. Aıaq astynan oıym aıqyndala bastady. Endi men ólýim kerek. Mamyrlap kúz túr, bar dúnıe qalǵyp qalǵan. Ózim biletin quraldyń da, kózderdiń de bárin baıqap synap kórdim. Osy pikirmen úmit jylt etken shaqtyń bárinde: "aqymaq, endi sen ólmeısiń!" dep sybyrlap, ózime dem beretinmin. Bázbir hat jazyp, bárin tártipke keltirip, ázirlený kerek boldy. Jaqsylap jýynyp, tósekti jınaý qajet. Basyma eki paraq jazylmaǵan aq qaǵaz tóseımin, mende qalǵan eń taza dúnıe sol ǵana. Al jasyl kórpeni ne isteý kerek?

Jasyl kórpe! Kenet men silkinip sala berdim, qanym basyma shaýyp, júregim dúrs-dúrs soǵyp ketti. Oryndyqtan turyp, alǵa umtyldym, tula boıymda tirshilik qaıta oıanyp úzdik-sozdyq "Jasyl kórpe! Jasyl kórpe!" dep qaıtalaı beremin. Bireýdi qýyp jetkim kelgendeı, ókpemdi qolyma alyp eńkildep kelemin, uzamaı óz úıim, óleń tósegim -qańyltyrshy ustanyń, sheberhanasynan bir-aq shyqtym.

Óz sheshimimde kúbijiktep kidirmeı, kereýetke kelip Gans Paýlıdyń kórpesin oraı bastadym. Basyma qandaı tamasha oı keldi deseıshi, endi men qutqaryldym. Ózimniń uıań batylsyzdyǵymdy jeńip, bárine qolymdy bir-aq siltedim. Óıtkeni men áýlıe emespin, bolmasa bázbir sáýegeısigen naqurys ta emespin. Aqyl-esim durys.

Kórpeni qoltyǵyma qysyp alyp, Stenerestattendegi nómiri besinshi úıge tarttym.

Esik qaǵyp úlken beıtanys bólmege kirdim. Tóbedegi esik qońyraýy qoıarda-qoımaı qatty shyńǵyrlady. Kórshi bólmeden aýzyn toltyryp alyp beıtanys bireý shyǵa kelip, saýda sóresiniń arǵy jaǵyna tura qaldy.

— Mynaý kózildirik úshin jarty kron berińizshi, — dep máseleni tótesinen qoıdym. — Birneshe kúnnen keıin muny sózsiz qaıta satyp alamyn.

— Ne deıdi? Jıek temiri jaı ǵana bolat qoı?

— Iá.

— Joq, muny men ala almaımyn.

— Álbette. Ánsheıin qaljyńdaǵanym ǵoı búl. Mine, mynandaı bir kórpe bar, shyn máninde munyń endi qajeti joq, ózinen birjola qutylaıyn dep edim.

— Ókinishke qaraı, mundaı kórpeler mende bir qoıma, — dep jaýap bergen ol men kórpeni jazyp jibergende kózin salar — salmastan daýsyn shyǵyńqyrap: — Keshirińiz, maǵan munyń da qajeti joq, — dedi.

— Men ádeıi astar jaǵyn ǵana kórsetip turmyn, tysy budan áldeqaıda táýir.

— Báribir buny almaımyn, buǵan eshkim on ere de bermeıdi.

— Bunyń túkke de turmaıtyny túsinikti, — dep kelise kettim onymen. — Alaıda basqa kóne kórpelermen qosyp satyp jiberýge bolady ǵoı.

— Jo-joq, ol bos áýre.

— Bálkim, buǵan jıyrma bes ere berersiz? — dep suradym.

— Joq, shynyn aıtqanda, ala almaımyn, munyń maǵan túkke de qajeti joq, qymbattym.

Kórpeni orap qaıta qoltyǵyma qysyp úıge qaıttym.

Eshteńe de bolmaǵandaı, kórpeni kereýetke tósep, eshqaıda aparmaǵanda muqıat jazyp qoıdym. Mundaı aram pıǵylǵa barýym maǵan esimnen adasqanymnyń saldary sıaqty kórindi, osy qylyǵym jaıynda oılaǵan saıyn ol aqylǵa syımaıtyndaı sekildendi. Shamasy, bul sharasyzdyqtyń sandyraǵy, ishteı mújilýdiń salqyny bolýy kerek. Alaıda munyń tuzaq ekenin sezindim, aqylymnan adasa bastaǵanymdy túsindim. Sondyqtan da ósimqorǵa aldymen kózildirikti usyndym ǵoı. Ómirimniń sońǵy saǵatynda janymdy ýlap qınaıtyn qylmys jasamaǵanyma qýandym.

Qala kezýge kaıta shyqtym.

Qutqarýshy shirkeýdiń qasyndaǵy oryndyqqa qaıta jaıǵasyp, taıaýdaǵy tolqynystan tıtyqtaǵan, ashtyqtan áli quryp aýyrǵan beıbaq basym, ıegimdi keýdeme salyp salbyrap otyrdym da qoıdym. Ýaqyt bolsa ótip jatty.

Ashyq aspan astynda bir saǵat otyrdym, úıdegiden munda jaryq jáne taza aýada keýdeniń syzdaýy onsha azapty da emes, sondyqtan úıge qaıtaıyn dedim.

Qalǵyp ketip, oıǵa shomyp, qatty qınalyp otyrmyn. Jerden kishirek tas alyp, tazalap súrtip aýzyma salyp sora bastadym. Tasty sora otyryp tyrp etken joqpyn, tipti kirpik te qaqpadym. Janymnan kisiler ótip jatyr, at-arbalardyń saldyry, taǵalardyń tarsyly estiledi.

Túımemen baǵymdy taǵy da synap kórsem qaıtedi? Árıne, odan eshteńe shyqpaýyn shyqpaıdy, oǵan qosa shynymen-aq aýrýmyn ózim. Al bárin jaqsyraq bezbendep kórsem, báribir úıge bara jatqan jolda ósimqor dúkeniniń, janynan ótemin ǵoı, oǵan onsyz da jıi kirip júremin.

Aqyry túregelip kóshemen baıaý, ilbı basyp ilgeri jyljydym. Mańdaıym kúıip-janyp, berekem qashyp, álim jetkenshe asyǵa basamyn. Taǵy da jarnama áıneginde nan turǵan dúkenniń janynan óttim.

— Mine, osy arada toqtaımyz endi, — dedim jalǵan batyldyqpen. — Kirip bir úzim nan surasam ba eken? Osynaý oı jalt etken ushqyn sıaqty jylt etip basyńdy, shynynda kirip suraýdy oılaǵanym joq. — Tfý! — dep kúbirlep, basymdy shaıqap, ózimdi-ózim keleke etip ári tarttym. Nan surap dúkenge kirýdiń paıdasyz ekenin men óte jaqsy bilemin.

Burylysta qaqpa aldynda ǵashyqtar sybyrlasyp túr, odan árirek bir qyz terezeden basyn qyltıtty. Meniń abaılaı basyp, ilbip áreń kele jatqanym syrttan kómek suraǵandaı kórinse kerek — álgi boıjetken kóshege shyǵyp:

— Hálińiz qalaı, aǵaıyn? O ne, aýyrasyz ba? Qudaıa, óńińiz qashyp ketipti ǵoı, — dedi. Boıjetken qyz shapshań burylyp úıine tartty.

Men zamat toqtaı qaldym. Óńiń qashyp ketipti degeni ne sóz? Sonda óletin bolǵanym ba? Qolymmen betimdi sıpap kórdim, árıne, qulazyp qatty júdegenmin. Jaǵym sýalyp, ishke kirip ketken. A, qudaıa! — dep odan ári ilbidim.

Sosyn qaıta toqtadym. Meniń júdeýligim kisi shoshyrlyq bolsa kerek. Kózim shúńireıip ishke kirip ketken shyǵar. Qyzyq, qazir kimge uqsaıdy ekenmin. Baqytsyz beıbaq taǵdyrym, ashtyqtan tiri adamnyń ózi arýaqqa aınalady eken ǵoı. Men taǵy da qutyra bastadym, bul sońǵy jarqyl, aqyrǵy tuıaq serper bolsa kerek. Demek, óń-túsim joq qoı, á? Basym búkil elden izdep tappaıtyndaı-aq jaqsy edi ǵoı, al eki judyryǵym, qudaı saqtasyn, kez kelgen adamdy kúlparsha etetindeı kúshti emes pe edi. Endi Hrıstıanıanyń en ortasynda ashtyqtan ólgeli jatyrmyn. Búl qaı aqylǵa syıady? Shoshqa qorasynda turyp, erteden qara keshke deıin jumys istep, damyl — tynym kórmegen qara ógiz bolǵan joqpyn ba? Kóp oqýdan kózim ketti, ashtyqtan mı ym sýaldy — sonda tapqanym ne?! Túrińdi kórgende tipti kóshedegi bıkeshter de "Qudaıa" dep qoryqqanynan qyshqyryp qalady. Endi onyń bári de bitedi — túsinikti me saǵan?

— Bári de bitedi, táıir alǵyr!.. Ashý býyp qalshyldap, tisimdi shyqyrlatyp qaırap, sharasyzdyqtan alasurdym, kózime jas úıirilip, aýzymnan qarǵys atqylady. Ótken-ketkenderge nazar aýdarmastan osylaı alǵa jyljydym. Ózimdi-ózim qaıtadan azaptaǵaly, fonar baǵanyna qasaqana mańdaıymmen soǵyldym, alaqanyma tyrnaǵymdy tereń batyrdym, jyndanyp turyp tilimdi tistep aldym, sózim baılanyspaı tantyrap shyǵatyn boldy, aýyrsynǵan saıyn qarqyldap kep kúldim.

— Iá, al ne isteıin endi? — dedim aqyry ózime — ózim til qatyp. Sosyn aıaǵymdy typyrlatyp, jer tebinip: — Ne isteý kerek endi?

— dep qaıtalaı berdim. Ótip bara jatqan kezdeısoq bireý jymıa kúlip:

— Tutqynǵa alsyn dep ótinish etińiz, — dedi.

Syrtynan qarasam, ony tanıdy ekem. Búl "Gersog" degen laqap aty bar ataqty gınekolog. Eń tegi ol da meniń jan kúıimdi túsinbedi - aý, al biz tanys edik, tipti qol alysyp amandasatynbyz. Iá, onyń aıtqany shyn, men aqylymnan adastym. Esalańdyqty oz qanymnan, onyń mı ymdaǵy ushqynynan sezemin. Demek, meniń biter shaǵym taıaý. Iá,, taıaý! Ajal adymymen odan ári ilbı basyp áreń jyljyp kelemin. Meni mine, osyndaı taǵdyr kútip túr.

Kenet qaıta toqtadym.

— Tek tutqyndaý bolmasyn! — deımin. — Tek ol emes.

Qoryqqannan daýysymnan da aıyrylyp qaldym. Meni tutqyndalýdan qutqara kór dep barlyq áýlıelerge sıynyp, ótinish ettim. óıtpesem, taǵy da ratýshaǵa túsip, jaryqtyń nyshany joq, qarańǵy qara túnek kameraǵa qaıta qamalyp júrermin. Tek tutqyndalmasam boldy! Áli oılap kórmegen basqa da múmkindikter bar edi-aý. Solardy da synap, ýaqyt aıamaı, úıden úı qoımaı aralasam da degenime jetemin. Máselen, Sesterdiń mýzyka dúkeni bar, soǵan soǵamyn. Tyǵyryqtan shyǵýdyń bir joly osy emes pe... Júrip kele jatyp mińgirlep, ózimdi aıaǵandyqtan únsiz ǵana jylaımyn. Tek qana meni tutqyndamasa boldy!

Sıýler me? Bálkim, bul bilip qap joǵarydaǵynyń jibergeni shyǵar. Onyń esimi basyma óz-ózinen keldi, ol alys turatyn, sonda da baramyn, aýyq-aýyq demalyp otyryp ilbı bassam da bir jetermin. Ol dúkendi bilemin, jaqsy zamanda oǵan jıi baryp, nota satyp alyp turatynmyn. Odan jarty kron surasam nesi bar. Biraq ol buny azsynyp abyrjyp qalar, bir krondy bir-aq suraıyn.

Dúkenge kirip, qojaıynyn kórgim keletinin aıttym, maǵan qaıda barý keregin nusqady. Bólmede sońǵy sán úlgisimen kıingen kisi qaǵaz aqtaryp otyr.

Mińgirlep keshirim ótinip, sharýamdy baıandadym. Asa qıyn múshkil haldyń kómek suraýǵa májbúr etip otyrǵanyn aıttym. Aqshasyn kóp uzatpaı qaıtaramyn dedim... Tek maqalama qalamaqy alaıyn. Qol ushyn berse baǵa jetkisiz jaqsylyq jasar edi...

Sózimdi men bitirgenshe ol ústeline shuqshıyp, óz sharýasymen shuǵyldanyp ketti. Men sózimdi toqtatqan kezde ol kóziniń astymen qarap, ádemi basyn shaıqap:

— Joq! — dedi.

Ánsheıin ǵana "joq". Tym qurmasa mán-jaıdy túsindirip bir aýyz sóz de aıtpady.

Tizem qaltyrap ketip, kishkentaı jaltyraq shkapqa súıendim. Tilegimdi taǵy bir qaıtalaýǵa bekindim. Neǵyp basyma dál onyń kelgenin bilmeımin, men bolsam týý alysta Vater landa turamyn. Sol jaq búıirim shanshyp, qara terge tústim.

— Iá, senseńiz bar ǵoı, óte álsirep qaldym, — dedim jaǵdaıymdy jasyrmaı. — Alapat bir álsizdik. Biraq eki kúnnen qaldyrmaı qaryzdy kaıtarǵa múmkindik bolady. Maǵan bir marhabat jasasańyz!

— Jarqynym, ótinip dál maǵan kelgeniń qalaı ózi, — dedi ol. — Sizdi ómiri kórgen emespin, men úshin kósheden kelgen adamsyz. Ózińizdi biletin redaksıaǵa barmadyńyz ba?!

— Men tek bir keshke ǵana surap turmyn ǵoı. Redaksıa jabyq, al men tipten ashpyn.

Ol miz baqpaı basyn shaıqaı berdi, tipti men esiktiń tutqasyn ustaǵanda da shaıqady.

— Qosh bolyńyz! — dedim.

"Bul joǵarydan jiberilgen jarylqaýshy bolmady, — dep oılap, mysqyldaı kúldim. — Al, shyntýaıttap kelse, bundaı bıikten jarylqaýshyny ózim de jibere alatyn edim". Bir qotannan kelesine ótip, ara-tura baspaldaqtarda demalyp alyp sopańdap kelemin. Tek meni tutqyndamasa boldy! Qarańǵy kameranyń aldyndaǵy úreı bir mınýt maza bermeı túp izime túsip aldy; polıseı kózime shalynsaq kezdesýden qashqaqtap, búıirdegi kóshege burylyp ketem.

— Al endi júz qadam ólshep kórelik, baqytty taǵy da bir synap baıqaǵan artyq bolmas, — deımin ishteı.

— Birde bolmasa birde is ońǵa basar.

Búl buryn bir ret basymdy suqpaǵan kishkentaı dúńgirshek bolatyn. Saýda sóresiniń ar jaǵynda syrt kózge qarapaıym bir adam túr, tý syrtynda farfor jarnama ilingen esik, taýar uzyn sóreler men stellajdarda. Men sórelerden sońǵy alarman áıel ketkenshe kútip turdym. Ol mıyǵynda shuńqyry bar jas kelinshek edi. Ózime nazar aýdartyp almas úshin teris qarap kettim.

— Qandaı buıymtaıyńyz bar? — dep surady pirkazshik.

— Qojaıyndy kóre alar ma ekenmin?

— Joq, ol taýǵa, Iotýnheımge ketken, — dep jaýap qatty ol. — Sharýańyz sondaı mańyzdy ma edi?

— Maǵan nan satyp alatyn birer ere kerek edi, — dedim zorlana jymıyp.

— Ondaı bolsa, men de sizden baı emespin, — dep oralǵan jipterdi ornalastyra bastady.

— Ah, mynandaı qıyn sátte meni qýyp shyǵa kórmeńizshi! — dedim denem muzdap. —Senseńiz, ashtyqtan ólip baramyn, mine, dym syzbaǵanyma, aýzyma túıir dán túspegenine birneshe kún boldy.

Ol úndemeı, barynsha baısaldy túrmen qaltalaryn aınaldyryp kórsete bastady.

Qalaı, sonda onyń sózine senbeýim kerek pe?

— Bar bolǵany bes ere surap turmyn, — dedim. — Al eki kúnnen keıin on ere etip qaıtaramyn.

— Jarqynym, siz sonda maǵan kasadan aqsha urla dep tursyz ba?

— Iá, kasadan on ere ala turyńyz.

— Meniń ondaı ǵadetim joq, — dep dúńk etti de, — aıtqandaı dúkendi jabatyn ýaqyt boldy , — dedi.

Ashtyqtan azap tartyp, uıattan órtenip shyǵyp kettim. Joq, endi jeter! Bul endi esh qısynǵa kelmeıdi. Qansha jyl ózimdi ózim ustap, qandaı qıyn sátterdiń ózinde kisiligime kóleńke túsirmes edim, endi kórmeısiń be, aıaq astynda qarabaıyr qaıyrshylyqqa deıin qulap tústim. Bir kúnniń ishinde ǵana arsyzdyǵym saldarynan kúlli oı-qıalymnyń asqaqtyǵynan aıyrylyp, jan-júregimdi lastadym. Shimirikpesten jylamsyrap, túkke turǵysyz dúkenshiden uıalmaı-qyzarmaı aqsha suradym. Onymnan ne nátıje shyqty? Báribir bir úzim nansyz qalǵanym joq pa? Endi ózime-ózim jeksurynmyn. Iá, endi bárine de núkte qoıý kerek. Týra qazir úıimniń qaqpasy jabylady, eger taǵy bir túndi ratýshada ótkizgim kelmese asyǵýym kerek.

Munyń ezi maǵan ál berdi; ratýshada túnegim kelmedi. Shanshýdy sál bolsa da basar ma eken dep sol jaq búıirimdi ustap búgjıip ári qaraı ilbidim. Qarsy tanys bireýler kezdesip qalsa, basymdy da ımeıin dep tuqyryp, taban joldan kóz almaı órt sóndirý deposyna asyǵys kelemin. Qudaıǵa shúkir, Qutqarýshy shirkeýindegi saǵat áli jetini ǵana kórsetip tur eken, qaqpany jabarǵa deıin áli úsh saǵat ýaqytym bar. Bosqa qorqyppyn!

Sóıtip, bári baıqap kórildi, barlyq múmkindik tekserildi. "Erteden qara keshke deıin sabylǵanda tıtteı de jolym bolmaǵan qandaı qatybas baqytsyz kún edi" dep nazalanamyn. Osyny báz bireýge aıtar bolsań, eshkim de ılanbas edi-aý, al baıandap qaǵazǵa túsirsem, bári de oıdan shyǵarylǵan deıdi ǵoı. Demek, eshteńe jasap óndirtpeısiń, tek qaıtyp mundaı aıanyshty, muńdy sarynǵa túspeseń boldy. Tfý, búl degeniń sondaı jekkórinishti, senseńiz bar ǵoı, jıirkenish týǵyzady. Úmit joq pa, joq. Aıtalyq, at qoradan birer ýys suly urlaýǵa bola ma? Osy bir oı jaryqtyń jol aǵyndaı jalt ete qaldy, al men at qoranyń jabyq ekenin bilemin.

Meni ol ókindirgen joq, sol baıaǵy qalpym, ilbı basyp úıge kele jatyrmyn. Baqytyma qaraı, meniń endi ǵana sý ishkim keldi. Kúni boıy shel basatyn jer izdep tappaǵan edim. Óıtkeni bazardan tym jyraq júrdim, jeke úılerge kirgim kelmedi. Qaıtsem de úıge jetkenshe shydarmyn dep oıladym. Úıge jetkenshe de shırek saǵat ýaqyt kerek. Onyń ústine bir jutym sýdyń qandaı eser etetini de belgili: asqazanym eshteńe qabyldamaıdy, silekeıimdi jutsam, sonyń ózine loqsımyn.

Al túımeler she? Túımelermen baǵymdy áli synap kórgenim joq! Esime osy túskende jymıyp qoıdym. Bálkim, qaıtkenmen de bir reti tabylar. Áli bári joǵalyp bitken joq qoı. Túıme úshin on ere alatynym kúmánsiz, al erteń bázbir jerden taǵy da on ere tabylyp qalar, al beısenbide maqalam úshin tóleıdi. Tek qaraket jasaýǵa tyrmysý kerek, sonda bári oryn-ornyna keledi. Shynynda da, túımelerdi umytyp ketkem joq pa, osy! Qaltamnan tabanda alyp jol-jónekeı bajaılaı bastadym, qýanyshtan kózimniń aldy tumandanyp, kele jatqan kóshemdi durys kórmedim.

Býaldyr keshterde janyma jaı, kóńilge medet izdep jıi keletin úlken jertóleni jaqsy biletinmin, ol meniń dosym edi, sonymen birge qanymdy da az sorǵan joq. Búkil dúnıe-múlkim, úı ishindegi usaq-túıek sharýashylyq zattardyń bári, kúlli kitabym soǵan kóshken. Olar satylatyn kúnderi oǵan ádeıi baryp, kitaptarymnyń, óz oıymsha jaqsy qolǵa túskenine qýanyp qaıtýshy edim. Saǵatymdy odan ártis Magelson satyp aldy, oǵan tipti maqtanyp, marqaıyp qaldym, alǵashqy óleńim shyqqan kúntizbeni bir tanysym aldy, paltom fotosýretshige tıdi, ol qazir ony oz atelesinde kıe turýǵa jalǵa berip júr. Sóıtip buıymdarymnyń bári oryndaryn ońdy tapty.

Túımemdi qolǵa ustap kirgenimde ósimqor óz keńsesinde jazý jazyp otyr eken.

— Kúte turýyma bolady, onsha asyǵys emespin, — dedim bóget jasap ashýlandyryp alarmyn dep qorqyp. Daýsym qatty shyqty, júregim balǵadaı dúrs-dúrs soqty.

Ol ádettegisindeı jymıyp meniń qasyma keldi. Qolyn úldirik ústelge qoıyp, lám-mım demesten betime qarady.

— Birdeńeler ákelip edim, kórsetkim keledi, bálkim kádege asar... úıde maǵan bóget bolǵannan basqa, atqarar mindeti joq, ánsheıin qutylý úshin myna túımelerdi ákelip edim.

— Bularyń ne túıme, ózi? — dep ol alaqanyma qarady.

— Osylar úshin azyn-aýlaq ere ala alamyn ba? Qansha berýge bolady dep oılaısyz. Óz qaraýyńyz boıynsha.

— Túımelerge me? — Ol maǵan aıran-asyr tańyrqaı qarady. — Myna túımelerge me?

— Bir sıgaret bolsa da, áıteýir birdeńe berseńiz. Janynan ótip bara jatyp kirgenim ǵoı buǵan...

Qart ósimqor lám-mım dep til qatpaı, kúlip keńsesine ketti. Qalshıyp ornymda turdym da qaldym. Bylaısha aıtqanda, buǵan onsha sengen de joq edim, áıtkenmen bolmashy bir úmit joq ta

emestin. Al endi qarqyldap myna kúlgeni ólim jazasy sekildi estildi... Al oǵan qosa kózildirigimdi usynyp kórsem qaıtedi?

— Sondaı-aq ústemesine kózildirigimdi de berýge ázirmin, ol jaǵy óz-ózinen túsinikti ǵoı, — dep kózildirigimdi sypyrdym. — Maǵan nebári on ere kerek, bolsa beseý de jetedi.

— Kózildirigińizdi ala almaıtynymdy ózińiz de bilesiz, — dedi ósimqor. — Ony buryn da aıtqanmyn.

— Al maǵan poshta markasy kerek edi, — dedim ybyljyp. — Sonyń shoktyǵynan qajet jerine hat ta jibere almaımyn. On nemese bes eralyq marka berińizshi.

— Qudaı aqy, ketińizshi osy aradan! — dep ol maǵan qolyn sermedi.

"Endi ne bolsa o bolsyn!" dedim ózime — ózim. Jalma — jan kózildirigimdi kıip, túımelerimdi alyp, oǵan tynyshty tún tilep, ádettegideı esikti taqaı jaýyp taıyp turdym. Endi basqa laj joq. Baspaldaq alańynda kidirip, túımelerge taǵy bir bajaılaı qaradym.

— Onyń bulardy múldem alǵysy kelmeıdi, — deımin kúbirlep. — Túımeler tipti jańa derlik. Osynysy jumbaq bop túr.

Oıym on saqqa ketip turǵanda qasymnan bir adam ótip, týra temen jertólege bet aldy. Asyǵyp júrip meni qaǵyp ketti, ekeýmiz de keshirim surasyp, men burylyp oǵan qaradym.

— Beri qarashy, eı, búl sen be? — dedim tómennen.

Ol joǵaryǵa qaıta kóterildi de, men tanı kettim.

— Qudaıa, mynaý túriń ne! — dedi ol. — Munda ne istep júrsiń?

— Jaı ánsheıin, bir sharýam bolyp kelgenim ǵoı. Baıqaımyn, sen de sonda bara jatyrsyń ǵoı, tegi.

— Iá, sen nemene oǵan birdeńe aparyp pa ediń?

Tizem qaltyrap ketti, qabyrǵaǵa súıenip, qulamaı áreń qaldym da, alaqanymdy ashyp túımelerimdi kórsettim.

— Búl ne saıtan! — dep daýsy shyǵyp ketti. — Joq, munyń endi ' esh aqylǵa syımaıdy.

— Jolyqqansha hosh! — dep kókiregimdi jas keptelip túrgen soń ketýge aınaldym.

— Joq, toqtaı túr! — dedi ol

Nemenesine kútemin? Ósimqorǵa onyń ezi de kelip turǵan joq pa? Bálkim, óziniń neke saqınasyn ákep turǵan bolar, birneshe kún ashyǵyp, ne qojaıynyna qaryz bop qalǵan shyǵar.

— Jaqsy, — dedim. — Eger sen onda uzaq bolmasań...

— Árıne ǵoı, — dedi meni qolymnan ustap. — Shynymdy aıtsam, saǵan onsha senińkiremeı turmyn, sonshalyq aqymaqsyń, eń durysy — júr, birge baraıyq.

Onyń ne aıtyp turǵanyn túsindim de, ózimdi qorlanǵandaı sezinip:

— Bara almaımyn Jeti jarymda Berns Anchar kóshesinde bolýǵa ýáde berip qoıyp em, demek...

— Jeti jarym deımisiz. Al qazir segiz bolyp qaldy ǵoı. Mine, saǵatymdy qolyma ustap turmyn, tek osyny jertólege aparyp kele qoıaıyn. Sońymnan qalma endi, ashyqqan qańǵybas. Saǵan eń kemi bes kron taýyp beremin, — dep ol meni esikke qaraı ıterdi.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

Tutas bir apta molshylyq pen qýanyshta ótti.

Kedeılikten tyrbanyp shyǵyp, kún saıyn aýqattanatyn boldym, kúnnen-kúnge shırap, bir ermekten keıin bir ermek taýyp alyp otyrdym. Birden úsh, keıde tórt maqalamen jumys istep, olarǵa barlyq jalynymdy berdim, sorly basyma kelgen oı-pikirdi úıip-tóktim. Burynǵydaı emes isim ońǵa basyp, jaqsara túskendeı kórindi. Qyrýar kúsh-jiger jumsap, keremet úmit artqan sońǵy maqalamdy redaktor qaıtaryp berdi. Qorlanyp zyǵyrdanym qaınaǵan soń ony taban aýzynda jyrtyp, qaıtara oqymastan-aq kózin qurttym. Aýan ańǵarýǵa múmkindik alý úshin endi basqa gazetke aýyspaqshymyn. Taqa bolmasa, ıaǵnı oılaǵanym iske aspaı qalsa, teńiz shilikke jaldanamyn. Kemejaıda "Monah" kemesi júzýge ázir túr. Álbette, sonymen attanyp, ol baratyn Arhangelsk nemese basqa jerlerde bolarmyn. Demek, úmit degen ushan-teńiz.

Sońǵy jan kúızelisi iz-túzsiz ótken joq: shashym túse bastady, basym synyp aýyratyn, júıkem bosap shydatpaıtyn boldy. Kúndiz qolymdy shúberekpen orap alyp jazdym, óıtkeni óz tynysyma ózim tózbedim. Keıde Iende Olaı atqoranyń esigin qatty serpip japsa da, keıde artqy aýlada ıt úrse de qanym basyma shapshyp, tula boıymdy sýyq sharpyp ótkendeı bolady. Densaýlyǵym edáýir nasharlaǵan sıaqty.

Qudaıdyń qutty kúni qazylyp jumys istep, aýqattanýǵa da ýaqytty áreń taýyp, jazýǵa qaıta otyratynmyn. Meniń ildalda jazý ústelim ǵana emes, kereýetimniń ózi jazylǵan maqalalar men shashylǵan qaǵazdardan kórinbeı ketetin. Jazǵandarymdy taban astynda túzetip, qaıta jasap, sol kúni oıǵa túsken maqalalarǵa kirisip, ebeteısiz jerlerin syzyp, beıneli sózdermen árlep, áýre-sarsańǵa túsip, bir sóılemnen ekinshisine qınala kóshetinmin. Birde keshkisin sondaı maqalalardyń biri ázir bolǵanda qýanyshym qoınyma syımaı, ony qaltama suǵa salyp, "Komandorǵa" tarttym. Aqsha jaǵyn oılastyratyn ýaqyt baıaǵyda bolǵan, qaltamda qazir eshteńe qalǵan da joq.

"Komandor" birer mınýt tosa turýymdy ótindi. Onyń ózi de bas kótermeı jazyp jatyr.

Jaı turmaı, tar úıdi sholyp shyqtym: bústter, lıtografıalar, gazet qıyndylaryna sán. Adam jutyp jibergendeı dáý sebet jáne tur. Osynaý alapat jutqynshaq sıaqty udaıy arandaı ashylyp, keri qaıtarylǵan eńbekterdi qylǵyp, adam úmitin shaınamaı jutyp jatatyn ajdaha aýyzdy kórip, kóńilim qulazyp qaldy.

— Búgin bizde neshesi? — dep surady "Komandor" kenetten, basyn ústelden kótermeı.

— Jıyrma segizi! — dep jaýap berdim oǵan, qyzmet kórsetýge jaraǵanyma máz bolyp.

— Jıyrma segizi, — dep qoıyp, ol jazyp jatyr. Aqyry, ol birneshe hatty jelimdep, keıbir qaǵazdardy sebetke tastap, qalamyn qoıdy. Sosyn mamyq taqpen burylyp maǵan qarady. Meniń áli esik aýzynda turǵanymdy baıqap, oınaqylana ymdap, qolymen oryndyqty nusqady.

Jeletkim joqtyǵyn kórmesin dep burylyp, kúrtemniń omyraýyn ashyp qoljazbamdy aldym.

— Mynaý Korredjo jóninde bir shaǵyn ocherk edi, — dedim. — Alaıda ókinishke qaraı, ádettegiden ózgesheleý jazylǵan.

Ol qolymnan paraqtardy alyp shola bastady. Sosyn maǵan betimen buryldy. Bul kisiniń esimin men sonaý jas jigit shaǵymnan bilemin, onyń gazeti kóp jyl maǵan orasan zor eser etken, al jaqynnan qaraǵanda ózi mynandaı eken ǵoı. Onyń shashy buıra, kózi qara, janary baıyzdap bir orynda turmaıtyn tárizdi, ara-tura murnyn tartyp qoıatyn ádeti bar eken. Syrt qaraǵanda pastor sıaqty momyn kórinetin osynaý kisi ótkir qalamyn siltegende qan-josa qylady. Oǵan kózim tússe, qorqynysh pen tańdanys boıymdy qatar bılep, jylarman bolyp, erkimnen tys bir qadam jaqyndap, ózinen úreılengenimniń, bári úshin oǵan súıispenshiligimdi bildirip, iltıpat etýin ótingim keledi. Sebebi men ómir súrýi onsyz da qıyn beıshara kedeımin ǵoı. Ol maǵan qaraı otyryp, oıdan aryla almaı, qoljazbamdy baıaý ǵana ústelge qoıdy. Keri qaıtarýy ońaıyraq bolsyn dep, qolymdy ózim sozyp:

— Bul, árıne, sizderge kelmeıdi, — dedim.

Qaıtaryp bergenin kóńilge almaıtynymdy bildireıin dep kúlimsirep qoıamyn.

— Biz kópshilik qoldy maqalalar ǵana basamyz ǵoı, — dedi ol. — Bizdiń oqyrmandardy bilseńiz kerek. Qaradúrsin deý etip jasaýǵa bolmaı ma? Bolmasa basqa túsiniktileý taqyryp alsańyz.

Onyń kóńilshektigi meni qaıran qaldyrdy. Maqalamnyń qabyldanbaǵanyn bilemin, sonda da dál mundaı marhabatpen sypaıy qaıtarýdy kórgen emen. Ony bógemes úshin, jaýapty asyǵys qaıtardym.

— O, ıá, árıne, bolady.

Esikke bettedim. Jótkirinip mazasyn alǵanym úshin keshirim suradym.

— Qajet etseńiz, azdap aldyn—ala da tóleı alamyn sizge, — dedi ol. — Sosyn eńbegińizben óteısiz.

Meniń jazýshylyqqa jaramaıtynymdy onyń ózi de kórip otyr. Sondyqtan usynysy men úshin sál—pál kemsitý sıaqty kórindi de:

— Joq, myń da bir rahmet, qazir o ǵyp, bu ǵyp kún kóre turýǵa bolady. Aıtqandaı, sizge sondaı razymyn. Qosh bolyńyz!

— Qosh bolyńyz! — dep jaýap qaıtarǵan "komandor" sol zamat óziniń jazý ústeline qaraı teris aınalyp ketti.

Qalaı bolǵanmen de dál mundaı iltıpat kóretindeı eńbegim joq edi, sol qurmeti úshin de oǵan sheksiz rızamyn; onyń keń qoltyq kóńilshektigin de baǵalaı bilýim kerek. Ózim kámil razy bolatyndaı maqala jazǵansha oǵan kelmeske bekindim; sonda búl "Komandorǵa" oı salyp, bultaqtamaı-aq on krondy bere salady. Úıge kelip, qalamǵa qaıta jarmastym. '

Taıaý kúnderi, ýaqyt keshki segizge jaqyndap, gaz fonarlar janǵanda maǵan udaıy mynalar ushyrasatyn boldy.

Kúndizgi qaraket pen jankeshti eńbekten keıin kóshede qydyryp qaıtý úshin qaqpadan shyqsam, fonardyń astynda, týra qaqpaǵa taıaý qara kıingen jas kelinshek turady. Qasynan ótkende maǵan burylyp kózimen uzatyp salady. Onyń árqashan kıetini bir kóılek ekenine, betke ustaǵan tor perdesi de keýdesine túsip ózgermeıtinine, qolynda saby pil súıeginen jasalǵan shaǵyn qolshatyr júretinine nazar aýdaramyn.

Mine, ony báz-baıaǵy jerinen osymen úshinshi kesh kórip otyrmyn, qasynan ótsem-aq boldy, ol baıaý burylyp, kóshe boılap qarsy jaqqa betteıdi.

Meniń basymnan molshylyq múıiz qutysynan aqqandaı qaı-qaıdaǵy qıal saýlaıdy kep, tipti dáý de bolsa osy kelinshek men úshin kelip júr degen ersi oı qaýmalaıdy. Onymen til qatysyp, bireýdi izdep júrgen joqsyz ba dep suraýǵa, kómegimniń keregi bar-joǵyn bilýge, kıimimniń nasharlyǵyna qaramastan úıine deıin

shyǵaryp salýǵa da ázirmin. Bálkim, oǵan qarańǵy kóshede qorǵanysh kerek shyǵar. Alaıda óz basym, býaldyr bir úreı sezemin: shyǵaryp salý teginge túspeıdi, ony sharappen syılap, at-arbamen serýendetý kerek, bul degeniń shash-etekten shyǵyn, al mende aqsha múldem qalǵan joq; qaltam bos — osy da qatty kúızeltedi, sondyqtan janymnan janaı ótkende oǵan synaı qaraýǵa da batylym barmaıdy. Ashtyq qaıta qınaı bastady, keshegi kúnnen keıin as ishkenim joq, árıne, bul onsha kóp te emes qoı, birneshe kún qatarynan dym syzbaǵan kezim bolǵany ótirik pe, biraq kúmán týǵyzardaı álsirep qalyp, burynǵydaı ashyǵa almaıtyn boldym. Azyqsyz jalǵyz-aq bir kúnniń ózi tıtyqtatyp, sý ishsem boldy, toqtaı almaı qusa jónelemin. Onyń ústine tún balasy qatty tońamyn, sondyqtan kıimimdi sheshpeı jatamyn. Sonda da tońyp, jaýraǵannan qaltyrap, tisim-tisime tımeı, saqyldap shyǵam. Eski kórpe jeloraıda qutqara almaı, tańerteń oıanǵanda albardan soqqan muzdaı jelden murnyma súńgi qatyp qalady.

Kóshede kele jatyp kelesi maqalamdy bitirgenshe qalaı qulap túspeý diń qamyn oılaımyn. Shyraǵdanym bolsa, túnde de jumys isteýge tyrysar edim, shynymen jumys babynda bolsam, oǵan eki-aq saǵat ketedi. Onda erteń "Komandorǵa" qaıtyp barýǵa múmkindik týady.

Kóp oılanyp turmaı kofehanaǵa kirip, shyraǵdan satyp alatyn on ere suraý úshin bankte isteıtin tanysymdy tostym. Maǵan búkil bólmelerdi aralap, jurt basynda otyryp iship-jegen, áńgime-dúken qurǵan ústelderdi kórip shyǵýǵa ruqsat etip, kofehananyń eń shetine, "qyzyl bólmege" deıin bardym, biraq óz tanysymdy kóre almadym. Unjyrǵam túsip, yzaǵa býlyǵyp kóshege shyqtym da, saraı jaqqa bettedim.

Táıir alǵyr, meniń baqytsyzdyǵymnyń sheti, shegi bolmaýshy ma edi! Kúrtemniń jaǵasyn kóterip, jumylǵan judyryǵymdy shalbardyń qaltasyna suǵyp, yzamen qaryshtaı adymdap beıbaqyt juldyzyma laǵnet aıtyp kelemin. Tabany kúrekteı segiz aıdyń ishinde bir raqat sátim bolǵan joq, ár apta saıyn ashyǵyp, qaıyrshylanyp, qýatymnan aıyrylyp baramyn. Jáne onyń ústine ózimniń qaıyrshylyǵyma qaramaı adalmyn, ári barlyq jaǵynan adalmyn. O, qudaıa, qandaı kúlkili edim! Gans Paýlıdyń kórpesin birde ósimqorǵa aparǵanda ar-uıattyń azaptaǵanyn aıtyp mińgirlep kelemin. ózimniń háli múshkil arymdy kelekelep qarqyldaı kúlip, jerge túkirip tastadym. Aqymaqtyǵymdy mazaqtap, jerden alyp, jerge salýǵa laıyqty ótkir sóz taba almap edim. Sonyń sáti endi tústi. Eger dál osy sátte, shákirt qyz joǵaltyp alǵan ámıandy, beıshara

jesirdiń jalǵyz kúmisin kósheden taýyp alsam, kóterip birden qaltaǵa salarym, uıatty jıyp qoıyp urlaıtynym, sosyn kelesi túni alańsyz uıyqtaıtynym shúbásiz. Uzaq ýaqyt japa shekkenim tegin be, tózimim taýsylyp bitti, endi men bárine de saqadaı saı ázirmin.

Saraıdy áldeneshe aınalyp, sosyn úıge bettedim, baqta taǵy da sál-pál kidirip, aqyry Karl-Úan kóshesimen tarttym.

Saǵat on birler shamasy edi. Aınala qarakóleńke, qaıda kóziń tússe de, jabymen ne shýly tobymen qydyryp júrgen kisiler. Kenet ómir qyzyqty ertegige uqsap, júrekter qupıa kirigip ketetin mahabbattyń mereıli uly sáti bastaldy. Áıel beldemshesiniń sýly, keýdege syımaı syńǵyrlaǵan qumarlyqtyń sylq-sylq kúlkisi, janyǵa alqynǵan ystyq tynys estildi. Aýlaqta Grand mańynan "Emma!" dep shaqyrǵan bázbir daýys shyqty. Kúlli kóshe ystyq bý kóterilip jatqan laı batpaqqa uqsap ketti.

Birer kron tabylmas pa eken dep, men qaltamdy aqtaramyn. Árbir adam qımylynda diril qaqqan qushtarlyq, tipti gaz fonarlarynyń kómeski jaryǵy, typ-tynysh, jan tebirenterlik tún bir maǵan áser ete bastaıdy, al aınaladaǵy aýa kúbir-sybyrǵa, qushaq qyzýyna, úzdikken syr ashýlarǵa, aıaqtalmaı úzilgen sózderge, úzdik-sozdyq yńyrsýlarǵa toly; yshqynyp mıaýlaǵan birneshe mysyq Blýlıkvıst tabaldyryǵynyń astynda qosylý toıyn qyzyqtap jatyr. Al men beıbaqta eń tegi eki kron da joq. Bylaısha kedeılenýden asqan qaıǵy, budan asqan sumdyq baqytsyzdyq bolar ma! Qandaı qorlyq, qandaı masqara deseıshi! Men qaıtadan beıshara jesirdiń urlap alýym múmkin aqyrǵy tıyny, shákirttiń bas kıimi men qol oramaly, tıtteı de shimirikpesten mata alýshyǵa aparyp satyp, aqshasyn jumsap jiberýim kádik qaıyrshynyń túıinshegi týraly oılana bastadym. Ózimdi jubatyp, kótermeleý úshin janymnan jyljyp ótip jatqan baqytty jandardan ár alýan kemshilikter tapqym keledi; olar jup-jubymen ótkende ıyǵymdy yzalana qýshıtyp, qaradym da turdym. Mynaý shikireıgen stýdentter ózderin báz bir bıkeshtiń keýdesine qol tıgen eýropalyq eserdeı sezinedi. Mynaý jas jigitter, bankırler men saýdagerler, býlvar serileri matros áıelderinen de, mal bazaryndaǵy kersen quıryq qýyrshaqtardan da, jalpy jarty kúrishke syraǵa kezdesken buryshta berile salatyndardyń birinen de tartynbaıdy. Mine saǵan, kerek bolsa ázázil! Olardyń, tósegi órt sóndirýshi nemese at baǵýshy kelip-ketkeli sýyp ta úlgergen joq... Tuǵyr qashanda ázir, kez kelgenge jol ashyq, kel de shyǵa ber!... Bireý-mireýge tıip keter dep alańdamaı, lekite túkirip jiberdim. Birine-biri jelimdeı jabysyp ólip-óship bara jatqan myna pendelerge degen ashý-yzam boıyma syıar emes. Ózimdi taza da pák saqtaǵanyma máz bolyp, basymdy asqaq ustadym.

Parlament aldynda maǵan tesile qaraǵan bir boıjetkendi kezdestirip, qatar júrdim.

— Qaıyrly kesh! — dedim.

— Qaıyrly kesh!

Ol toqtaı qaldy.

— Ym... Munsha kesheýletip júrgenińiz ne? Mundaı ýaqytta jas boıjetkenge kóshe kezip qydyryp júrgen qaýipti emes pe? Joq deısiz be? Sonda eshkim sizdi sózge tartyp, ábes birdeńe aıtyp, úıge shaqyryp mazalaǵan joq pa?

Júzimnen ne aıtqaly turǵanymdy oqyǵysy kelgendeı, ol maǵan tańyrqap qarady. Sosyn kenet qoltyǵymnan alyp:

— Olaı bolsa, kettik! — dedi.

Erip júre berdim. Arbakeshterden aýlaǵyraq shyqqanda toqtap, qolymdy bosatyp alyp:

— Beri qarashy, súıkimdim, mende bir de ere joq. Sondyqtan óz jolyńmen tarta bergeniń durys bolar.

Áýeli ol sózime sengisi kelmedi, alaıda qaltamdy sıpalap eshteńe taba almaǵan soń basyn qaıqań etkizip murnyn bir tartyp, erkek emessiń be dep sókti.

— Tynyshty tún bolsyn! — dedim oǵan.

— Toqtaı turyńyz! — dep daýystap jiberdi ol. — Al kózildirigińiz altyn jıekti emes pe edi?

— Joq.

— Olaı bolsa, jolyńyzdy tap!

Ketip bara jatyr edim, qýyp jetip ol qaıta shaqyrdy.

— Jaraıdy, báribir kettik!

Túkke turǵysyz kóshelik qyzdyń usynysy men úshin qorlyq sıaqty kórinip, bas tarttym. Onyń ústine túnniń biraz ýaǵy bolyp qalǵan, men bolsam, basqa jaqqa asyǵyp baramyn, ol josparymdy qurban qylýǵa myna qyz da tatymady.

— Meniń sizge erip ketkim kep tur.

— Ondaı shartqa, oz basym, kelise almaımyn.

— Siz, árıne, basqa bireýge bara jatyrsyz ǵoı, — dedi ol.

— Joq, — dep jaýap berdim.

Eh, mundaı qaraketke qazir esh zaýqym joq, endi maǵan bıkesh te, erkek te bári bir, joqshylyq bárin de sýaltyp tyndy. Alaıda mynaý oqshaý minezdi qyzdyń kózine beıshara bolyp kórinbeı ádeptilik saqtaıyn dep:

— Sizdiń atyńyz kim? — dep suradym. — Marıa deısiz be? Onda bylaı! Bermen qara, Marıa! — dep ózimniń júris-turys, jaı-japsarymdy baıandaı bastadym. Bıkesh tyńdaǵan saıyn tańyrqaı tústi. Meni keshkilik kóshe aralap qyz aýlaıtyndardyń bireýi dep qalaı ǵana oılady 'eken ol? Men týraly jaman oılaıtyndaı ádepsiz birdeńe aıttym ba oǵan? Jaman oıy bar adam ózin tap mendeı ustaı ma? Bir sózben aıtqanda, onymen ájeptáýir áńgimelesip, odan ári ne isteıtinin kórgeli biraz jerge shyǵaryp saldym. Aıtqandaı, meniń aty-jónim mynandaı da mynandaı, men pastormyn dep soqtym! Tynyshty tún tileımin! Bar, shyraǵym, alda da kúná jasap júrme!

Osyndaı tilekpen ketip qaldym.

Oılap tapqan ádemi ótirikterime qaıran qalyp ózimmen-ózim sóılesip qolymdy ysqylap qoıdym. Qalany qydyryp, qaıyrymdy is qylý qandaı qýanysh deseıshi. Bálkim, álgi buzylyp bara jatqan jan ıesine ómir jolyn oılanyp, qaıta túleýine kómektesken shyǵarmyn. Oılanyp ózine-ózi kelgende ol meniń izgiligimdi baǵalap, tipti sońǵy saǵatynda da iltıpatpen eske alatyn bolady. Shirkin qaıtseń de adal, shynshyl bolǵanǵa ne jetsin!

Meniń kóńil kúıim tamasha, ózimdi kúshti de batyl sezinip, nege bolsa da ázir sıaqtymyn. Bir shyraǵdan satyp alsam, bálkim maqalamdy aıaqtap tastar edim. Qaqpanyń jańa kiltin bulǵap, ándetip, ysqyryp, qaıdan shyraǵdan tabýdy oılap kelemin. Alaıda oılap tapqanym — kóshede, gaz fonarynyń jaryǵymen jazý boldy. Qaqpany ashyp, qaǵazdarymdy alyp shyǵýǵa jóneldim.

Qaıtadan shyǵyp, qaqpany jaýyp, fonardyń túbine jaıǵastym. Tóńirek typ-tynysh, tek kórshi kóshedegi polıseıdiń qatty basqan aıaǵynyń aýyr dúrsilin estımin, alystan, Qasıetti Genrıh qyrqasynan úrgen ıttiń daýsy keledi. Bóget bolar eshteńe joq, kúrtemniń jaǵasyn kóterip alyp, oıymdy bir arnaǵa túsirýge tyrystym. Búgin mynaý kishkentaı maqalany bitire alsam, baqytymda shek bolmas edi. Bir qıyn jerine kep toqtaǵan ekem, bildirtpeı jańa birdeńege kóshý kerek, sosyn uzaq tebirenisti maqammen birte-birte aıaǵyna jetip, órnekti ótkir tirkestermen atylǵan oqtaı nemese taý kóshkininiń gúrilindeı eleń etkizer túıinmen támamdaý kerek. Bitti.

Biraq quıylyp keler soz bolmady. Ár sózin daýystap aıtyp, maqalany basynan bastap túgel oqyp shyqtym, sonda oıymdy jınaqtar laıyqty soz tirkesterin taba almadym. Jumys istep jatqanymda polıseı kelip, menen aýlaǵyraq kósheniń ortasyna toqtap, kúlli jumys yrǵaǵyn byt-shyt qyldy. Dál osy sátte "Komandorǵa", arnalǵan maqalanyń tamasha bir sóılemin oılap tapqanymda onyń sharýasy qansha. Qudaıa, túpsiz tereńge batyp ketpeı turyp qalý úshin ne qarmansam eken? Fonardyń túbinde tabandatqan bir saǵat turdym, polıseı ketti, biraq sýyq súıegimnen ótip, ornymnan qozǵalmaýǵa bolmady. Jańa sátsizdikke eńsem janshylyp, muńǵa batqan qalpymmen qaqpany ashyp, úıime endim.

Turaǵym tym sýyq eken, kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda óz terezemdi áreń taptym. Sıpalap júrip tósegimdi taýyp, bashmaǵymdy sheship, jylytý úshin aıaǵymdy ýqaladym. Kepten bergi ǵadetim boıynsha sosyn sheshinbeı jata kettim.

Kelesi kúni, tań aǵarar-aǵarmastan turyp, kereýette otyryp maqalama qaıta kiristim. Osylaı túske deıin otyrdym, sonda da jıyrma shaqty jol áreń shyqty. Qaıtsem de aıaǵyna jete almadym.

Ornymnan turyp aıaq kıimimdi kıip, jylyný úshin bólme ishinde ersili-qarsyly júrdim. Terezeler qyraýlanyp ketipti, kóshege kóz salsam, qar jaýyp tur, qudyq shegenin qar basyp qalypty.

Bólmede alasuryp, essiz-oısyz ilgeri-keıindi adymdaı júrdim de qoıdym, tyrnaǵymmen qabyrǵany syzǵyladym, mańdaıymdy abaılaı esikke taqadym, suq saýsaǵymmen edendi tyqyldattym, shıryǵyp tyń tyńdadym — osynyń bárin tıtteı de qajetsiz, dál bir mańyzdy birdeńe oılaǵandaı tereń maǵynamen únsiz jasadym. Sóıte turyp, ózim estıtindeı etip qatty daýystap: "Ádil Haq Taǵalamaý, al mynaý degeniń essizdik qoı!" — deımin ashynyp. Sosyn álgi jasaǵandarymdy qaıta jalǵastyramyn. Bul maqsatsyz is-áreket eń kemi eki saǵatqa sozylǵan shyǵar. Sodan keıin ǵana ózime-ózim kelip, erinimdi tistep, bekemdikke bel býdym. Endi jeter dep, qaryndashty taýyp alyp, aýzyma jańqa salyp, iske kiristim.

Onshaqty azapty áljýaz sózden turatyn eki qysqa sóılemdi keremet qınalyp áreń jazdym. Onym de áıteýir isti jyljytý úshin ózimdi qınap, kúshtep jasaǵan qareket. Odan ári jumys isteı almadym, basymda dym joq, álim quryp barady. Qozǵalýǵa da hálim kelmeı, kózimdi keńirek ashyp, álgi sózderge, jazylyp bitpegen betke, arqa júnin úrpıtken ańnyń balasyndaı tarbıǵan oıqy-shoıqy áripterge qaraımyn. Qaraǵanym ne kerek, eshteńe bajaılaýǵa da, eshteńe oılanýǵa da shamam joq.

Ýaqyt ótip jatyr. Kósheniń shýy dońǵalaqtardyń dańǵyry men taǵalardyń tarsyly qulaqqa keldi, at qorada attarmen sóılesip júrgen Iens Olaıdyń daýsy estildi. Ábden álsireppin, qozǵaltýǵa hálim kelmeı, tek erinimdi sylpyldata beremin. Keýdemniń qyzýy kóterildi.

Kóz aldym qaraýytyp, qaljyraǵannan álim quryp qaıta qısaıdym. Qolymdy jylytý úshin mańdaıymnan jelkeme sheıin, samaıymnan tóbeme deıin shashymdy taramyshtadym, taramyshtap sıpaǵannan shashym býda-býda túsip, jastyqqa shashyldy. Oǵan alańdaǵanym joq, alańdamaı nemquraıdylyq tanytatynym — shash degen basymda áli jetip jatyr. Balbyratyp tumandaı tumshalap búkil boıymdy alyp bara jatqan mynaý oǵash qalǵýdy silkip tastaýǵa tyrystym; sál kóterilip, tizemdi shapalaqtadym, alaıda keýdemniń shanshýy shydatpaı qaıtadan shalqamnan tústim. Eshteńeniń de kómegi bolmady, kózim bajyraıyp tóbege qadalǵan qalpym dármensiz jatqan basym, óletin shyǵarmyn dep oıladym. Sosyn suq saýsaǵymdy aýzyma salyp sora bastadym. Mı ymda báz-birde túrtingendeı boldy, áýmeser, ebedeısiz oılar shyǵar, jol izdep jatyr-aý, shamasy. Osy saýsaqty qyrshyp alsam qaıtedi, ózi? Oılanyp jatpaı kózimdi tars jumyp, tisimdi basyp qaldym.

Basyp qaldym da, atyp turdym. Aqyry, uıqym shaıdaı ashyldy. Saýsaǵymnan qan aǵyp, ony jalaı bastadym. Aýyrsynǵanym joq, jara da bolmashy ǵana ǵoı, áıtkenmen ózime-ózim birden keldim. Basymdy shaıqap terezege taqap, bir shúberek taýyp alyp jaramdy tańdym. Osy arada kózime móltildep jas kelip, ózimdi-ózim joqtadym. Mynaý etsiz sheber saýsaq sondaı aıanyshty bop kórindi. Ádil Haq taǵalaı, jetkizgen jeriń osy ma edi?

Qarańǵylyq qoıýlana tústi. Shyraǵdanym bolsa, keshke qaraı maqalany bitirýim ábden múmkin. Basym aıyqty ádettegideı oılar aǵyl-tegil, onsha azaptanǵanym da joq; ashtyqtyń ezin de tótenshe túısinbeı, kelesi tań atqansha erkin tózetinimdi ańǵardym. Dúńgirshekke baryp jaǵdaıymdy aıtsam, shyraǵdandy maǵan qaryzǵa berýi yqtımal. Onda meni jaqsy biledi, otqa qarap qalmaı turǵan kezimde odan jıi-jıi nan satyp alatynmyn. Shyraǵdandy da qudaı aqy beretininde shúbá joq. Uzaq ýaqyttan beri qarańǵylyqta alǵash ret sıpalap kıimimdi tazalap, jaǵamnan túsken shashtarymdy silkip tastadym da, baspaldaqpen tómenge tarttym.

Qaqpadan shyǵyp bara jatyp: qaısy durys, bálkim nan surasam ba eken, dep oıladym. Oı ústinde aıaldap:

— Joq, eshqashan olaı etýge bolmaıdy, — dedim ózime-ózim.

Onyń ústine qazirgi jaǵdaıda tamaq ishýge esh bolmaıdy, óıtkeni qaıtadan elester, esersoq oılar, sandyraq paıda bolyp, maqalany aıaqtaı almaýym múmkin. Al maǵan umytpaı turǵanynda "Komandorǵa" qaıtkenmen de barý kerek. Demek, nannan buryn shyraǵdan kerek. Osy oımen dúkenge kirdim.

Bir áıel úldirik ústeldiń aldynda saýda jasap túr eken, kózim túrli-tústi usaq túıinshekterge tústi. Ádette alatynymdy, ózinen satyp alatynymdy biletin, meni jaqsy tanıtyn pirkazshik áıeldi qoıa turyp, gazetke nan orap aldyma qoıdy.

— Joq, maǵan búgin shyraǵdan kerek edi, — dedim, jáne daýysymdy baıaýlatyp, iltıpatpen aıttym ony. Áıtpese shamdanyp qalyp shyraǵdan bermeı qoıýy múmkin.

Meniń tilegim oǵan kútpegendeı kóringen bolar, óıtkeni túńǵysh ret nan emes, basqa birdeńe surap turmyn ǵoı.

— Olaı bolsa, azdap kúte turýǵa týra keledi, — dep ol áıelge qaıtyp oraldy.

Áıel satyp alǵandaryn jıystyryp, bes kron usynyp, qalǵanyn qaıtaryp alyp shyǵyp ketti.

— Demek, sizge shyraǵdan kerek qoı, — dedi pirkazshik.

Shyraǵdandar býdasyn ashyp, bireýin aldy. Ol maǵan, men oǵan

qaraımyn. Óz ótinishimdi aıtýǵa shamam joq.

— Iá, árıne, siz tólep te qoıdyńyz ǵoı, — dedi ol kenet. Jaıdan jaı tóledi dep túr, onyń árbir sózin aıqyn estidim. Sosyn ol jáshikten alyp, kúmisterdi syńǵyrlatyp, krondardy sanaı bastady. Sap-salmaqty, jalt-jult etken teńgelerdi sanap, bes kronnan, álgi áıeldiń bes kronynan aqsha qaıtaryp:

— Minekeıińiz! — dedi maǵan.

Qapelimde aqshaǵa ańyra qarap, onyń qatelesip turǵanyn túsindim, biraq oılanbaı, mıyma kúsh túsirmeı mynandaı baılyqqa alaryp qattym da qaldym. Aqshany qalaı alǵanymdy da bilmeımin.

Qaıran qalyp qorlanyp, ishteı jasyp, únsiz tańdanǵan basym saýda sóresinen attap baspaı turyp qaldym, álden soń esikke qaraı bir attap, taǵy da toqtadym. Qabyrǵaǵa qadalyp, kóz almaımyn, onda qaıysqa baılap ilgen qońyraý túr, astynda shýmaqtalǵan arqan. Solarǵa qadalǵan qalpym áli turmyn.

Qybyjyqtap kóp turǵanyma qarap pirkazshik meni áńgimeleskisi kelip túr dep oılady ma, sórege zat oraıtyn qaǵazdardy qoıyp jatyp:

— Túrine qaraǵanda, qys jaqyn-aq tegi, — dedi.

— Ym. Iá... — dep áreń ún qattym. — Iá, túrine qaraǵanda, qys jaqyn tárizdi. Syńaıy soǵan keledi. — Az-kem únsiz qalyp: — Nesi bar, ýaqyty da boldy ǵoı. Syńaıy sondaı. Jalpy qys túser ýaqyt baıaǵyda boldy emes pe! — dedim.

Myljyńyma qulaq salsam, ony ózim emes, basqa bireý aıtyp turǵandaı sezinemin.

— Siz solaı oılaısyz ba? — dedi pirkazshik.

Aqshany qaltaǵa súńgitip, esikti ashtym da, shyǵyp kettim, pirkázshikke tynyshty tún tilegenim, onyń jaýap qatqany áli qulaǵymda.

Eki attap úlgertpeı, esik aıqara ashylyp, pirkazshik meni shaqyrdy. Qoryqpaı, úrikpeı, tipti tańdanbaı jalt buryldym, aqshany ýysyma qysyp bere salýǵa ázir turmyn.

— Shyraǵdanyńyzdy umytyp ketipsiz, — dedi pirkazshik.

— Á, myń da bir alǵys sizge! — dedim salmaqtana túsip. — Kóp rahmet!

Shyraǵdandy qolyma ustap, taǵy da kóshede kelemin. Meniń alǵashqy aıqyn oıym aqshaǵa soqty. Fonarǵa taıap kelip, ony aldymen sanadym, sosyn alaqanymda salmaqtap kórip jymıyp qoıdym. Mynaý degeniń jatqan bir baılyq qoı jáne kópke jetýge tıis. Aqshany qaltaǵa qaıta súńgitip júrip kettim. Qazir azdap júrek jalǵap alýyma bola ma dep sabyrmen muqıat oılanyp Stýrgatendegi ashananyń aldyna toqtadym; ishten tárelkelerdiń syńǵyry, pyshaqtardyń shyldyry estiledi, shydap tura almaı ishke endim.

— Bıfshteks ákelińiz! — dep talap ettim.

— Bir bıfshteks pe? — dep aıǵaılady daıashy tereze kózinen.

Esiktiń aýzyna jaqyn bir shaǵyn ústeldiń basyna otyryp asty

kúttim. Myna burysh qarakóleńke eken, tynyshtyqta otyryp oıǵa battym. Ara-tura daıashy qyz maǵan áýestene qarap qoıady.

Sonymen ómirimde eń alǵash aramdyq jasap, urlyqqa bardym, burynǵy qylyqtarymnyń bári bunyń qasynda túk emes eken; birinshi bolsa da buzylýdyń kisilik bıiginen qulaýdyń basy osy... Al oǵan amal ne? Endi eshteńe de jasaı almaısyń. Aıtqandaı, bári de ózime baılanysty emes pe, reti kelgende dúkenshimen esep aıyrysýyma bolady ǵoı. Munyń ózi meniń budan bulaı da osy jolmen júrýge tıis ekenimdi bildirmeıdi ǵoı; onyń ústine jurttyń bárinen adal bolýǵa mindettimin be, ondaı ant bergen emen...

— Qalaı oılaısyz, bıfshteks tez arada daıyn bola ma?

— Iá, qazir.

Daıashy tereze kózin ashyp, as úıge úńiledi.

Al búl is jalǵannyń jaryǵyna shyǵar bolsa she? Pirkazshik sekem alyp, nanǵa, bes kron alarman áıelge qaıtarǵan aqshaǵa baılanysty jáıtterdi esine túsirse she? Dúkenge qaıta bir kirsem, ol birden baıqaı qoıyp tarpa bas salady ǵoı. O, qudaıa, onda ne túr? Eshteńe bilmegen bolamyn da, ıyǵymdy baıaý qozǵap qoıarmyn.

—Minekeıińiz, — dep syzylyp daıashy qyz bıfshteksti ústelge qoıdy. — Kórshi bólmege aýysyp otyrýyńyzǵa bolmas pa edi. Bul jer tym qarańǵy eken.

— Joq, rahmet, osynda qalýǵa mursat etińiz.

Onyń iltıpat peıili tebirentip, bıfshtekstiń aqysyn tabanda tólep, qaltamnan alyp qansha ekenin sanamastan bere salyp, qolyna qystym. Ol jymıyp kúldi, men bolsam kózim sýlanyp ázildep:

— Shaılyqqa qala syrtynan úı satyp alyńyz... Eh, bul alǵys aıtýǵa turmaıtyn bolmashy tıyn-teben ǵoı, — deımin.

Bıfshteksti qomaǵaılana jep, keıbir et kesekterin shaınamaı juttym. Kisi jegishter sıaqty sıyrdyń dámdi etin tisimmen julqyladym.

Daıashy maǵan taǵy da kelip:

— Birdeńe ishkińiz kelmeı me? — surady maǵan sál eńkeıip.

Men onyń betine qaradym, ol uıalǵan syńaıly, uıań, baıaý sóılep,

kózqarasyma shydamaı temen qarady.

— Aıtalyq, jarty shólmek syra nemese taǵy basqa birdeńe... al menen... onyń ústine... qalasańyz...

— Joq, rahmet! — dep jaýap qattym. — Reti kelse, kelesi joly. Sizderge taǵy soǵamyn ǵoı.

Ol sheginip, úldirek ústeldiń janyna baryp otyrdy, endi maǵan onyń qyltıyp basy ǵana kórindi. Qandaı birtúrli jan, ózi!

Tamaqty iship bolyp, birden esikke bettedim. Júregim aını bastaǵanyn ańǵardym. Daıashy ornynan turdy. Men jaryqqa shyǵýǵa jasqandym jáne mynaý jas qyzǵa jaqyndap barýǵa tipti qoryqtym. Ol meniń kedeıligimdi áli bilgen joq, kúmán týǵyzbaı turǵanda keteıin dep oǵan qaıyrly tún tilep, basymdy ıip, tez shyǵyp kettim.

Aýqat óz degenin istedi, júregim loqsyp, qusyq keńirdegime keldi. Árbir qarańǵy buryshta jeńildik izdep, loqsyǵymdy basýǵa tyrystym, odan asqazanym taǵy da bos qalyp, ózimdi-ózim kúshtep, aıaǵymmen jer tepkilep, judyryǵymdy túıip, jutqynshaqqa kelgendi qaıta jutyp, áýrege tústim, alaıda odan esh nátıje shyqqan joq. Taqa bolmaǵan soń bir tabaldyryqtyń astyna kirip, búk túsip, júremnen otyra qap kózimnen jas shyqqansha kúshenip ishken-jegenimdi qusyp tastadym.

Eńsem túsip toryǵyp, qyr sońymnan qalmaı qoıǵan zulmat kúshterdiń bárine laǵnet aıtyp: olardyń qatybas qaskóıligi úshin tozaqtyń qaharyn jibere gór dep táńirge jalbarynyp, kóshede kele jatyp jyladym. Iá, ol zulmat kúshterde jigittik meıirim atymen joq!.. Jarnama áınekke kóz salyp turǵan bir kisige jaqyndap kelip, uzaq ýaqyt ashtyqtan azap shekken adamǵa, onyń oıynsha, ne isteý kerek ekenin suradym. — Bul ózi ómir men ólimniń máselesi, — dedim. — Al ash adam bıfshteksti kótere ala ma?

— Meniń estýimshe sút, pisken sút óte jaqsy kórinedi, — dep jaýap qatty qaıran qala tańyrqaǵan ol. — Áńgime ózi kim týraly?

— Rahmet! Rahmet! Múmkin aıtqanyńyz durys bolar, pisken sút óte paıdaly, — dep júre berdim.

Kózime alǵash túsken kofehanaǵa kirip, qaınaǵan sút suradym. Sút ákep berip, ár tamshysyn qunyǵa iship, aqysyn tólep, shyǵyp kettim. Endigi betalysym — úı.

Dál osy arada bir tań-tamasha oqıǵa boldy. Óz qaqpamnyń aldynan fonarly baǵanǵa súıenip, jaryq eń kóp túsetin jerde bireý turǵanyn kórdim, búl taǵy da álgi qara kıimdi kelinshek. Kádimgi buryn da osynda kelgen qara kıip júretin kelinshektiń ózi. Qatelesýim múmkin emes, búl jerge ol osymen tórtinshi ret kelip túr. Tyrp etip tipti qozǵalmaıdy ózi.

Eriksiz júrisimdi baıaýlatqanym ózime de oǵash kórindi, alaıda oıym aıqyn, tek aýqattan júıkem qozyp, qatty tolqýmyn. Ádettegideı janynan ótip, qaqpaǵa deıin jetip, ishke kirýge de ázir edim. Kenet óz-ózimnen toqtaı qaldym. Kóńilde bir shaldýar shabyt oıanyp, baıypsyz jalt burylyp bıkeshke bettep, betine týra qarap, taǵzym etip:

— Qaıyrly kesh, bıkesh! — dedim.

— Qaıyrly kesh! — dep jaýap qatty ol da.

— Ǵapý etińiz, shamasy siz bireýdi izdep júrsiz-aý, osy? Sizdi kópten beri baıqap júrmin, báz birdeńemen paıdam tımes pe eken ózińizge! Bolmasa — kiná menen.

— Shynymdy aıtsam, ózim de bilmeımin...

— Bul aýlada menimen úsh-tórt attan basqa eshkim turmaıdy. Munda atqora men qańyltyrshy ustanyń sheberhanasy ǵana bar.

Ol teris aınalyp:

— Eshkimdi izdep júrgenim joq, búl arada jaı ǵana turmyn, — dedi.

Qaraı gór, jaı ǵana turmyn deıdi, birneshe kún qatarynan erikkennen tura ma? Búl endi biraz oǵashtaý; osy jaıynda oılaǵan saıyn kúmán-kúdigim kúsheıe túsedi. Aqyr sońynda, men batyraq bolýǵa bekindim. Qaltamdaǵy aqshamdy syńǵyrlatyp, kop oılanyp jatpaı, bir jerge baryp birer staqan sharap isheıik dep qolqaladym... qazir qys, sýyq tústi, álbette ol kelisse, boı jylytyp alý onsha uzaq sharýa emes qoı...

— O joq, rahmet, bul múmkin emes.

— Joq, kelisýge eshbir bolmaıdy. Al eger men sonshalyq sypaıy da iltıpatty bolsam, ony shyǵaryp salar edim, sonda...

— Kesh qarańǵy, mundaı keshki ýaqytta Karl-Úan kóshesimen jalǵyz júrý yńǵaısyz.

— Qalaýyńyz bilsin, onyńyzǵa qýanyshtymyn.

Júrip kettik, ol meniń oń qol jaǵymda keledi. Boıymdy bir súıkimdi, qaıtalanbas sezim-túısik bılep aldy, ol jas kelinshektiń jaqyndyǵyn seziný. Oǵan jáne kóz aıyrmaı qaraı berem. Shashynan ańqyǵan átirdiń jupary, tula boıynan esken jylylyq, áıeldiń tátti ıisi, maǵan betin buryp qaraǵandaǵy jibekteı úlbiregen jeńil demi — bár-bári jan-júregimdi baýrap, tereń tebirentti. Top perdeniń astynan onyń qýqyl tartqan júzin, jamylǵydan tompıǵan keýdesin áreń ajyrattym. Jamylǵynyń astynda jasyrynǵan osynaý ǵajaıyp sıqyr meni abyrjytyp, sonymen birge sebepsiz bir baqyt sezindim; shydamaı qolynan ustap alaqanymdy ıyǵyna deıin aparyp, essiz jymıyp kúlip qoıdym. Júregimniń dúrs-dúrs soqqanyn anyq estidim.

— Qandaı tańdanarlyq jan edińiz! — dedim shydamaı.

— Nelikten olaı oılaısyz?

— Birinshiden, keshkisin eshqandaı sebepsiz, tek oz oıyńyzǵa kelgen soń ǵana atqora qaqpasynyń aldynda tapjylmaı turatyn ádetińiz bar eken...

— Men be? Jaryq jalǵanda on ekiden erte jatqannan jek kóretinim joq. Mine, kórdińiz be, búl keshki serýenge men báribir isteıtin esh sharýam bolmaǵandyqtan shyǵamyn. Ózim Qasıetti Ýlap alańynda turamyn.

— Ilaıalı! — dep daýystap jiberdim.

— Qalaı dedińiz siz?

— Jaı, ánsheıin ǵana Ilaıalı... dedim. Al áńgimeńizdi jalǵastyra berińiz.

— Men Qasıetti Ýlap alańynda anammen birge turamyn, biraq onymen sóılesýge bolmaıdy, kereń. Sondyqtan serýendeýdi unatatynymnyń tań bolar ne oǵashtyǵy bar?

— Eshqandaı! — dep jaýap qattym.

— Jaqsy, al onda oǵashtyq nede?

Onyń úninen jymıyp kúlip turǵanyn ańǵardym.

— Al, apa — sińlilerińiz joq pa?

— Iá, menen úlken apam bar, biraq onyń bar ekenin qaıdan bilip qaldyńyz? Qazir ol Gambýrgke ketken.

— Taıaýda ma?

— Iá, budan bes apta buryn. Al meniń apam bary sizge qaıdan málim?

— Maǵan ol jalpy málim emes, jaı ǵana suraǵanym ǵoı.

Ekeýmiz de únsiz qaldyq. Qasymyzdan qoltyǵyna bir par bashmak qysqan bir adam ótti, odan ári kóz jeter jerde eshteńe joq, kóshe bos. Alysta Tıvolı jaqta túrli-tústi fonarlardyń tutas qatary jarqyrap túr. Qar basyldy, aspan ashyq.

— Qudaıa, sizge paltosyz sýyq emes pe? — dep kenet bıkesh maǵan qarady.

Paltomnyń nelikten joqtyǵyn aıtsam ba eken oǵan? Jaǵdaıymdy birden jaıyp salsam, qaıtedi. Meıli sońynan ókingennen góri qazir qoryqsyn. Alaıda maǵan qyzben qatar júrý jáne oǵan syr aldyrmaı jumbaq bop júrý tátti qıaldaı kórińdi.

— Joq, tıtteı de sýyq emes. — Áńgime betin búrý úshin: — Tıvolıdaǵy aıýanhanany kórip pe edińiz? — dep suradym.

— Joq, dedi ol birden. — O ne, óte qyzyqty ma?

Eger ol soǵan birge barýǵa kelisse ǵoı. Onda sondaı jaryq, ári kisi de kóp. Jo-joq, barsa da onyń meniń ústi-basymnan uıalyp ketip qalýyna týra keler. Qyrylǵan kónetoz beshpentimdi bylaı qoıyp, eki-úsh kúnnen beri jýynbaǵandyqtan betim de satpaq-satpaq shyǵar. Onyń ústine ol jeletkimniń de joq ekenin baıqap qalýy múmkin. Sondyqtan:

— Á, joq, onda qyzyqtap kóretindeı jalpy eshteńe joq, — dep jaltaryp kettim. Baqytyma oraı, kómekke dilmarlyǵymnyń qalǵan-qutqan juǵyndysyn kádege jarattym. — Aıadaı ǵana aıýanhanadan ne kórip jarytamyz. Jalpy men tordaǵy ańdardy qyzyq taýdy jaratpaımyn. Búl haıýandar ózderine kisilerdiń qarap turǵanyn biledi, júzdegen kózderdiń qadalýy olarǵa qatty eser etedi. Joq, óz basym, ózderine bireýdiń qaraıtynyn jalpy sezbeıtin ańdardy jaqsy kóremin. Mazasyn alyp ne kerek, jasyl kózderi jyltyrap inderinde tabanyn jalap tynysh jatsyn da jazǵandar. Al ózińiz qalaı oılaısyz?

— Iá, árıne, sizdiń aıtqanyńyz durys.

— Kárli de taǵy ári yzaly haıýandar tek óziniń jabaıy bitimimen, tabıǵı ózgesheligimen ǵana qyzǵylyqty. Olar tún túneginde bildirtpeı urlana basyp, úreıli ormannyń qalyń jynysynan ótip, qustar qıqýlap, jel yzyldap turǵanda gúr ete qalyp, jemine tarpa bas salǵanda qan ıisi ańqyp, yryl kúsheıip, tóńirek titirep ketedi emes pe. Taǵy tabıǵattyń rýhy degen, mine osy...

Alaıda ony zeriktirip alarmyn dep qoryqtym, ózimniń bar bolǵany beıshara qaıyrshy ekenimdi qaıta sezinip, sol sezim

eńsemdi ezdi. Ústimde ońǵan kıimim bolsa, Tıvolıdaǵy tartymdy serýenge shaqyrmas pa edim. Osynaý áıeldiń Karl-Úan kóshesinde alba-julba qańǵymanyń shyǵaryp salǵanynan raqat tabýy tańǵalarlyq. Onyń qasynda oısyz-muńsyz naqurys kúlkimen jymıyp men de ne úshin máz bolyp kele jatyr deseıshi. Týý alysqa mynaý qurtaqandaı bıkeshpen salpaqtaǵanymnan ne paıda? Maǵan osynyń ózi aýyr emes pe? Betimizden soǵyp kele jatqan jel uıtqyp-uıtqyp ketkende súıegimnen ótkeni ótirik pe? Qanshama aı toıyp tamaq ishpegendikten mıyma esýastyq alaý atyp júrgeni beker me? Sonyń qyrsyǵynan úıge de bara almaı, tamaǵymdy da ystyq sútpen jibite almaı qaldym. Óıtsem, bálkim, ol asqazanymdy jebeı turar ma edi? Ne úshin ol jalt burylyp taıyp turmady? Nege qarańdy kórsetpeı, joǵal demedi.

Qajarym mújilip, qatty toryqtym, osy úmitsiz toryǵý meni shekten shyǵaryp sońǵy sózimdi aıtqyzdy:

— Shyn máninde sizdiń menimen birge júrmeýińiz kerek edi, bıkesh: meniń mynaý kıimimniń ózi-aq jurttyń aldynda sizdiń bedelińizdi túsirip, masqara etedi. Shyn, solaıy solaı, men ázil aıtyp oınap turǵam joq.

Qyz oılanyp qaldy. Jalma-jan maǵan qarap, bir aýyq únsiz ańyryp turdy. Sodan keıin ǵana:

— Ah, qudaıym-aı! — dedi de qaıtyp tis jarmady.

— Sizdi qalaı túsin dep buıyrasyz? — dep suradym.

Ol endi asyǵaıyn dedi.

Biz Ýnıversıtet kóshesine burylǵanda Qasıetti Ýlap alańyndaǵy shamdar da kórindi. Kóńili ornyna túskendeı ol endi baıaý aıańdady.

— Odalyǵym úshin keshirim ótinem, bálkim aıyrylysar aldynda áýeli esimińizdi atarsyz. Sosyn tor pendeńizdi bir sátke kóterseńiz túr—túsińizdi kórip alar edim. Sonda sizge sheksiz razy bop, alǵys jaýdyryp ajyrasar edim de.

Únsizdik. Men kútip turmyn.

— Siz meni kórgensiz, — dedi ol.

— Ilaıalı! — dep qaıta daýystap jiberdim.

— Siz jarty kún qyr sońymnan qalmaı úıge deıin barǵansyz? Onda mas pa edińiz?

Onyń daýystap jymıyp kúlip turǵanyn taǵy da ańǵardym.

— Iá, ókinishke qaraı, ol kúni mas edim, — dedim.

— Ah, búl endi jıirkenishti!

Jigerim muqalyp janshylǵan basym, shynynda da ol jıirkenishti dep moıyndadym.

Biz fontanǵa taıap keldik, ekeýmiz de toqtap, nómiri ekinshi úıdiń jarqyraǵan terezelerine qaradyq.

— Odan ári barýyńyzǵa bolmaıdy, — dedi ol. — Shyǵaryp salǵanyńyzǵa rahmet!

Basym salbyrap bir aýyz sóz aıta almadym. Qalpaǵymdy sheship jalańbas turdym. Qolyn usynar ma eken ol?

—Menimen taǵy da az-muz júre turyńyz dep neǵyp ótinbeısiz? — dedi ol bashmaǵynyń tumsyǵyna qarap ázildep.

— Qudaı-aý, eger siz kelisseńiz, árıne, — dedim men.

— Jaqsy, tek az ýaqyt qana.

Biz keri buryldyq.

Men múldem abdyrap qaldym, ne júrýdi, ne turýdy bilmedim, osy bir áıel úshin kúlli oıym shatasyp ketti. Kóńilim shat bop, raqatqa batyp, qazir ólip ketýge de ázir edim. Onyń ózi oralǵysy keldi, men usynǵan joqpyn, ol qyzdyń óz tilegi. Oǵan kóz salǵan saıyn batyldana túsemin, ol kótermelep, ózine eliktirip, ár sózimen baýraıdy. Bul sátke men óz kedeıligimdi, beısharalyǵymdy, kúlli kembaǵal hálimdi umytyp, baıaǵy ýaqyttaǵydaı tula boıyma qannyń ystyq tolqyndaı taraǵanyn sezinip, odan birdeńe surap alý úshin bolmashy qýlyqqa boı uramyn.

— Aıtqandaı, anaý joly sońdarymyzdan qalmaǵandaǵy kózdegenim siz emes, sińlińiz bolatyn, — dedim.

— Meniń sińlim deısiz be? — dep ol qaıran qalyp qaıta surady.

Toqtaı qap betime qarap jaýap kútti ol. Munysy endi ánsheıin —

aq saýal.

— Iá, meniń aıtyp turǵanym — aldymda júrip otyrǵan eki bıkeshtiń jasyr aǵy, — dedim.

— Jasyr aǵy deısiz? Oho! — Kenet ol daýystap kúlip, baladaı máz boldy. — Qandaı qýsyz, á? Siz muny maǵan perdemdi kótertý úshin ádeıi aıtyp tursyz. Olaı emes deńizshi? Iá, qýlyǵyńyzdy bile qoıdym. Alaıda oılaǵanyńyz bolmaıdy. Siz jaza tartqyzýǵa turatyn jansyz.

Ekeýmiz de kúlip, máz bop qaldyq. Ázil aralas áńgimemizde tolas bolǵan joq. Meniń qýanǵandyǵym sondaı, ne aıtyp, ne qoıǵanymdy ózim de bilgen joqpyn. Onda men úsh dos-jarymmen bolyp, ózimdi esýas adamdaı ustappyn, shamasy ol joly da mas bolsam kerek.

— Nege olaı oılaısyz?

— Qarqyldap qatty kúldińiz onda.

— Al qazir she?

— Qazir de solaı. Biraq ondaǵy ómir tamasha edi ǵoı.

Karl — Iýan kóshesine de jettik.

— Al, endi boldy! — dedi ol

Kepi burylyp qaıtadan Ýnıversıtet kóshesimen júrdik. Fontanǵa jaqyndap, odan ári shyǵaryp salýyma bolmaıtynyn bilip adymymdy baıaýlattym.

— Endi qaıtatyn ýaqytyńyz boldy, — dedi ol kidirińkirep.

— Iá, boldy, — dedim maquldap.

Alaıda az-kem oılanyp, ol podezge deıin shyǵaryp salýyma bolady dep sheshti.

— Qudaıa, munda turǵan ábes eshteńe joq qoı. Solaı emes pe?

— Árıne, joq, — dedim.

Al kire beriste turyp men ózimniń qaıyrshylyǵymdy qatty sezindim. Osyndaı úısiz-kúısiz jan rýh asqaqtyǵyn qalaı saqtaýy kerek? Ashtyqtan azap shegip, óń-túsinen aıyrylǵan, kir-qojalaq, ústi-basy alba-julba men jazǵan mynaý jas bıkeshtiń aldynda jerdiń jaryǵy bolsa kirip ketkeli turmyn.

Úrpıip, belimdi búkireıte turyp:

— Sizben taǵy da kórise alamyn ba? — dep suradym.

Qaıtadan kórisýimizge onyń kelise qoıýyna meniń esh úmitim joq

edi, tipti onyń kezdesýden batyl bas tartýyn tilegenmin, sóıtse ózimdi-ózim bılep, oǵan nemquraıdy qaraıtyn bolarmyn dep oılaǵanmyn.

— Árıne, kórisesiz, — dedi ol.

— Qashan?

— Ony bilmeımin.

Únsizdik.

— Perdeńizdi bir sátke ǵana kóterińizshi, — dep ótindim. — Júzińizdi bir kórýge mursat berińizshi. Bir sátke ǵana! Júzińizdi bir kórsem boldy.

Taǵy da únsizdik.

— Biz osy arada seısenbi kúni keshkisin kezdese alamyz, — dedi ol — Kezdeskińiz kele me?

— Kelgende qandaı, súıiktim, tek ol múmkin bolsa.

— Keshki saǵat segizde.

— Jaqsy.

Janasýdyń múmkindigin paıdalanyp qolymdy jamylǵysyna aparyp, qaryn silktim, onyń jaqyndyǵyn sezinýdiń ózi bir qýanysh eken.

— Demek, siz men týraly tym jaman oılaısyz ǵoı endi, — dep ol qaıta jymıdy.

— Tek! Jo-joq...

Kenet ol batyl qımylmen perdesin kóterip qalyp, bir sát biri-birimizge qadaldyq ta qaldyq.

— Ilaıalı! — dedim úzdigip.

Ol aıaǵynyń ushymen turyp, eki qolyn moınyma orap, erinimnen súıdi. Bas aınaldyrar shapshańdyqpen bir-aq márte, jalǵyz ret qana erinimnen shóp etkizdi. Alqyna demalǵan tynysynan keýdesiniń qalaı kóterilip-basylǵanyn anyq sezdim.

Sol sát qolymnan jyp berip shyǵyp: "Qaıyrly tún!" dep alqyna sybyrlap, jalt burylyp, baspaldaqpen júgire jóneldi, qaıtyp til qatqan joq.

Kelesi kúni qar kúsheıip, qapalaqtaı jaýyp, jerge sý bop túsip, sabatpaqqa aınaldy. Aýa ári syzdy, ári sýyq boldy.

Men ete erte oıandym, keshegi jan tolqynysynan keıin bastaǵy oıdyń bári shatasyp ketti, biraq jaqyndaǵy kezdesýdiń áserinen júregim shattyqqa toly. Qasymda Ilaıalı jatqandaı janym raqatqa batyp, kózimdi ashyp alyp biraz jattym, ony elestetip, ózimdi-ózim qushaqtap, aýany súıdim. Aqyry ornymnan turyp, bir kese sút ishtim, bir azǵantaı bógelip baryp bıfshteks jedim, sodan keıin ashtyqty umyttym, alaıda júıkem qaıta shıryǵyp, qatty alaburttym.

Birden bitýli kıim satatyn saýdagerge tarttym. Kúrteniń ishinen kıip júrýge buryn kıilgen bolsa da arzanǵa bir zerlet satyp alý oıyma keldi. Baspaldaqpen bazarǵa kóterilip, unaǵan jel etterdi qarap kóre bastadym. Sonymen áýre bolyp júrgende janymnan bir tanys ótti. Ol basyn ızep, ózine shaqyrdy. Zerletti ilip, soǵan bettedim. Ol tehnık edi, jumysqa bara jatqan beti eken.

— Júr, syra isheıik, — dep qolqa saldy ol — Biraq tezirek, meniń ýaqytym joq... Al keshe keshke qydyrǵan kelinshegiń kim?

— Ony bilmeýshi me edińiz? — dedim ol týraly birdeńe oılaıdy-aý bul degen sekemnen seskenip, ári qyzǵanyp. — Ol meniń súıgen qyzym.

— Qaraı gór, dáý perińdi! — dedi ol.

— Iá, ol másele keshe keshkisin sheshildi.

Sóıtip ony turǵan jerinde táıkesinen túsirdim, sózime ol birden sendi.

Ótirikti odan qutylý úshin aıttym, sosyn syra iship, kóshege shyqtyq.

— Jolyqqansha saý bol!.. Joq álde, toqtaı turyńyzshy, — dedi ol kenet. — Men sizge birneshe kron bereshek edim ǵoı, sony osy ýaqytqa deıin qaıtarmaǵanyma uıalyp júrmin. Qaryzyńyzdy osy taıaý ýaqytta sózsiz alasyz.

— Rahmet! — dedim, biraq onyń aqshamdy eshqashan qaıtarmaıtynyna kúmánim bolǵan joq.

Ókinishke qaraı, syra birden basyma shaýyp, ystyq tolqyn bolyp búkil deneme jaıyldy. Ótken keshti oılap, janym jabyqty. Al kenet ol seısenbide kelmeı qalsa she? Kenet oıynan aınyp, kúmándana bastasa she? Biraq ol neden kúdiktenedi? Meniń oıym endi aqsha tóńiregine oıysty. Qorqaıyn dedim, ásirese ózim úshin qatty úreılendim. Ózim jasaǵan alaıaqtyqty búge-shigesine deıin eske túsirdim; aıadaı dúńgirshekti, úldirik ústeldi, aqshaǵa bas salǵan epsiz qolymdy kóz aldyma keltirdim, polısıa kelip, ustap áketip bara jatqanyn elestettim. Aıaǵym men qolymda kisen. Joq, kisen qolymda ǵana, múmkin, bir-aq qolymda bolar; torkóz temir, hattama jasap jatqan kezekshi, qalamnyń syryly, polıseıdiń alaıa qaraýy, kádimgi jep jibere jazdaıtyn kóz. Amal ne, Tangens myrza! Odan ári bir kisilik kamera, máńgi túnek...

Iá-ıá! Judyryǵymdy túıip, jigerlenýge tyrysyp, aıaǵymdy shapshań basyp Stýrtývetke jóneldim. Sonda baryp tize búktim.

Joq, qoıyńyzshy, men bala emespin, nesine basymdy qatyrasyzdar! Ony kim dáleldeı alady? Onyń ústine pirkazshik istiń qalaı bolǵanyn eske túsirgenmen de shý shyǵara almaıdy, óıtkeni ornyn meılinshe baǵalaıdy. Shý shyǵaryp, yrdý-dyrdý qylmaı, jaqsylyq jasańdarshy!

Alaıda búl aqsha meni tıtyqtatyp, ábden tynyshymdy aldy. ózimniń jan dúnıemdi aqtaryp, arym taza júrip azap shekken kúnderim bir baqyt eken ǵoı degen baılamǵa bekindim. Al Ilaıalı she? Ózimniń kúnáhar qolymmen ony da sabatpaqqa tartyp bara jatqan joqpyn ba? Qudaıa, saqtaı gór! Ilaıalı!

Endi ózime-ózim jeksuryn qubyjyq bop kórindim, kenet ornymnan atyp turyp, dárihana janynda otyryp samsa satatyn saýdager áıelge tarttym. Kúnámdi jýyp, qolymnan ne keletinin búkil álemge pash etýime áli kesh emes. Jolaı aqshany daıyndap, soqyr tıynyna deıin sypyryp, bárin qolyma qysyp, sosyn birdeńe satyp alýǵa ońtaılanǵandaı eńkeıe berip kóp oılanbastan ony saýdager qatynnyń qolyna saldym. Saldym da lám-mım demesten taıyp turdym.

Qaıtadan adal adam qataryna qosylý qandaı ǵajaıyp qýanysh edi! Bos qaltadan bir túrli jeńildik sezinip, taza bolǵanǵa jeter eshteńe joq eken ǵoı dedim. Shyntýaıttap qarasań, ol aqsha qyrýar qupıa ýaıym-qaıǵy týǵyzyp, oıǵa alǵan saıyn selk ete qalyp júrdim emes pe! Qasań tartpaǵan janyma, pák adaldyǵyma ábes

qylyqtan kir túsip, qorlandym-aý, ıá,, qorlandym. Qudaıǵa shúkir, óz arymnyń aldynda kózbe-kóz aqtaldym-aý.

— Menen úlgi alyńdar! — dedim jurt qumyrsqadaı qujynaǵan alańdy kózben sholyp. — Menen úlgi alyńdar! Beıshara saýdager kempirdi jarylqadym da tastadym, mine búl shyn sharýa! İsi ońǵa • baspaı, qıynshylyqtan shyǵa almaı júr edi. Búgin keshke balalary ashtan-ash uıyqtamaıtyn bolady.

Osyndaı oılarmen ózimdi-ózim aldandyryp, búl qareketimdi qandaı bolsyn maqtaýǵa tatıdy dep taptym. Qudaıǵa shúkir, aram aqshadan qutyldym.

Ári tolqyńqyrap, ári láılińkirep kóshede basymdy asqaq ustap kelemin. Ilaıalıǵa tazaryp, adal bolyp baramyn, kózine týra qaraı alamyn degen oıdan mereıim tasıdy; endi qaıtyp janymdy eshteńe azapqa salmasyn tek, oılarym aıqyndalyp, zil batpan aýyrlyqtan arylyp basym jaryq sáýleden quıylǵandaı boldy. Báz bireýmen qaljyńdasqym, buryn-sońdy estilmegen ázil-ospaq aıtqym, kúlli qalanyń ústin astyna túsirip, tóńkerip tastaǵym, sumdyq shý kótergim keledi. Grensen arqyly esalań kisideı bop kele jatyrmyn; qulaǵym shýyldap qýanysh mastyǵy janymdy jeliktiredi. Essiz batyldyq ústinde jolaı qarsy kezdesken shabarmanǵa jasymnyń qanshada ekenin aıtyp, qolynan ustaı alyp, betine bajyraıa qaradym, biraq ol lám-mım dep til qatpady. Men bolsam, óz qylyǵyma mán bermeı, ekpindep ilgeri tarttym. Ótken-ketkenniń daýsy men kúlkisine qulaq túrip, taban jolda sekirip júrgen qustarǵa kóz tastap, jolǵa tóselgen malta tastarǵa qarap, olardan ne túrli ǵalamat keskinder taptym. Aqyry, alańǵa shyǵyp, parlamentke taman keldim.

Tusap qoıǵandaı toqtaı qap arbakeshterge qaraımyn. Olar ' alańda árli-berli júrip, ózara áńgimelesedi, al attary basyn salbyratyp, laısań aýa raıynan yǵyr bolǵandaı. "Káne, alǵa!" — dep, ózimdi-ózim shyntaǵymmen ıterdim. Shapshań basyp kep, birinshi kúımege otyrdym.

— Ýllevolsveın, otyz jetige! — dep aıǵaıladym.

Júrip te kettik.

Jol-jónekeı arbakesh keri burylyp, qaramaılanǵan qalyń matanyń astynda otyrǵan maǵan tinte qarady. Neǵyp birdeńe sezip qaldy ma eken? Meniń kónetoz kıimimniń nazar aýdartqanyna eshqandaı da kúmán joq.

— Bir myrzanyń halin bilip shyǵýym kerek, — dedim onyń suraq jaýdyrýyna jol bermeı aldyn alý úshin aıǵaılap. Jáne ol myrzaǵa kirip shyǵýdyń qajettigin túsindirip-aq baqtym.

Otyz jetinshi nómirli úıdiń aldyna kelip, men kúımeden sekirip túsip, júgirip baspaldaqpen úshinshi tájge kóterilip, qońyraý qaǵyp em, bebeýlep qoıa berdi.

Qyzmetshi áıel esik ashty, meniń kózim onyń qulaǵyndaǵy altyn syrǵasyna, súr keýdeshesindegi qara túımelerge tústi.

Odan men Hyrýlfti, kádimgi júk satatyn Ioahım Hyrýlfti suradym, ony jáne eshkimmen shatastyra almaısyń...

Áıel basyn shaıqap:

— Hyrýlf munda turmaıdy, — dedi.

Maǵan qarap qyzmetshi áıel esik jabýǵa yńǵaılandy. Ol atalmysh famılıany esh múltiksiz jeńil aıtty. Soǵan qaraǵanda ol adamdy shynynda biletin sıaqty, biraq eske túsirýge erinip turǵandaı. Yza bolyp jalt buryldym da, baspaldaqpen júgirip tómenge tústim.

— Ol munda joq, — dep aıǵaıladym arbakeshke.

— Munda joq deı me?

— Joq. Tamtegatendegi on birinshi úıge tart. Meniń órekpýim tam-tum arbakeshke aýysyp, ol qaıtkenmen adam ómirin arashalap qalý kerek dep oılady ma, kúımeni ornynan ile qozǵady. Aıǵaılap attaryn qysa aıdady.

— Ol myrzanyń aty kim edi? — dep surady ol delbeshi ornynan artyna burylyp.

— Hyrýlf, júnmen saýda jasaıtyn Hyrýlf.

Arbakesh te ol adamdy biletindeı bop shyqty. Al ol aq kostúm kımeýshi me edi, dep surady.

— Siz qalaı dedińiz? — dep daýystap jiberdim. — Aq kostúm deımisiz? Esińiz durys pa, ózi? Iemende, sizdińshe men oınap júrmin be?

Álgi aq kostúmi qurǵyr búkil kóńil kúıimdi buzdy, sebebi men Hyrýlfti múldem olaı elestetken emen.

— Onyń famılıasynyń ózi soǵan megzeıdi: Hyrýlf!

— Solaıy solaı, — deımin. — Munda turǵan ne oǵashtyq bar? Búl famılıada sekem alar eshteńe joq.

— Ol ózi jıren be edi?

Olaı bolýy da ábden múmkin, arbakesh eske salǵanda men kenet ol jıren eken ǵoı degen berik baılamǵa keldim. Arbakeshke rıza bolyp, kimdi izdep júrgenimdi birden bile qoıǵan suńǵylalyǵyn atap, bári de dál sol aıtqandaı bolyp shyqqanyn basa kórsettim.

— Ol jıren bolyp shyqpasa, qyzyqtyń kókesi sonda bolar edi, — dedim.

— Demek, ony birer márte tasyǵan boldym ǵoı, — dedi kóshir. — onyń qolynda butaqty taıaq bolsa kerek-ti.

Osyny aıtqanda, ol adam kóz aldyma jandy qalpynda tura qalyp:

— Ehe, buǵan deıin ony bir pende butaqty taıaqsyz kórmegen ǵoı, — dedim. — Al bul jóninde eshbir alańda mańyz, sabyr saqtap aqyryn kútińiz.

Iá, sóz joq, ol myna arbakesh tasyǵan adamnyń tap ózi boldy. Ol ony bilgen...

Bizdiń qatty júrgenimiz sondaı, attardyń tuıaǵynan ushqyn shashyrap otyrdy.

Qatty tolqyǵanyma qaramastan, rýhym kóterińki bolatyn. Kúzet polıseıiniń qasynan ótkende, onyń omyraý belgisindegi nómiri 69 ekenine nazar aýdardym. Búl san janymnyń tereń túkpirine deıin boılap, mıyma shógirdeı qadaldy: 69, naq 69 degen sandy eshqashan endi umyt pan.

Taǵy qıaldyń tyrnaǵyna túsip, oryndyqtyń arqasyna shalqalap, qaramaılanǵan qalyń matanyń astynda ózimmen-ózim sóıleskende erinimniń jybyrlaǵanyn eshkim kórmesin dep tyǵylyp otyrmyn. Mıyma alasuryp búlik salǵan qyzbalyqqa ózim qarsy tura almaǵan jaǵdaıdyń qurbany bolǵandyǵymnan da erik berip, júgensiz jiberip otyrmyn. Eki saptyaıaq syradan mas bolyp, kóńildengendiki me, sebepsizden-sebepsiz yza bop únsiz kúle bastadym. órekpýim eptep basylyp, birtindep sabama túskeli kelemin. Saýsaǵymnyń syzdaǵanyn sezip jylytaıyn dep jeıdemniń jaǵasyna tyqtym. Áne-mine degenshe Tamtegatenge de kelip jettik. Arbakesh attaryn toqtatty.

Aqyryndap kúımeden tústim, basym qorǵasyn quıyp qoıǵandaı aýyr tartqanymen, ishinde eshbir oı joq sıaqty. Podezd arqyly albarǵa ótip, ony qıyp túsip, esiktiń aldynan bir-aq shyqtym. Esikti ashqanda eki terezesi bar aýyz úıge tústim.

Buryshta biriniń ústine birin qoıǵan eki sandyq túr, qabyrǵaǵa taman betine kilem japqan syrlanbaǵan tósaǵash. Oń jaqta kórshi bólmeden balalardyń aıǵaı-shýy shyǵyp jatyr, ústimde, ekinshi tájde temir soqqan balǵa dúrsili. Kirgen bette-aq sonyń bárine nazar aýdardym.

Páterdi kókteı ótip alańsyz kelesi esikke bettedim, aspaı-saspaı, qashamyn dep oılamaı úıden týra kórshi kóshege shyqtym. Endi ǵana shyqqan úıime qarasam syrtynda "Kelýshilerge arnalǵan pansıonat" degen jarnama túr.

Mende taǵatsyz kútip turǵan arbakeshten qashyp, jasyrynbaq nıet joq, eshqandaı ábestik sezinbeı, eshbir úreısiz, alaqtamaı kóshemen tartyp kelemin. Bar ekenine senimim kámil, qaıtkenmen de izdep tabýym kerek kisi, júnmen saýda-sattyq jasaıtyn Hyrýlf. Basqa da rabaısyz oılap tabylǵan, jalt etip joq bolǵandarmen birge ol aıaq astynan ǵaıyp boldy da, izinshe kómeski bir beıneden, alys qalǵan estelikteı kóz aldymda kólbeńdep turyp aldy.

Alysqa uzaǵan saıyn esim kirip, aýyrlyqty sharshaǵandyqty sezip, aıaǵymdy ilbip áreń alamyn. Qar bolsa, sýy aralas qapalaqtap jaýyp túr. Aqyry, Grenlanǵa týra shirkeýdiń tusynan shyǵyp, oryndyqqa demalǵaly otyra kettim. Ótken-ketkender maǵan tańdana qaraıdy. Men bolsam, aýyr oı ústindemin.

O, uly jaratýshym, men qandaı baqytsyz edim! Búkil kembaǵal tirligim tánimde múzdap qatyp, ábden sharshap-shaldyqtym, endi oǵan jan kirgizip, qan júrgizemin dep kúresýdiń de qajeti joq. Qatal, qatybas qıynshylyq ábden tıtyqtatyp, túbime jetti; qırap qur súlderim ǵana qalyp, ózimniń beıshara kóleńkeme aınaldym. Eki ıyǵym salbyrap, qısaıyp, keýdemdegi shanshýdy sál de bolsa basý úshin búkshıip júretin boldym. Eki kún buryn óz úıimde arsa-arsa denemdi kórip, kózimniń jasyn tyıa almadym. Birneshe apta boıy jeıde aýystyrmaı, ol terden siresip siri bop qatyp, kindigimdi qajap júr. Qajalǵan jerden qan aǵady, ony onshalyq aýyrsynbaǵanymmen, denemde jara bolǵany qıyn-aq. Ony emdeı almadym, óz betimen ol da jazylmady; jýyp abaılaı súrttim de, sol siri jeıdeni qaıta kıdim.

Oryndyqtan qozǵalmaı, osynyń bárin oılaımyn da, janym jabyǵady. Ózime-ózim jeksurynmyn, tipti qolyma qarasam, ol da jıirkenishti kórinedi. Mynaý álsiz, qaýqarsyz qoldar yzamdy keltiredi, jip-jińishke saýsaqtaryma qarap óz-ózimnen ashýlanatynym bar, tek terime ǵana ilinip ilbıgen denemdi jek kóremin, osynaý ótkinshi qaýashaqty súırep ilbip júre berem degen oıdan tula boıym qaltyrap ketedi. Qudaıa, osynyń bári tez bitip tynsa eken. Ólýge qandaı asyq deseıshi men beıbaq!

Óz kóz aldymda taptalǵan, qorlanǵan, myjylǵan qalpymda ornymnan turyp, úıge tarttym. Jolaı bir qaqpanyń ústinen "Andersenniń dúkenine kire beristen ońǵa burylsań, eń jaqsy kórpeler bar, degen jarnamany kórdim. Qandaı estelik!" dep Hammersborgtaǵy shatyrymdy, kishkentaı átkenshegimdi, esiktiń aınalasyndaǵy gazet tusqaǵazdardy, maıak qaraýylynyń qulaqtandyrýyn jáne naýbaı Fabıan Olsenniń býy burqyrap jańa pisken nanyn eske túsirdiń. Shirkin-aı, ómirim o kezde qazirgiden áldeqaıda jaqsy eken ǵoı; birde bir-aq túnde quny on kron turatyn feleton jazyp tastap edim, endi eshteńe, ıá eshteńe jaza almaıtyn boldym, qolyma qalam alsam boldy, basymdaǵy oılar aıdalaǵa qashady. Iá, buny toqtatpasa bolmaıdy. Toqtamaı tartyp kelemin.

Málish dúkenine jaqyndaǵan saıyn birdeńeden sekem alyp, qaýiptenetin sıaqtymyn, áıtkenmen óz qylmysymdy óz erkimmen moıyndaýǵa degen sheshimim berik. Mine, baspaldaqpen baıypty basyp kóterilip kelemin, esik aldynda kishkentaı qyzben kezdesip qaldym da, ony ótkizip jiberip, esikti japtym. Pirkázshikpen taǵy da betpe-bet ushyrasyp turmyz.

— Aýa raıy sumdyq nashar bop túr, solaı emes pe? — deıdi ol

Bundaı bultaqtyń ne qajeti bar? Ol nege meni birden jaǵamnan

almaıdy. Yza býǵan basym:

— Men jalpy aýa raıy týraly myljyńdasqaly kelgenim joq, — dep dúńk ettim.

Meniń qyzbalyǵym ony abdyratyp tastady. Túkke turǵysyz saýdager eshteńege túsiner emes, odan bes kron qaǵyp ketkenim onyń mıyna kirip shyǵar túri joq.

Beıshara eshteńege kúdiktenbeıdi de kúmándanbaıdy.

E, qudaıa, qandaı aqymaq ańqaýlardyń arasynda ómir keshýge týra keledi deseıshi! Men ony sybaı turyp, istiń qalaı bolǵanyn búge-shigesine deıin baqaı shaqtap baıandaıyn kep; munyń qashan bolǵanyn, ol qaıda, men qaı jerde turǵanymyzdy, aqshanyń qaıda jatqanyn, men ony qalaı alyp, ýysyma qysqanymdy túgin qaldyrmaı aıtyp berdim. Aqyr sońynda onyń mıyna da birdeńe bardy, biraq eshbir áreket jasaǵan joq. Basyn ǵana shaıqap, qabyrǵanyń ar jaǵyndaǵy aıaq dúrsiline qulaq túredi, maǵan aqyryn sóıle dep ym qaǵady. Taqa bolmaǵan soń:

— Iá, munyńyz jaqsy bolmaǵan eken, — dep myrs etti.

— Joq, toqtańyz! — dep taıtalas rýhy qyzdyrǵan men ony shamdandyrýǵa tyrysyp aıqaılap berdim.

— Beıshara saýdager sizge meniń onshalyq ıttik jasamaǵanymdy túsiný qaıda. Ol aqshany men menshiktep ketti dep oılamańyz, joq, ony bas paıdama jarataıyn dep oılaǵan joqpyn, ondaı qylyq maǵan jat, óıtkeni adal adammyn.

— Ol aqshany ne istedińiz?

— Ózińizge maǵlum bolsyn, ony men soqyr tıynyn qaldyrmaı bir músápir kempirge berdim. Solaı jaratylǵan bir janmyn, júregim tas emes, jarly-jaqybaılardy aıap júremin...

Ol oılanyp qaldy, meniń adal adam ekenime senimi áli kámil emes. Aqyry:

— Al aqshany ózime neǵyp qaıtarmadyńyz? — dep surady.

— Túsinińizshi endi, — dedim sazbettenip. — Sizdi aıap, sóz keltirmeıin dedim ǵoı. Sondaǵy maǵan aıtqan alǵysyńyz ba búl. Osynda ádeıi kelip, qansha ýaqyttan beri bolǵan jaıdy baıandap turmyn, al siz bolsańyz, tipti ar-uıattan aıyrylyp, meni iltıpatqa de alǵyńyz kelmeıdi. Jalpy, sizdi kisi dep kelip júrgen mende es joq. Kórinbeńdershi kózime! Qurmetińizge quldyq!

Esikti tars jaýyp, taıyp otyrdym.

Al ózimniń jyrtyq-jamaý qarakóleńke turaǵyma oralǵanda dymqyl qardan malmandaı sý bolǵan sorly basym búkil aıbynymnan aıyrylyp, unjyrǵam qaıta tústi. Beıshara pirkázshikti beker tarpa bas salǵan ekenmin dep ókinip, anaıy qylyǵym úshin jazalaǵaly ózimdi alqymnan aldym. Árıne, ol óz orny úshin ólerdeı qorqady, sondyqtan jetpeıtin bes kron úshin shý kóterýge batpady. Men bolsam, sony paıdalanyp, aıǵaı salyp, sóz saıyn keketip, muqatyp berdim. Al qojaıynnyń ózi qabyrǵanyń ar jaǵynda turǵan bolýy kerek, kez kelgen ýaqytta ne bolyp jatqanyn kórý úshin shyǵa kelýi múmkin ǵoı. Ras, budan asqan pasyqtyqty oılap tabý qıyn.

Eh, meni nege ustatyp jibermedi eken? Sonda bári de bitetin edi. Kisen salýǵa óz qolymdy ózim usynar edim. Tıtimdeı de qarsylyq kórsetpeı, qaıta kómek kórseter em ózimdi tutqyndaýǵa kelgenderge Qudireti kúshti qudaı-aý, óz basym, baqyttyń bir sáti úshin ómirimdi berýge barmyn. Kúlli ómirimdi qazir qatyq kóje úshin de berer em. Tym qurmasa tap osy joly ótinishime qulaq asshy!..

Uıyqtaýǵa sý kıimimmen jattym, túnde ólip ketýim de múmkin degen bir bulyńǵyr oı kelip, sońǵy kúshimdi jıyp, tósegimdi tańerteń durysyraq bop kórinsin dep tártipke keltirdim. Jattym da eki qolymdy aıqastyryp keýdeme qoıdym.

Kenet Ilaıalı esime tústi. Bir kesh boıy ony neǵyp esime almaǵanmyn! Kóńilime qaıtadan sáýle shashyrap, kún nurynyń jup-jumsaq shapaǵy sebezdep, boıyma raqat bir jylylyq júgirdi. Kúnniń kózi barǵan saıyn jarqyrap, uıań, názik, aıaly nury eltitip mas qyp tastaǵandaı. Sosyn kún kúıdirip, samaıymdy órtep surapyl jalynymen dińkelegen mıymdy jalmap jep jatqandaı boldy. Endi kóz aldymda alaý ot jarqyldap, jer men kóktiń arasyn órt alyp, aldymnan ot adamdar men ańdar, otty taýlar men dıý-periler, shyńyraýlar men shóleıt shólder shyǵyp, búkil álem alaýlap, Arasat kúniniń tútindi jalyny lapyldaǵan sekildi.

Odan ózge eshteńe kórgen de, estigen de joqpyn...

Kelesi kúni qara terge túsip oıandym, meni meıirimsiz bezgek qalshyldatyp jatyr eken. Áýeli maǵan ne bolǵanyna onsha túsinbedim, bázbir ózgeris bolǵanyn bajaılap, ózimdi-ózim tanymaı, jan-jaǵyma qarap, sıpalap kórdim, terezeniń qarsydaǵy da emes, tap myna qabyrǵada turǵanyna tańdandym; aýlada at tuıaǵynyń, dúrsili estildi, maǵan ol dybys tóbeden kelip jatqandaı kórindi. Onyń ústine júregim aınydy...

Sup-sýyq sý shashtarym qobyrap mańdaıyma jabysyp qapty, shyntaǵyma súıenip basymdy kótersem, ýys-ýys túsken shashym shashylyp jastyqta da jatyr. Bashmaq kıgen aıaǵym túni boıy kúp bop isip ketip, bashpaılarymdy áreń qozǵadym.

Kún keshkirip qalypty, ymyrt úıirile bastaǵan soń tósekten turyp, bólmede árli-berli júrýge kiristim. Tepe-teńdikten aıyrylyp, aıaǵymdy aýyrtyp almas úshin adymymdy abaılap aqyryn bastym. Onsha azap shekken joqpyn, jylaǵym da kelmedi; men jalpy renjýdiń ornyna qýandym, budan basqa taǵdyrdyń maǵan qajeti joq bop kórindi.

Sosyn eptep basyp úıden shyqtym. As-sýǵa zaýqym soqpaǵanyna qaramastan meni azapqa salǵan jalǵyz-aq ashtyq boldy. Aranym ashylyp, qarnymnyń ashqanyn barǵan saıyn qatty sezindim. Keýdemdi bir syrqat aıaýsyz kemirip, ishte únsiz, oǵash áreket aralap júrgen sıaqtandy. Ondaǵan quıtaqandaı ańdar keýdemdi birde o jaqtan, birde bu jaqtan julmalap, sosyn tyna qalyp, qaıta topyrlap kep kemirip jep jatqandaı kórindi.

Men aýyrǵan joqpyn, biraq álim quryp, qara terge malshynamyn. Alańǵa baryp demalsam ǵoı dep dámelenip edim, alaıda joly tym alys ári aýyr boldy, sonda da táltirektep jetip, alańmen astasatyn kósheniń buryshyna jetip toqtadym. Kózime ter quıylyp kózildirigimniń áınegin jýyp, aınalany kórsetpedi, sondyqtan da aıaldap, betimdi súrtip alýǵa týra keldi. Qaıda turǵanymdy kórgem joq, tipti ony oılamadym da. Áıteýir tóńiregim qulaq tunatyn ý-shý.

Kenet "Saqtanyńdar!" degen úzdik-sozdyq qatty aıqaı estildi. Ol aıqaıdy estip, tipten jaqsy estip, álsiz aıaǵymnyń múmkindiginshe shapshań qımyldap bir jaǵyna qaraı jalt berdim. Bázbir kárli quıyndaı naýbaı arbasy janymnan zý ete qap, kúrtemniń etegin ilip ketti, sál ábjil deý bolsam bári de sátti aıaqtalatyn edi. Sál-pál shapshańyraq bolyp, shalt qımyl jasasam dońǵalaq janaı ótpes edi, endi bári kesh, men onyń astynda qalyp, aıaǵymnyń bashpaılaryn ezip ketti, maǵan olar oryp túsirilgendeı sezildi.

Arbakesh attaryn shaýyp bara jatqanynan toqtatyp, jalt burylyp, maǵan ne bolǵanyn úreımen surap jatyr. Aı, budan da soraqy bolýy múmkin edi ǵoı... Itim bilsin be, qandaı sumdyq bolǵanyn... synyq bar dep áıteýir oılamaımyn... Ah, mazamdy almańyzshy...

Hal-qaderimde shoqalaqtap oryndyqqa jettim; kórgeli entelep topyrlaǵan tobyrdy unatpaımyn-aý, unatpaımyn. Biraq erýlep alǵan shirkinder antalap aıtqanǵa baǵa ma? Al men ólmeı aman qaldym ǵoı, opat bolýym kerek-aq edi, biraq jeńil úreımen qutyldym. Bárinen jamany bashmaǵym jyrtylǵany, ultany sypyrylyp qaldy, tumsyǵy arandaı ashylyp, nan surap turǵandaı. Aıaǵymdy kóterip, álgi ashylǵan arannan, tarylǵan tabannan qan kórdim. Amal ne, bizdiń eshqaısymyz da kináli emespiz. Kóshir jalpy meniń onsyz da múshkil hálimdi shuqylap ýshyqtyrǵysy joq. Alaıda odan bir kishigirim nanyńdy tastap ket dep ótinýime bolatyn edi, álbette ol tilekti oryndar edi. Qaıta qulshyna oryndaýǵa tıis qoı tilekti. Ol úshin jaratqannyń meıirimi tússin jazǵanǵa.

Ashtyq meni shydatpaýǵa aınaldy. Ashylyp alǵan arandy, oıanyp alǵan tábetti tizgindeý qıyn boldy. Oryndyqta typyrshyp, tizemdi jınap keýdeme qystym. Qas qaraıǵan soń súıretilip ratýshaǵa qaraı tarttym, oǵan qalaı jetkenimdi qýdaı bilsin, áıteýir baǵan qanatyna kep otyrdym. Kúrtemniń bir qaltasyn sógip alyp shaınaı bastadym. Kózimdi qarańǵylyqqa qadap, eshteńe kórmeı, murnymdy tartyp qoıyp, oılanbaı shaınap otyrmyn. Aınalamda oınap júrgen balalardyń aıǵaı-shýyn estımin, ara-tura ótkeni ketkendi buldyr ǵana ańǵaramyn; zerdem basqa eshteńeni qabyldar emes.

Kenet basyma bazarǵa baryp bir kesek shıki et tabý kerek degen oı keldi. Baǵan qanattaryn boılaı otyryp, jabyq bazardyń shalǵaı shetine jetip, baspaldaqpen tómen tústim. Et qataryna jeter-jetpes te artyma burylyp, oılap tapqan qıaldaǵy ıtime osy arada tura tur dep buıryq bergendeı daýysymdy shyǵara zekip qoıdym. Sosyn birinshi kezdesken qasapshydan:

— Marhabat etip, ıtime bir súıek berińizshi, — dedim batyl sóılep. — Etsiz tek súıek bolsa bolǵany, áıteýir ıttiń tisine birdeńe basyp júrgeni kerek qoı.

Maǵan súıek berdi, súıek bolǵanda da eti tolyq sylyp alynbaǵanyn berdi, ony men kúrtemniń óńirine jasyra qoıdym. Qasapshyǵa ystyq yqylaspen alǵys aıtyp edim, maǵan ol tań-tamasha bolyp bir túrli qarady.

— Alǵysqa turarlyq nárse emes qoı, — dedi ol

— Ah, olaı demeńiz, — dep mińgirledim. — Siz óte bir meıirban adam ekensiz.

Baspaldaqpen qaıta kóterildim. Júregim dúrs-dúrs soǵyp, attaı týlady.

Meńireý sholaq kósheden burylyp, bázbir qulap jatqan qaqpanyń aldyna kep toqtadym. Munda múldem qarańǵy eken. Sony qol kórip súıekti mújı bastadym.

Eti dámsiz bop shyqty, ózinen jıirkenishti bir ıis shyǵady. Onysy uıyǵan qannyń ıisi, odan áp-sátte júregim aınydy. Sosyn súıekti mújýge qaıta kiristim, eger ishke barǵan bir túıir etti quspaı, ustap qala alsam, áseri sózsiz bolar edi, tek ustap qalý qajet. Alaıda júregim taǵy da aınydy. Ashýym kep, súıektiń bir túıir etin tisimmen sypyryp alyp, ózimdi kúshtep jutyp jiberdim. Onymnan da eshteńe shyqqan joq túıir et qarynyma baryp jylynysymen, lyqsyp aýzymnan qaıta shyqty. Qanym qaınap ketken men judyryǵymdy qattyraq jumyp, lajsyzdan jylap jiberip, kemire bastadym. Kóz jasynan súıek sýlanyp, lastandy da, meni qaıta loqsytty. Qatty aıǵaılap jalǵannyń jaryǵyn jatyp qarǵadym kep.

Tóńirek typ-tynysh. Aınalamda tiri jan joq, melshıgen qarańǵylyq pen únsizdik qana. Kóńilim álem-tapyryq keýdem syryldap, tynysym qyryldap shyǵady. Kózimniń jasyn kóldetip, tisimdi shyqyrlatyp, boıyma ál berer jutqan etimdi túıir-túıirimen qusyp tastap jatyrmyn. Ózimdi-ózim ustap, qansha tyryssam da, jasar lajym joq, dármensiz yzamen, doldanǵan ashýmen súıekti tabaldyryqqa qaraı laqtyryp jiberip, jan daýsym shyǵa aıqaılap, qyryldaǵan qyrshańqy únmen Qudaı atyna aıtpaǵan laǵynetim joq. Eki qolymdy aıqastyryp, týra kóktegi táńirdiń ózine til qatyp: eı, bárinen bıik Vaal, sen joqsyń ǵoı, eger bar bolsań, meniń sumdyq qarǵysymnan aspanda tozaq oty alaýlar edi. Eı, tyńda meni, saǵan qyzmet etpek edim, keýdemnen keri ıterip tastadyń, sondyqtan da senen teris aınalyp kettim, sátti saǵatyńdy ýysyńnan óziń shyǵaryp aldyń. Eı, sen tyńda taǵy da, men jaqynda ólemin, tabyttyń tabaldyryǵynda turmyn, báribir sonda da saǵan túkirgenim bar, qudireti kúshti Anıs Sen meniń saǵymdy syndyrýǵa bolmaıtynyn bilmeı, ózińe zorlap baǵyndyrǵyń keldi. Meni jasytyp jer qylýǵa bolmaıtynyn neǵyp bilmeısiń sen? Álde meniń júregimdi uıqyda jatyp jaratyp pa ediń sen? Eı, sen tyńda, barlyq bolmys- bitimimmen, búkil jan júregimmen seni jek kóremin, jasaǵan jaqsylyǵyńa kórsetken raqatyna pysqyrmaımyn da. Qazirden bastap seniń ózińnen de,

jolyńnan da bas tartamyn, saǵan qaıtadan oıysar bolsa, ózimniń oı-pikirime de laǵnet aıtamyn, atyńdy qaıtyp atar bolsa, óz aýzymdy ózim jyramyn. Eı, sen, tyńda, shynymen bar bolsań, saǵan aıtar sońǵy sózim mynaý — búgin de, erteń de, jáne ómir baqı aıtarym: hosh máńgi! Endi únsiz-túnsiz senen teris aınalyp, odan ári óz jolymmen ketemin...

Tóńirek typ-tynysh. Tolqyp tynyshsyzdaný men qaıǵy-qasiretten tula boıym qalshyldap, ornymnan qozǵalmaı, burq ete qalǵan essiz ashý- yzadan eńirep jylap, álsirep, kúbirlep qana laǵynetti jaýdyryp otyrmyn. Ah, bunyń bári kitabı dilmarsý, tipti ózimniń túkke turǵy syzdyǵyma qaramaı, ádemi sóıleýge tyrysatynym bar. Qaqpa aldynda jarty saǵattaı turmyn, baǵannan ustap kúbirlep, óksip jylap turmyn. Kenet qulaǵyma bir daýys keldi, ózara áńgimelesip eki adam osylaı qaraı kele jatyr. Qaqpadan sheginip úılerdiń irgesimen tasalanyp, jaryq kóshege shyqtym. Iýngsbakkennen tómen túskende basyma qaıdaǵy-jaıdaǵy oǵash oılar kelgeni. Menińshe, alańnyń shetindegi usqynsyz lashyqtar, saraılar men eski qoımalar tozǵan kóılek sıaqty tóńirektiń sánin ketirip túr Olar alańdy búldirip, qalany usqynsyzdandyrady ǵoı — joıylsyn bul qaýsaǵan qurylystar! Jaǵrapıa ınstıtýtyn osy jaqqa kóshirse, qansha qarjy jumsalatynyn oısha eseptegen bolamyn. Qasynan ótkenimde ylǵı qaıran qap tańdaı qaǵatyndaı ózi de bir ádemi ǵımarat-aý! Bálkim, bundaı iske jetpis, tipti jetpis eki myń kron baılyǵyń bolmaı bel býý qıyn ǵoı. İs bastaý úshin biraz qarjy búl! — dep oılaǵanda basymda túk joq sıaqty edi. Meni diril shydatpaı áketip barady, arasynda aýyq-aýyq óksip te qoıamyn. Mende ómir osymen támamdaldy, aqyrǵy ánim aıtylyp bitti degen bir sezim boldy. Biraq onyń endi maǵan báribir, shyn máninde oǵan eshbir alańdaıtyn men joq. Qaıta ez turaǵymnan birte-birte alystap, qalany qaq jaryp portqa kele jatyrmyn. Ólgim kelse, týra kóshede jata qap ólip kete bermeımin be. Qaıǵy-qapadan enjar bolyp kettim; janshylǵan bashpaılarym shydatpaı aýyryp, zardaby joǵarylap jambasyma jetkendeı sezinemin, biraq oǵan mazasyzdanatyn men joq. Budan áldeqaıda zor azap shegip, qaıǵy-qasiret tarttym emes pe.Mine, men temirjol kópirine shyqtym. Búl arada eshbir qozǵalys ta, shý da joq, ara-tura balyqshy men matros sıaqty qaltasyna qol salyp qydyryp júrgen kisiler kezdesip qalady. Qatarlasqanymyzda maǵan tesile qaraǵan bir aqsaq adamǵa nazarym aýdy. Ony eriksiz toqtatyp, qalpaǵymdy sál kóterip "Monahtyń" júzip ketken-ketpegenin suradym. Suraı turyp ózimdi-ózim ustaı almaı, onyń tap tanaýynyń aldynan saýsaǵymdy shertip qalyp:

— Táıiri alǵyr, "Monah" pa! Ol týraly tars umytyp ketippin ǵoı.

Áıtkenmen, sol keme týraly oı eriksiz basyma kirip alyp shyqpaı qoıdy.

— Iá, qas qylǵandaı "Monah" ketip qalǵan eken ǵoı.

— Al onyń qaıda ketkenin aıtpas pa ekensiz maǵan?

Ol oılanyp qaldy, aqsaq aıaǵyn sál kóterip bulǵap ap: —Joq, — dedi. — Al onyń qandaı júk tıegenin bilesiz be? —Joq, — dep jaýap qattym.

Búl eki ortada men "Monahty" umytyp úlgerip, aqsaqty Halmestronǵa deıingi qashyqtyqtyń qansha ekeni, jáne eski eseppen, jaǵrafıalyq mılámen eseptegendegi qashyqtyǵyn suradym.

— Halmestronǵa deıin, bálkim...

— Nemese Veblýngeneske deıin?

— Onda bylaı: Halmestronǵa deıin bálkim...

— Bermen qarańyz, umytpas úshin, — dep onyń sózin qaıta bóldim. — Marhabat etip, bir shókim temeki berińizshi, quıttaı ǵana shókim!

Temekini alyp, alǵysty jaýdyryp, ketip qaldym. Temekini jalpy paıdalanǵanym joq, qaltama sala saldym. Aqsaq meniń artymnan qarap qaldy, bálkim, oǵan bir kúdik týǵyzsam kerek. Qaıda barsam da onyń kúmánshil kózqarasy qyr sońymnan bir qalmaı, túp izimdi baǵyp ańdyp júretin osy adamdy unatpaı qaldym. Burylyp oǵan qaıtyp keldim de, týra qarap:

— Ishi! — dedim.

Bir ǵana osy soz; ıshi. Basqa túk te aıtqam joq. Osyny aıtyp, betine tesile qarap turyp, kózqarasymnyń o dúnıeden shyqqandaı sumdyq úreıli ekenin sezdim.

Álgi sózdi aıtyp bir aýyq ornymnan qozǵalmaı qalyp, sosyn vokzalǵa qaraı tarttym. Aqsaq tis jarmaı, tek meni kózimen uzatyp salyp turdy.

Ishi me? Kenet toqtaı qaldym. Qalaısha birden tanymaǵanmyn? Bul múgedekti buryn da kezdestirip edim ǵoı. Grensende ap-ashyq erteńgilikte kórgenmin, jeletkimdi báseke salyp júrgenim de sonda. Maǵan sol kúnnen beri tutas ǵasyr ótkendeı kórindi.

Osynyń bárine alań men Port kóshesiniń buryshyndaǵy bir úıdiń qabyrǵasyna súıene turyp oı júgirtkende kenet dir ete tústim de, kózden tasalanýǵa tyrystym. Biraq onyń sáti túspeı,

bar uıatty jıyp qoıyp, basqa jasar laj qalmaǵan soń basymdy tik kóterip edim, "Komandormen" týra betpe-bet kezdeskenim ǵoı.

Shaldýarlyqtyń menen qalaı shyǵatynyn bilmeımin, ol durystap kórip alsyn degendeı, qabyrǵadan bir qadam keri shegindim. Muny men onyń aıanyshyn týǵyzǵym kelip jasaǵanym joq, qaıta ózimdi masqara etip qorlaý úshin istedim. Jerge jata qalyp, "Komandordan" betimdi bylsh etkizip, tepkilep tapta dep ótinýge de ázir edim. Tipti oǵan qaıyrly kesh tilegen de joqpyn.

Zaıyry, "Komandor" jaǵdaıymnyń oıdaǵydaı emes ekenin ańǵarsa kerek, júrisin baıaýlatty, al men bolsam ony toqtatý úshin:

— Sizge birdeńeler aparmaq edim, bitire almaı-aq qoıdym... — dep mińgirledim.

— Á, solaı ma? — dep, kúmándanǵan syńaı tanytty ol. — Demek, siz áli ony bitirmegen ekensiz ǵoı.

— Joq, bitire almaı-aq qoıdym.

"Komandordyń" iltıpatyn sezip, kózime jas toldy, ózimdi bekem ustaǵym kep, qaqyrynyp, qatty jótelip aldym. "Komandor" sińbirip tastap, maǵan qadala qarady.

— Kúnkóristik birdeńeńiz bar ma? — dep surady.

— Joq, dep jaýap berdim. — Mende eshteńe de joq. Búgindikke nár tatqan emen, al...

— Qudaı aıasyn, dostym sizdi ashtan óltirip, qalaı qarap otyramyz! — dep qaltasyn aqtara bastady.

Osy arada taǵy da meniń arym oıana bastady, tesilip baryp qabyrǵaǵa qaıta súıenip "Komandordyń" ámıanyn qalaı aqtarǵanyna kóz saldym, biraq úndegenim joq. Ol maǵan on kron usyndy. Jaıdan-jaı, oılanbastan on kron berip tur. Berip turyp, sizdi ashtan óltirip, qarap otyrýǵa bolmaıdy dep qaıtalap qoıady.

Men múdirińkirep, bas tartýǵa tyrysyp, aqshany birden ala qoımadym.

— Shynyn aıtqanda, maǵan uıat, onyń ústine mynaýyń yz tym kop.

— Tezirek alyńyz! — dep ol saǵatyna qarady — Poıyzǵa barýym kerek, ol kelip turǵan sekildi kórinedi.

Qýanyshtan tilim baılanyp, aqshany aldym, aýzyma bir aýyz soz túspeı, oǵan raqmet te aıta almadym.

— Uıalmańyz! — dedi "Komandor" qoshtasyp turyp. — Siz jumysyńyzben óteısiz ǵoı.

Asyǵyp ol ketip qaldy.

Onyń syrtynan qarap turyp bergen kómegi úshin alǵys ta aıtpaǵanym esime tústi. Ony qýyp jeteıin desem, ornymnan qozǵala alar emespin, eki aıaǵym da ózime baǵynbaıtyn sıaqty. Ol bolsa, barǵan saıyn alystaı berdi, alystaı berdi. Artynan qýyp bara almadym, aıǵaılap shaqyrýǵa batpadym. Al alaburtqan kóńilimdi basyp, daýystap bir shaqyrdym, eki shaqyrdym, biraq ol tym alystap ketken eken, álsiz únim jetpedi. Kóshede jalǵyz turyp, onyń tý syrtynan kóz almaı, solq-solq etip jyladym. "Qulaq estimegen is!" — dedim ózim ishteı. — Ol maǵan tabany kúrekteı on kron berdi-aý! Álginde ǵana ol turǵan jerge aýysyp, onyń kúlli qımylyn qaıtalaı bastadym. Qaǵazdy jaspen sýlaǵan kózime taqap, eki jaǵyn birdeı qarap, tóńirekke túgel estilgendeı etip qolymda turǵan rasynda da on kron aqsha dep ant-sý ishkendeı boldym. Birqaýym ýaqyttan keıin, bálkim, aınalam qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh bola qalǵanyna qaraǵanda sheksiz kóp ýaqyt bolýy kerek, kútpegen jerde Tamtegatendegi on birinshi úıden bir-aq shyqtym. Óıtkeni osy arada ózimdi uzaq tasyǵan arbakeshti aldap tastap ketip, eshkimniń kózine túspeı aýla arqyly basqa kóshege shyǵyp ketip em ǵoı. Az-kem turyp esimdi jıdim da, óz qylyǵyma tańdanyp, qaqpaǵa qaıta kirip týra "Kelýshilerge arnalǵan pansıonatqa" bet aldym. Odan qonalqa surap edim, tabanda tósek-oryn berdi. Kún seısenbi. Kún keremet ashyq, jaryq nur sebezdep, tóńirek túgel múlgip qalǵan. Qar erip ketti, qaıda kóz salsań da shat-shadyman, kóńildi jurt, qýanyshty júzderden kúlki lebi esedi. Fontandardyń ústinde kún nurynan altyndaı jalqyn, aspandaı kógildir sý shapshyp basylyp, shapshyp basylyp tur. Túske tarmasa "Komandordyń" on krony arqasynda kádege batyp, turyp jatqan Tomtagendegi úıden shyǵyp, qalaǵa attandym. Kóńilim kóterińki bolatyn, keshke deıin ala shubar tobyrdy qyzyqtap jurt kóp júretin kóshelermen qydyrdym. Keshki jetiden nedáýir buryn Qasıetti Ýlap alańyn aralap nómiri ekinshi úıdiń terezesine kóz tastap qoıyp júrdim. Bir saǵattan keıin kórem ǵoı ony! Júregim alqynyp, aýzyma tyǵyldy. Ne bolar eken? Ol júgirip baspaldaqtan túskende ne aıtpaqpyn? Qaıyrly kesh, bıkesh! -deımin be, álde jymıyp qarsy alam ba? Jymıýmen shekteleıin dep sheshtim. Álbette iltıpat jasap, basymdy ıetinimde sóz joq.

Munshalyq erte kelgenime eptep uıalyp, alańnan ketip Karl Iýan kóshesinde qydyrystaı bastadym, ýnıversıtettegi saǵattan biraq kóz almadym desem de bolady. Saǵat segizde Ýnıversıtet kóshesine qaıta buryldym. Jolaı keshigińkiregenimdi ańdap, adymymdy jebeı tústim. Aıaǵym qatty aýyryp keledi, eger osy aýrý bolmasa, menen baqytty jan joq kóriner edi. Alqynýymdy basaıyn dep fontannyń, aldyna toqtap, onda uzaq turyp, nómiri ekinshi úıdiń terezesin ańdydym, alaıda ol kózge túspedi. Nesi bar, kútemin, asyǵatyn eshteńe joq, bir sharýaǵa ony ustap qalǵan ǵoı, sirá. Kútip turmyn. Al osy meniń túsim emes pe, ózi? Múmkin ótken kezdesýdi elestetken shyǵarmyn, óıtkeni túni boıy sandyraqtap jattym ǵoı. Kóńilim alaburtyp, osyny oılaı bastadym, kúmán jaǵy basyp bara jatqan sıaqty.

— Ym!

Tý syrtymda báz bireý jótkirindi. Ol jóteldi estidim, jeńil aıaq alysty da estidim, biraq úlken baspaldaqtan kóz almaı, oǵan burylyp qaraǵanym joq.

— Qaıyrly kesh! — degen tilekti esittim sálden soń. Jymıýdy umytyp kettim, tipti qalpaǵymdy da sheshkenim joq, óıtkeni onyń basqa jaqtan kelgeni tańǵaldyryp, esimdi jıa almadym.

— Kop kúttińiz be? — dep surady ol dem alysy jıilep.

— Joq, keshirińiz, álginde ǵana keldim, — dep jaýap qattym. — Al taqa kútip qalǵanda da onda turǵan qasiret joq qoı. Aıtqandaı sizdi men basqa jaqtan keler dep kútip edim.

— Men mamamdy shyǵaryp saldym, búgin ony qonaqqa shaqyrǵan edi.

— Á, solaı ma? — deımin.

Ornymyzdan qozǵaldyq. Buryshta turǵan polıseı bizge qaraı beredi.

— Al biz endi qaıda baramyz? — dep kidirdim qyz aldynda.

— Ah, barar jerdi óziń tańdaý degen bir qıyn sharýa!

Tym-tyrys únsizdik ornady.

Sosyn áıteýir birdeńe aıtý kerek bolǵan soń:

— Sizdiń úıdiń terezeleri qarańǵy kórinedi ǵoı, — dedim.

— Iá, qarańǵy, — dep kóńildene ún qatty ol. — Qyzmetshi áıel suranyp ketip qalyp edi, úıde eshkim joq.

Biz toqtap, buryn ómiri kórmegendeı nómiri ekinshi úıdiń terezesine qaraımyz.

— Ondaı bolsa, sizdiń úıge barmaımyz ba? — dedim men. — Ruqsat etseńiz, esiktiń aýzynda-aq otyraıyn.

Ón boıym dirildep ketti, mundaı batylsyzdyqqa barǵanyma qatty ókindim. Ol shamdanyp ketip qalsa ne bolady? Qaıtyp ony kóre almasam qaıttym? Áı, meniń osy eski-qusqym da eńsemdi ezip bitti-aý. Úmit úze toryǵyp jaýabyn kúttim.

— Al sizge, shynyn aıtqanda esik aýzynda otyrýdyń esh qajeti joq, — dedi de ol, biz baspaldaqpen joǵary kóterile bastadyq.

Aýyz úı qarańǵy eken, ol meni qolymnan ustap, ózimen birge ertip júrdi. Udaıy úndemeýdiń keregi joq, qysylmaı-aq áńgimelese bergen abzal, dedi ol Úıge endik. Shyraǵdandy jaǵyp, shamdy emes, shyraǵdandy jaǵa turyp ol ázil aralas kúlkimen bylaı dedi:

— Tek qana siz maǵan qaramaýǵa tıistisiz. Ah, maǵan qandaı uıat deseńizshi. Biraq men budan bylaı mundaıdy ómiri jasamaımyn.

— Ne úshin budan bylaı da jasamasqa?

— Men eshqashan... jo-joq. Qudaı saqtasyn, budan bylaı sizdi eshqashan da súımeıtin bolamyn.

— Shyn súımeıtin bolasyz ba? — dedim men de, ekeýmiz de kúlip jiberdik.

Men oǵan qolymdy sozdym, ol jalt berip jaltaryp ketip, júgirip ústeldiń kelesi jaǵyna shyqty. Biraz ýaqyt bir-birimizge qarap qadaldyq ta qaldyq, al aramyzda shyraǵdan turdy.

Sosyn ol tor perdesi men qalpaǵyn sheshe bastady, al jalt-jult etken eki kózi menen ajyraǵan joq, árbir qımylymdy baǵyp, qadaldy da turdy. Ol men tarpa bas salyp qushaqtaı alady dep qorqatyn syńaıly. Oǵan qaıta umtylǵanda kilemge súrinip ketip ushyp tústim. Aýrý aıaǵymdy endi kúsh túsirip basa almaıtyn boldym. Qyzaraqtap ornymnan turdym.

— Qudaıa, qalaı qyzaryp kettińiz? — dedi ol. — Bir jerińiz qatty aýyryp qalǵan joq pa?

— Iá, óte qatty.

Ústeldi aınalyp qaıta júgire bastadyq.

— Shamasy, siz aqsaıtyn sıaqtysyz ba?

— Iá, eptep syltımyn.

— Ótken joly qolyńyzdyń bir saýsaǵy aýyryp edi, al endi aıaǵyńyz aýyryp qapty. Bir basyńyzda qansha baqytsyzdyq bar, á?!

— Birneshe kún buryn meni arba basyp, janshyp kete jazdady.

— Janshyp ketýge sál qaldy deısiz be? Zaıyry, taǵy da mas bolǵansyz ǵoı. Qudaıa, qandaı ómir keship júrsiz, jas jigit! — Ol suq saýsaǵymen ses tanytyp, sosyn baısal tartyp, salmaqtana qaldy. — Kelińiz, otyralyq, — dedi ol. Joq, tek esik aýzynda emes, siz óte uıalshaq ekensiz, anaý araǵa otyryńyz. Siz anda, men mıynda, solaı bolsyn... Eh, kisi uıalshaq bolǵanda otyrys qandaı kóńilsiz! Óziń sóılep, óziń isteýińe týra keledi bárin, al sizden eshqandaı kómek joq. Bylaı qarańyz, máselen, siz qolyńyzdy meniń oryndyǵymnyń arqasyna arta salyp otyrýyńyzǵa ábden bolady, ony aıtpaı-aq bilýińiz kerek qoı. Al eger sizge men mynany aıtsam bar ǵoı, óz qulaǵyńyzǵa ózińiz senbegendeı, maǵan nesine tesilip qaraı beresiz? Iá,, ony men áldeneshe márte baıqadym, qazir de solaı tesilip otyrsyz. Alaıda ylǵı da osyndaı baısaldy sypaıymyn dep meni sendiremin dep áýre bolmańyz, keıde júgen — quryq alyp shyǵandap ketetiniń de bar. İship alyp qyr sońymnan qalmaı, "Kitabyńyzdy joǵaltasyz, bıkesh, sóz joq kitabyńyzdy joǵaltasyz, bıkesh!" dep qaqyldap, úıge deıin kelgen kúni tym dókir boldyńyz. Ha-ha-ha! Túý, sondaı sumpaıy jeksuryn kórindińiz sonda.

Oǵan uıalyp abdyraı qaradym. Júregim dúrs-dúrs soǵyp, qan ystyq tolqyndaı tula boıyma jaıyldy. Adam turaǵynda otyryp, saǵattyń tyqylyn esitý jáne jap-jas, jaıdary qyzben áńgimelesý qandaı ǵanıbet.

— Siz nege úndemeısiz?

— Qandaı ǵajap súıikti jansyz! — dedim men. — Siz meni baýrap aldyńyz, ábden tylsymdap tastap, otyrǵan jerde murttaı ushyrdyńyz! Siz — ózim kórgenderdiń, óńin kórgenderdiń ishindegi eń ǵajabysyz. Keıde kózińiz nur shashyp jarqyrap týrady, mundaı ǵalamat ǵajap jarqyldy eshqashan kórgen emen, jaınaǵanda ol gúlge uqsaıdy. Á? Jo-joq, men ony gúlge teńemes em, biraq. Men sizge ólerdeı ǵashyqpyn, sondyqtan da azap shegip júrmin. Atyńyz qalaı edi? Ózińizdi qalaı ataıtynyn maǵan sózsiz aıtýǵa tıistisiz...

— Al sizdiń atyńyz kim? Qudaıa, taǵy da umytyp kete jazdaǵanymdy! Keshe kún uzaq sizden ne suraý kerektigin oılandym. Joq, kún uzaq emes, siz týraly kúni boıy oılaǵan joqpyn.

— Bilesiz be, sizdi qalaı ataǵanymdy? Men sizdi Ilaıalı dep atadym. Sizge búl qalaı kórinedi? Munda ustatpaıtyn oınaqy syńǵyr bar...

— Ilaıalı ma?

— Iá.

— Bul bázbir shetel tilinde bolar.

— Ym! Joq, tipti de olaı emes.

— Iá, bul jaman emes.

Uzaq áńgimeden keıin bir-birimizge esimderimizdi aıttyq. Ol kelip meniń qasyma dıvanǵa otyryp, oryndyqty aıaǵymen ári ysyryp jiberdi Áńgime-dúken qaıta bastaldy.

— Siz búgin tipti qyrynypsyz ǵoı, — dedi ol. — Onyń ústine ótkendegiden óńińiz áldeqaıda táýir. Ras, boıyńyz sál alasalaý, alaıda jaman oılap qalyp júrmeńiz. Joq, ótken joly shynynda da usqynyńyz onsha bolǵan joq. Oǵan qosa saýsaǵyńyzdy qaıdaǵy bir jurtta qalǵan shúberekpen baılap alypsyz. Sol túrińizben bázbir jerge menimen birge baryp sharap ishkińiz keledi. Ondaı qurmetińizge endi rahmet!

— Demek, meniń ústi-basyma qarap birge barǵyńyz kelmegen eken ǵoı.

— Joq, — dep ol tómen qarady. Joq, qudaı kýá ǵoı, ol úshin emes. Ol úshin emes, qudaıa. Ol týraly men tipti oılaǵan da joqpyn.

— Beri qarańyz, — dedim men. — Árıne, siz ózińiz oılaǵandaı, kıeli rýhpen ómir súrip, jaqsy kıinip júrgenimdi qalaısyz. Al men olaı isteı almaımyn, óıtkeni óte kedeımin, taqyr kedeımin.

Ol ańtarylyp maǵan qarady.

— Siz kedeısiz be? — dep qaıtalap surady.

— Iá, kedeımin.

Ekeýmiz de únsiz qaldyq.

— Qudaı-aý, myna men de kedeımin, — dep basyn tákapparlana silkip qaldy.

Jargonmen sóıleıtin sózýarlaý, erketotaı laý, baryp turǵan kádimgi qarapaıym qyz bolǵanymen onyń árbir sózi júregime sharaptyń tamshy syndaı sińip, mas qyldy. Ol basyn bir ıyǵyna salyp, qısaıa otyratyn ádetimen, men birdeńe aıtqanda zeıin qoıa tyńdaıtynymen tańdandyrdy. Sonyń bárinde onyń tynys lebi júzimdi sharpıtynyn sezdim.

— Bilseńiz bar ǵoı, másele mynada... tek qana siz ashýlanbańyz... Keshkisin uıyqtaǵaly qısaıǵanymda, ózińiz qasymda jatqandaı... bylaı qolymdy sozdym... Sóıtip jatyp uıyqtap kettim.

— Mine, gáp! Óte súıkimdi qylyq, — dep bir aýyq tym-tyrys bola qaldy. — Biraq siz búl batyldyǵyńyzdy qashyqta ǵana kórsete alasyz ǵoı, al basqasha...

— Basqasha olaı jasaı almaıdy dep oılaısyz ba?

— Jasaı almaıdy dep oılaımyn.

— Qoıyńyz, menen bárin de kútýińizge bolady, — dep oǵan qýaqylana kóz tastadym.

Sosyn qolymdy beline orap qushaqqa tarttym.

— Bar bolǵany osy ma? — dep betime qarady ol

Teginde ol meni tym sypaıy adam sanaıtyn bolsa kerek, osynysy qorlaǵandaı kórinip, yzamdy keltirdi de, tálimsip otyrmaı, batyldyqqa baryp, onyń qolyn ustadym. Alaıda ol qolyn sypaıy ǵana tartyp alyp, ysylyńqyrap otyrdy. Osy qımyly meni batyldyǵymnan aıyryp, qysylǵanymdy jasyra almaı terezege qaradym. Qalaı degenmen de, men beısharamyn, ózim týraly onsha joǵary pikirde bolmaýym kerek edi ǵoı. Muny baıaǵy isim ońǵa basyp adam qatarynda júrgen jaqsy kúnderimde kezdestirsem másele basqa.

— Mine, kórdińiz be! — dedi ol — Kórdińiz ǵoı, ózińizdi qalaı op-ońaı jeńýge bolatynyn, sál ǵana qabaq shytyp, aýlaǵyraq otyrsań boldy, birden berekeńiz qashyp, abdyrap qalady ekensiz.

Ol oınaqylana kúlip, ózine tesile qaraǵanǵa jany tózbeıtin deı kórinip, kózin tars jumdy...

— Qudaı bar bolsa, kózińe qazir kórseteıin, — dep daýsym shyǵyp ketti de ony qushyrlana ıyǵynan qushtym.

Esinen adasqan ba ol, meni bir tájirıbesiz bozbala sanaıdy! Ýa, o jaǵyn endi kóre jatarmyz... Mundaı iste meni basqalardan nashar dep eshkim aıta almaıdy. Ondaıǵa kelgende adam emes, saıtan bolyp ketetinim bar. Eregeskende bar ǵoı, osy...

Shynynda da, biraz birdeńege jaraǵanym ótirik pe!

Ol kózin ashpaı typ-tynysh otyr, ekeýmiz de únsizbiz. Batyldanyp ony ózime tartyp, keýdeme qystym, ol lám-mım dep til qatqan joq. Dúsirlegen at tuıaǵyndaı júrekterimizdiń dúrs-dúrs soqqanyn esittim.

Ony súıip aldym.

Odan arǵysy esimde joq, qaıdaǵy-jaıdaǵy qısynsyz birdeńeler aıtyp, ony kúldirip, qulaǵyna jan tebirenter sózder sybyrlap, erinimdi ernine jabystyryp, betinen sıpap, súıdim kep, súıdim kep ony, súıe berdim. Keýdeshesiniń túımeleriniń áýeli bireýi, sosyn ekinshisin aǵyttym, keýdesi jalańashtanyp, kóıleginiń omyraýynan qos anary jarq etti, appaq dóp-dóńgelek, top-tompaq ǵajaıyptyń ǵajaby eken.

— Apyraı, qaraýǵa ruqsat etińizshi, — dep túımelerdi túgel aǵytýǵa tyrysyp, tánin jalańashtaı túskim keldi, alaıda asyp-sasyp ábigerlenip, astyńǵy túımelerdi aǵyta almadym, keýde tartqyshy da tym tar eken. — Kózimmen aımalap, iship-jep baramyn birtindep...

Osy arada ol qolyn moınyma oraı salyp, baıaý ǵana aıalaı qushty; delbeńdegen qyzǵylt tanaýynan ańqyǵan demi betimdi aımalap, bir qolymen oz túımelerin birinen soń birin ózi aǵyta bastady. Ol úzdik-sozdyq qymsyna kúlip, óz úreıin meniń sezgen-sezbegenimdi bilgisi kelgendeı betime qarap qoıady. Lentalarynyń baılaýyn sheship, bel tańǵyshyn aǵytyp jatyr, qımylynda qansha náziktik, uıańdyq bar deseńizshi.

Nazarymdy basqa jaqqa aýdarǵaly sol qolymen ıyǵymdy sıpalap:

— Iyǵyńyzda túsken shashtar qanshama! — deıdi.

— Iá, — dep úzdige sybyrlaımyn erinimdi onyń keýdesine tıgizgim kep.

Ol mine meniń q^symda qatar jatyr, kóıleginiń aldy túgel ashyq. Kenet ol tym tereńdep ketkenin sezip, esin jıyp aldy. Jalańash tánin jabýǵa tyrysyp, ornynan kóterilgisi keledi. Uıat — aryn kólegeılep, áńgimesin qaıta sabaqtap, ıyǵyma túsken shashtaryma burmaq bolady.

— Shashyńyz nege munsha kóp túsedi?

— Bilmeımin.

— Árıne, tegi siz tym kop ishesiz, másele sonda. Túý, tipti aıtýǵa uıat! Uıalsańshy! Shynymdy aıtsam, sizden ondaıdy kútken joq edim. Áli jap-jas syz, soǵan qaramastan qasqaıyp barasyz!.. Al endi óz ómirińiz jóninde aıtyp berińizshi. Onyń sumdyq úreıli ekeninde shúbám joq. Tek qana aqıqatyn, shyn qalaı bolǵanyn ǵana aıtyńyz. Eger birdeńeni búgip qap jasyratyn bolsańyz, ony men júzińizden-aq ańdap bilip otyramyn. Al, káne, áńgimeleńiz.

Eh, qalaı sharshadym deseıshi! Qýanyshym qoınyma syımaı, betine ǵana qarap qasynda tynysh otyrmadym ba! Erkektigim ustap bosqa áýre bop, bolmashy oıynǵa kúshimdi shyǵyndaǵanym ne. Eshteńege jaramaı, túkke turǵysyz ybyljyǵan birdeńe bolyp shyqtym emes pe.

— Bastasańshy endi! — dep talap etti oıa

Jaǵdaıdy paıdalanyp men oǵan bár-bári, naǵyz aqıqat shyndyqty aıtyp berdim. Mán-jaıdy shyn ómirde bolǵanyn ózgertpeı, qara boıaýyn qalyńdatpaı baıandadym. Onyń aıanyshyn oıatqym kelgen joq, tipti birde bes kron jep kete jazdaǵanymdy da jasyrmadym.

Ol aýzyn ashyp, appaq qýdaı bolyp úreılene otyryp tyńdady, onyń jarq-jurq etken janarynan qysylý, qymsyný nyshany ańǵaryldy. Men ózimniń ábestigimdi túzetkim kelip, oǵan eser etken keleńsizdikti aıyqtyrýǵa tyrysyp, aldymen ózimdi-ózim qolǵa aldym.

— Biraq bunyń bári ótken is, endi qaıtyp eshqashan da qaıtalanbaıdy: men barlyǵynan qutyldym, qutqaryldym.

Alaıda ol ábden abyrjyp abdyrap qalǵan eken.

—Qudaı-aý! — dep tyrp etpeı otyryp qaldy da, sosyn "Qudaı-aý, qudaı-aý" dep áldeneshe qaıtalady.

Qaljyńdaýǵa tyrysyp, ony qytyqtap, ózime tarttym. Ol bolsa keýdeshesin túımelep te úlgerdi, onysy meniń ashýymdy keltirdi. Túımesin salyp alǵany nesi? Álginde shashymnyń beıbereket azǵyndyq tirlikten túskenin dáleldep shyqsam, onyń kóz aldynda bedelim qazirgiden álde joǵary bolar ma edi. Shamasy áı-shaıǵa qaramaı birden kúnáǵa batsam, oǵan kóbirek unaıtyn bolǵanym ba?.. Bos sóz-ez sóz, jetti endi. Nede bolsa, batylyraq qımyldaý kerek. Al batyl qımyldaý qajet bolǵan kezde jerge qaraǵan kisiń men emes.

Tegeýrindi qımylǵa qaıta kósher shaq týdy.

Uzyn-yrǵa sózge barmaı, men ony dıvanǵa jyǵyp saldym. Ol qarsylasqan boldy, biraq qarsylyǵy onsha kúshti emes, odan góri tańdanýy basymdaý tárizdi.

— Sizge ne bolǵan, ne isteıin dep jatyrsyz?.. Bolmaıdy... — deıdi ol.

— Ne isteıin dep jatyrsyz, deısiz be?

— Jo-joq... bolmaıdy... keregi joq...

— Iá, ıá.

— Kerek emes, bolmaıdy... tyńdaısyz ba! — dedi daýsyn kóterińkirep. Sosyn meni muqatqysy kelip: — Al, bilesiz be, siz maǵan esýas, jyndy sıaqty kórinesiz, — dedi.

Men eriksiz toqtap:

— Ótirik, siz olaı oılamaısyz! — dedim.

— Biraq sizdiń álpetińiz ádetten tys oǵash kórinedi. Meniń qyr sońymnan qalmaǵan kúni siz mas ta bolǵan joqsyz ǵoı.

— Joq. Mas emes, toqpyn da, aldynda ǵana aýqat jasaǵanmyn.

— Olaı bolsa, tipti jaman.

— Siz ne, meniń mas bop júrgenimdi artyq kóresiz be?

— Iá... Men sizden qorqamyn. Qýdaı úshin, bosatyńyzshy. Oılanyp qaldym. Joq, sonshalyq kúsh salyp, muny orta jolda qalaı qaldyrmaqpyn. Kesh qarańǵylyǵynda dıvan ústinde jasyrynbaq oınaýdyń qajeti ne! Shirkin-aı, mundaı sátte qandaı aıla-amalǵa barmaısyń? Bázbir kóz qylyp kólgirsigen uıalǵan sýdyń, ne ekenin men bilmeımin be. Sondaılyq sábı emespin ǵoı. Sabyr et. Bos soz-ez sóz, jeter!

Ol batyl, tipten batyl qarsylasty, búl jaı ǵana uıalshaqtyqtan bólek qımyl sıaqty. Men baıqamaı shyraǵdandy aýdaryp alyp, qarańǵylyq basty, al ol jantalasa qarsylasyp, tipti úni qaltyrap aıǵaılamaq boldy.

— Joq, bolmaıdy, keregi joq! Eger qalasańyz, odan da tósimnen súıińizshi! Súıiktim meniń, jaqsy jan!

Birden toqtaı qaldym. Osy sózderinen qorqynyshpen qosa dármensizdik lebi esti, oǵan ózim de shynymen ań-tań boldym. Ol aq tósinen súıýge ruqsat etip, maǵan syı tartqysy keldi. Munysy súıkimdi-aq, súıinishti de kúıinishti. Onyń aldyna men tizerlep qulaýǵa da beıilmin.

— Al, qymbattym, men eshteńe túsinip turǵanym joq, — dedim ábden zyqym shyǵyp abdyrap. — Shynymdy aıtsam, munyńyzdyń qandaı oıyn ekenin túsine alar emespin...

Ol ornynan turyp qaltyraǵan qolymen shyraǵdandy tutatty. Men dıvanǵa qaıta otyryp, sodan tyrp etpedim. Endi ne bolar eken? Ábden ábigerim shyqty.

Qabyrǵa saǵatyna kóz tastap, ol selk ete qaldy.

— Ah, uzamaı qyzmetshi áıel de oralady eken-aý, — dedi.

Onyń alǵashqy oılaǵany osy boldy.

Tuspalyn túsindim de túregeldim.

Iyǵyna salǵysy kelgendeı ol jamylǵysyn aldy da, qaıta oılanyp ornyna qoıdy, sosyn peshke qaraı shegindi. Óńi bop-boz bolyp, barǵan saıyn mazasyzdana túsken syńaıly. Onyń shyq dep esik nusqamasy úshin dalbasalap men:

— Ákeńiz áskerı bolyp pa edi? — dep suradym.

O l jaýap qatqansha jaılap ketýge yńǵaılandym.

— Iá, ol áskerı adam. Al ony qaıdan bildińiz?

— Bilmeımin, áıteýir oıǵa kelgen soń suraǵanym ǵoı.

— Qandaı ǵajap!

— Ras, osy sezimtaldyǵym kop kómek beredi. Ha-ha, men jaıdan-jaı jyndy deısiz be?

Maǵan jalt qarady da, biraq tis jarǵan joq. Meniń munda tura berýim ony qınaı túskenin ańǵaryp, buǵan núkte qoıaıyn dedim de, esikke bettedim. Neǵyp ol meni endi qaıtyp súımeıdi? Tipti qolyn da bermes pe eken? Kidirip, sony kúttim.

— Keteıin dep te tursyz ba? — dedi burynǵysynsha peshtiń qasynda turyp.

Jaýap qatqanym joq. Qorlanǵan hám abyrjyǵan basym, bir sóz qatpaı, oǵan telmiremin. Eh, bárin de búldirdim-aý! Meniń ketýge yńǵaılanǵanymda onyń sharýasy da joq sekildi kórindi. Men úshin ol endi máńgilik joq jan syqyldandy. Qoshtasarǵa ne aıtsam eken dep oıǵa shomdym. Ony qaıran qaldyryp, kóz aldynda meniń bedelimdi kóteretindeı tereń, mándi sóz izdedim. Bir ǵajaby, ózimniń berik baılamyma qarama-qarsy, kúıingen, keıigen ókpelegen qalpymmen asqaq ta abyroıly, salqyn da sabyrly qoshtasýdyń ornyna qısynsyz birdeńelerdi shatpaqtap ezip turyp aldym, qajet sóz oıǵa kelmeı, jeńiltektikke jol berdim. Basyma sol baıaǵy kitabı jaltyraq sózder kirip alyp shyqpaı qoıdy.

Onyń men ketsin dep týrasyn ashyq, ashyp aıtpaıtyny nesi? — dep suraımyn ózimnen. Iá, nege deımin-aý? Uıalatyn ne bar! Uzamaı qyzmetshi áıel keledi dep eskertý jasaǵansha: "Endi bara berýińizge týra keledi, óıtkeni anamdy alyp kelýim kerek, al meni sizdiń shyǵaryp salǵanyńyzdy qalamaımyn" dep op-ońaı-aq aıta salýyna bolady ǵoı. Onyń oıyna bul kelmedi. Apyr-aý, oıyna dál osy sózder, bálkim, kelgen de bolar. Men bolsam, osylaı oıla¬dym. Óıtkeni maǵan joba nusqaý ońaı: jamylǵysyn alyp, ornyna qaıta qoısa boldy, birden túsine qalamyn. Sezimtaldyǵym bar dep jáne aıttym emes pe. Shyn máninde ol úshin jalpy esalań, jyndy bolýdyń jalpy qajeti joq.

— Qudaı úshin, sizdi solaı ataǵanymdy keshirińizshi! — Aýzymnan sol sózdiń qalaı shyǵyp ketkenin bilmeımin, dep shyj-byj boldy ol.

Biraq ózi alysyraq turyp, maǵan jaqyndaǵan joq.

Al men qyńyraıyp óz betimnen qaıtpadym. Ony ábden yǵyr qylǵanymdy, bir sózim de kózdegen nysanasyna jetpegenin bile turyp, toqtamaı, myljyńdaı berdim, myljyńdaı berdim. Esalań bolmaı-aq sezimtal, sergek júregiń bolýy ábden múmkin dep oılaımyn. Usaq-túıek demeı, kez kelgen ún qatatyn jandar bolady, biraq olardy bir-aq sózben óltirýiń kádik. Meniń minezim sondaı janmyn degendi meńzedim. Másele mynada, qaıyrshylyq keıbir ádet-qylyqtarymdy shıryqtyryp jiberdi, soǵan qatty ókinemin, shynym, óte qatty ókinemin... Alaıda onyń jaqsy jaqtary da bar, solar keıde kádimgideı kómektesedi. Zıaly kedeı zıaly baıshigeshten áldeqaıda baıqampaz. Kedeı saq keledi, árbir adymyn baqylap otyrady, estigen árbir sózine kúdikpen qaraıdy. Árbir qadamy shıraýynan, oıy men seziminiń jumys isteýine májbúrleıdi. Ol suńǵyla, sergek, sezimtal, ákki, tájirıbeli, júregi jaraly...

Jaraly júregim jaıynda nedáýir uzaq aıttym. Alaıda men qanshalyq kóp sóılegen saıyn áıel sonshalyq mazasyzdandy. Aqyry, qatty qapalanyp:

— O, táńiri! Táńiri! — dep áldeneshe ret qaıtalady.

Ony jábirlep, azapqa sap turǵanymdy men jaqsy bilemin, jalpy bulaı jábirlegim joq edi, biraq jaǵdaı soǵan jetkizdi. Aqyr sońynda, eń bastysy aıtyldy ǵoı dep, ári onyń opynyp eńsesi túsip ketkenine tebirenip:

— Al endi kettim, ketemin! — dedim. — Ózińiz kórip tursyz ǵoı, mine qolym esiktiń tutqasynda. Qosh bolyńyz! Estısiz be, hosh! Ketýge berik bekindim. Sizben eki ret qoshtasqanda bir ret jaýap qatýyńyzǵa bolatyn edi ǵoı. Men tipti taǵy da júzdesýimizge ruqsat surap turǵanym joq, óıtkeni endi kezdesý sizge unamaıdy. Alaıda aıtyńyzshy — meni ne úshin osynsha qınap, azapqa saldyńyz? Sizge ne jamandyq istedim men? Ras, jolyńyzǵa kese-kóldeneń turyp, bóget bolǵanym joq. Nelikten menen tanymaıtyn adamdaı teris aınaldyńyz? Siz meni sýaltyp, qańyratyp tuldyrsyz qaldyrdyńyz ǵoı, túp-tamyrymmen taptalyp, qaıtyp boı kótere almaıtyndaı qyldyńyz ǵoı. Biraq, qudaı kórip turǵan shyǵar, men esalań jyndy emespin. Eger eńbektenip, sál oılanyp kórseńiz, meniń ábden saý, deni durys adam ekenimdi túsinesiz. Káne, sozsańshy qolyńyzdy. Bolmasa meniń jaqyndaýyma mursat berińiz. Ruqsat pa? Men sizge eshteńe de istemeımin, tek qana bir sátke aldyńyzda tizemdi búkkim, aıaǵyńyzdy qushyp tizerlep turǵym keledi. Bar bolǵany bir sátke ǵana, mursat etesiz be? Al jaqsy, olaı jasamaı-aq qoıaıyn, baıqaımyn, qorqyp týrsyz, jaraıdy, olaı jasamaıyn, estısiz be, olaı jasamaımyn. Alaıda, Qudaı úshin, aıtyńyzshy, nege munsha qorqasyz? Men bolsam, typ-tynysh turmyn ǵoı, tipti tyrp etken joqpyn. Ánsheıin ǵana aıaǵyńyzdyń astynda jatqan anaý kilemshege tizemdi búgeıin dep edim. Al siz qorqyp qaldyńyz, ony kózińizden birden-aq baıqadym. Neden qorqasyz, mine, men ornymnan qozǵalǵan da joqpyn ǵoı. Sizden ruqsat suraǵanda da adym ashqanym joq, solaı emes pe? Kilemsheniń qyzyl raýshany bar tusyna tizemdi búgemin dep kórsetkende de qımylsyz turyp, saýsaǵymmen de kórsetpeı, ıegimmen ısharat ettim ǵoı. Sóz qandaı raýshan jóninde bolyp turǵynyn óte jaqsy bilesiz, soǵan tizerlep turýǵa ruqsat etpeısiz, menen qorqasyz, qasyma kelýge de batpaısyń. Meni jyndy ataýǵa qataldyǵyńyz qalaı jetkenin bilmeımin. Meni olaı dep oılamaıtynyńyz shyn emes pe? Tek birde jazdyń kúni baıaǵyda esirik bolǵanym bar. Aýyr jumys atqaryp, ýaqytyly aýqat jasaýdy umytýǵa týra kelgen, óıtkeni bar oı-armanymdy iske arnap, jan-tánimdi iske salǵanmyn. Sol ǵadet qudaıdyń qutty kúni qaıtalaǵan aýqat jasaýdy udaıy umyta bergenmin. Qudaı kórip túr ǵoı, búl aqıqat! Ótirik aıtsam, túrgen jerimde qataıyn. Al siz renjitesiz, túsinińizshi! Olaı jumys isteýge meni joqshylyq jelkelegen joq: Ingebret pen Gravesende nesıe, mol nesıe paıdalanǵanmyn, kezinde aqsha degeniń mende kóp bolǵan, sonda da tamaq satyp almaı, ony ylǵı umytyp ketetinmin. Estısiz be? Siz lám-mım demeısiz, jaýap ta bermeısiz, peshtiń qasynan da ketpeısiz, jaı ǵana meniń ketýimdi kútip tursyz...

Ol shapshań basyp qasyma kep qolyn usyndy. Oǵan men senińkiremeı qaradym. Osyny ol shyn kóńilden shyn peıilmen jasap tur ma? Álde tek menen tezirek qutylý úshin istegeni me? Ol eki qolyn moınyma oraı salyp, kózine jas aldy. Al men oǵan qadaldym da qaldym. Ernin tosyp edi, áıteýir bári tezirek bitsin dep, ózin qurbandyqqa berip turǵany ǵoı dep senbedim.

Ol birdeńe aıtyp edi, onysy maǵan "Al men qalaı bolǵanmen de sizdi súıemin!" degendeı bop estildi. Ony jáne óte aqyryn, túsiniksizdeý etip aıtty. Bálkim, men durys estimegen shyǵarmyn, bálkim ol múldem basqa birdeńe aıtqan bolar, biraq onyń meniń moınyma qushyrlanyp asyla ketkeni, tipti aıaǵynyń ushynan turyp erinimen erinimdi izdep, bir mınýtteı súıiskeni anyq.

Óz basym, erkelep kelip, meni aıalaýǵa ol ózin-ózi kúshtedi me eken dep qorqyp, tek qana:

— Qandaı ǵajaıyp jan edińiz? — deýmen tyndym. Basqa bir aýyz sóz aıtqanym joq. Sheginip esikke tirelip, bólmeden artymmen shyǵyp kettim. Al ol qaldy.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

Qys tústi, ysqaıaq, syzdy ári qarsyz derlik máńgi, tumandy tún keldi, tabandatqan bir aptadaı bula jeldiń lebi de bilingen joq. Kóshelerde kún uzaq gaz fonarlar janyp turǵanyna qaramastan, jurt bir-birine qaqtyǵyp qalyp júrdi. Kúlli ún-shirkeý qońyraýynyń dańǵyry, laý attar syldyrmaqtarynyń shyldyry, adamdardyń daýsy -bár-bári tunshyǵa shyǵyp, tyǵyz aýada kómilip qalǵandaı boldy. Apta ótti, taǵy da bireýi ysyryldy, biraq aýa raıy sol baıaǵy qalpy.

Men burynǵydaı ýaqytsha qorǵalaıtyn orynda turam.

Osynaý baspanaǵa, onyń jıhazdalǵan bólmelerine barǵan saıyn baýyr basyp aldym. Qaıyrshylyǵyma qaramaı, kelip-ketýshilermen birge panalap jatyrmyn. Aqsham atamzamanda taýsylǵan, biraq týra bireýge quqym bar kisishe bunda kelýimdi toqtatpaı, óz adamy bolyp aldym. Qojaıyn ázir eshteńe aıtqan joq, áıtkenmen meni onymen esep aıyra almaıtynym qınaıdy. Osylaı úsh apta ótti.

Taǵy da jazyp jatqanyma birneshe kún boldy, biraq nátıjesine kóńilim tolmaıdy, sonda da erteden qara keshke deıin, tipti túndi tańǵa uryp eńbektenip jatyrmyn. Neni qolǵa alsam da — bosqa aram ter bolý, tabys degen ustatpaıdy.

Kóbinese meımanhananyń eń táýir degen ekinshi tájindegi bólmede jazýǵa tyrysamyn. Qaltamda aqsham bolyp, bárine de tóleýge hálim kep turǵan alǵashqy keshtep-aq meniń mazamdy alǵan eshkim joq. Bir durys maqala jazyp, bólme úshin jáne basqa qaryzdarymdy tóleýge múmkindik týar degen úmitti medet qylyp jan aıamaı jumys jasap jatyrmyn da. Ásirese, bir bastalǵan dúnıemnen bas ala almaı qoıdym, kitap dúkenindegi órt týraly sol astarly, shyǵarmadan kúterim kop, onyń arqaýynda muqıat órnekteıtin tereń mán jatyr. Sony tezirek bitirsem, alǵan qaryzymdy óteý úshin "Komandorǵa" beremin. Shyn talantty adamǵa kómek kórsetkenine "Komandordyń" kózi jetsin. Kózin jetkizetinimde tıtteı de kúmánim joq. Tek qashan shabyt kelip, jan-júregimdi baýrap alaryn tosa turý kerek. Shabyttyń meni tappaıtyn jáne osy taıaý kúnderi tappaıtyn nesi bar?! Maǵan bóget bolyp jatqan eshteńe joq; qojaıyn kún saıyn tamaqtandyryp otyrady, erteńgilik jáne keshkisin birneshe býterbrod beredi, ezim de edáýir tynyshtalyp, baısal tartyp qaldym. Jazǵanda endi qolymdy shúberekpen tańbaıtyn boldym, ekinshi tájiniń terezesinen kóshege basym aınalmaı qaraı alamyn. Burynǵydan jaǵdaıym barlyq jaǵynan da jaqsy, alaıda óz shyǵarmamdy áli kúnge deıin nege támamdaı almaı jatqanyma tańmyn. Onyń qandaı sebebi baryn bilmeımin.

Mine, endi ózimniń áljýaz, enjar ekenimdi, mı ymnyń nelikten jemissiz jumys isteıtinniń syryn ashyp, sebebin bilýdiń de sáti tústi. Sol kúni qojaıyn bir shot ákelip, qarap shyǵýymdy ótindi, menińshe osynyń esebi durys emes, kitaptaǵymen úılespeıdi dedi, biraq ózi qatesin taba almapty.

Men esepteýge kiristim de, qojaıyn qarsy aldymda otyrdy. Kúlli jıyrma sıfrdy jınaqtap, áýeli joǵarydan temen qaraı tekserip shyǵyp, esebin durys dep taptym, sodan tómennen joǵary qaraı súzip, taǵy da sol qorytyndyǵa keldim. Qojaıynyma qarasam, qarsy aldymda men ne aıtar eken dep kútip otyr; onyń eki qabat ekenin de baıqap qaldym, meniń qyraǵy janarymnan elemeı-aq degen nárseniń ózi qaǵas qalmaıtyny bar.

— Bári durys, — dedim oǵan.

— Joq, ár sıfrdy jeke-jeke tekserińizshi, — dep ótindi ol. — Somasy tym kop ekenine senimdimin.

Men ór sıfrdy jeke-jeke teksere bastadym. 2 nan 25-ten, shamnyń áınegi — 18, sabyn — 20, maı — 32... Sandardyń myna baǵandaryn tekserip shyǵý úshin eshqandaı darynnyń qajeti joq. Búl málim dúnıeniń shoty eken, qıyn da kúrdeli eshteńesi joq, qojaıynym aıtqan qateni tabýǵa tyrysyp-aq baqtym, biraq eshteńe taba almadym. Birneshe mınýt shuqshıyp otyryp, qas qylǵandaı basym aınalyp, kóz aldymdaǵynyń bári bytysyp ketti. Aqyry, ózimdi kúshtep bir jolǵa kóz toqtattym: 35/16 qadaq syr 16-dan, delingen. Mı ym jumys isteýden múldem qalyp, "syr" degen sózge meńireıe qaradym da odan ári ilgerileı almadym.

— Táıiri alǵyr, mynaý jeri adam tanymastaı etip jazylǵan eken! — dedim toryǵyp. — Qudaıa, erik ózińde, myna arada syrdyń on altydan bes qadaǵy dep jazǵanyn kórmeısiz be! Qulaq estip, kez kórmegen esep! Ózińiz qarańyzshy, káne!

— Ras, — dep kelisti qojaıyn. — Olardyń osylaı jazatyn ádeti bar. Bul kóp irimshik. Demek, barlyǵy durys. On altynyń besten biri degenimiz — bes.

Budan birer aı buryn bolsa, bir-aq mınýtte qaǵyp tastaıtyn myna shotty qaıta zerdeleýge kiristim; qara terge malynyp, bar kúshimdi salyp, mynaý jumbaq sandardy uǵynýǵa tyrysyp, jazylǵanǵa boılaǵym kelgendeı, kózimdi jumyp qansha oılansam da, eshteńe shyǵara almadym. Adyra qalǵyr, irimshigi túbime jetip, mı ymnyń ishinde birdeńe sógilip ketkendeı boldy.

Alaıda qojaıynǵa kóz qylyp, esebimdi odan ári jalǵastyryp, kózimdi joǵarydan tómen, tómennen joǵary qaraı júgirtip, erinimdi jybyrlatyp, ara-tura bir sandy daýysymdy shyǵara aıtyp qoıyp, tekserýdi aıaqtaýǵa da taıadym. Qojaıyn tyrp etpeı kútip otyr. Aqyry:

— Bastan-aıaq tekserip shyqtym, meniń oıymsha, munda eshqandaı qate joq, — dedim.

— Ras pa? — dedi ol tańyrqap. — Shynynda da, solaı ma?

Onyń maǵan senbegenin aıqyn kórip otyrmyn. Kenet onyń

úninde buryn men baıqamaǵan jaratpaý saryny, bázbir nemquraıdylyq paıda boldy. Shamasy, siz on alty úles degendi sanaýǵa jattyqpaǵan bolýyńyz kerek, budan birdeńe biletin taǵy bireýge eseptetip kórý kerek shyǵar, dedi. Bunyń bárin keıý keıpinde, meni kemsitý túrinde aıtqan joq, biraq bul salmaqty, oı salarlyq bolyp shyqty. Tabaldyryqqa baryp qap, maǵan burylyp:

— Bóget jasaǵanym úshin, keshirińiz! — dedi de shyǵyp ketti. Sálden keıin esik qaıta ashylyp, qojaıyn qaıtyp kirdi, zaıyry dálizde onsha uzap kete qoımaǵan syńaıy bar.

— Beri qarańyz! — dedi ol — Siz tek renjimeńiz, bizge birazyraq bereshegińiz bar. Shamasy, keshe sizdiń osynda qonystanǵanyńyzǵa úsh apta boldy-aý deımin. Iá, týra úsh apta. Úıelmendi-súıermendi januıa ustaı otyryp qıyndyqtan shyǵý ońaı emes, sondyqtan men nesıege turǵyndar jibere almaımyn...

— Maqala jazyp jatyrmyn, dep sizge aıtyp edim ǵoı, — dep onyń sózin bóldim. Sol daıyn bolysymen-aq aqshańyzdy tabanda alasyz. Ol úshin eshbir alań bolmańyz.

— Al, ony eshqashan jazyp bitire almasańyz she?

— Siz solaı oılaısyz ba? Shabyt maǵan erteń, tipti búgin túnde kelýi múmkin, olaı bolǵanda maqalany nebary shırek saǵatta jazyp tastaımyn.

Meniń jumys isteý tásilim basqa adamdardan múldem bólek, keıbireýler sıaqty kúnine bálen bet jazamyn dep josparlaı almaımyn, shabyt keler sátin kútemin. Al onyń keler kúnin, saǵatyn eshkim bilmeıdi, seni onyń ózi kelip tabady.

Qojaıyn ketip qaldy. Biraq onyń maǵan degen senimi shaıqalǵany beseneden belgili boldy.

Ózimnen-ózim ońasha qalyp, yzamen basymdaǵy shashymdy juldym. Joq, shynynda da, qıyndyqtan qutylýdyń eshqandaı joly qalmady. Mı ym qaıtyp maǵan qyzmet etpeýge aınaldy. Bir kesek syrdyń baǵasyn eseptep shyǵara almasam, naǵyz naqurys bolmaǵanda, kim boldym? Al men ózime, bálkim, osy men aqyl-esimnen adasqan joqpyn ba dep saýal qoısam she? Biraq esepke basymen súńgip otyryp, sırek sezimtaldyqpen qojaıynnyń ekiqabat ekenin baıqap qalǵanym qalaı? Buryn bul týraly jalpy túk oılaǵan emen, eshkim eshteńe aıtqan da joq, bári erkimnen tys boldy. Oǵan kózim túsýi muń eken, birden túsindim jáne jalpy úles degenmen basym qatyp otyryp sezdim. Onda muny qalaı uǵýǵa bolady?

Terezege kelip kóshege kóz tastadym. Tereze Vogımansgaten jaqqa qaraıtyn. Taban jolda balalar oınap júr. Kedeıler kóshesinde — kedeıdiń balasy. Olar bos shólmekti bir-birine laqtyrysyp máz bolyp shýlaıdy. Janynan usaq-túısek úı múlki tıelgen kólik baıaý ótip barady. Shamasy, kóshege shyǵaryp tastalǵan báz-bir otbasy mezgilsiz mezgilde basqa bir páterge kóship bara jatqan bolýy kerek. Ony birden ańǵardym. Kólikte kórpe-jastyqtar men jıhazdar bar. Jıhazdarynyń túri — qurt tesken kereýetter men komodtar, úsh aıaqty qyzyl oryndyqtar, kishkentaı shetperler, temirden jasalǵan eski-qusqy ydys-aıaqtar. Úsip murnynyń ushy qyzaryp ketken usqynsyz quıtaqandaı ǵana qyz bala qulap qalmas úshin kógerip ketken qolymen arbanyń jaqtaýynan myqtap ustap otyr. Astynda úıilip úıde balalar tósenetin dymqyl bóstekter jatyr. Bos shólmekti laqtyryp oınap júrgen balalarǵa ol da qaraıdy. Kóshege kóz salyp turyp, tóńirekte ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn op-ońaı túsindim. Terezeniń aldynda turyp qojaıyn aspazynyń as úıde qalaı yńyldap án salǵanyn esittim. Ac úı meniń bólmemmen japsarlas bolatyn, ári aspaz áıel yńyldap júrgen ándi buryn bilgendikten bir jerin búldirip almas pa eken dep qulaq saldym. Sosyn ózime-ózim: aqyl-esi durys emes adam osynyń bárin qabyldap, oı eleginen etkize ala ma, qudaıǵa shúkir, basqalar sıaqty men de esi túzý adammyn, dedim.

Kenet eki balaqannyń kóshede ursysyp jatqanyn kórdim; onyń bireýi qojaıynymnyń balasy ekenin tanydym. Terezeni ashyp, olardyń bir-birine ne aıtyp jatqanyn tyńdadym, sol sát terezeniń túbine bir top bala jınala qap joǵaryǵa qarady. Olar ne kútip túr? Qaıyr tileı me? Álde keptirgen gúl, súıek-saıaq, temeki qaldyǵyn, bolmasa jeýge bolatyn birdeńe tastar ma eken dep túr ma, oıynǵa kerek birdeńeler de tileıtin shyǵar. Meniń terezeme uzaq qaraǵan olardyń júzi sýyqtan kógerip ketipti. Al anaý ekeýi ózara áli daýlasyp túr. Balalardyń, aýzynan boqtyq sózder, qoldanýǵa kelmeıtin laqap attar, matros balaǵattary shyǵady, shamasy ony olar portta úırense kerek. Daýǵa qyzyp ketip olar ne bolǵanyn bilgeli júgirip kelgen qojaıyndy ańdamaı da qaldy.

— Iá, anaý! — dep shaǵyna bastady onyń uly. — Anaý meni alqymymnan alyp qylqyndyryp óltirip tastaı jazdady. — Sosyn ózin keleke etip kúlip turǵan qastasa qarap doldana aıqaı saldy: — Qurt qarańdy, ıttiń balasy! Qara kez kelgen silimtik meni keńirdekten alǵysy keledi! Mine saǵan, sybaǵań...

Qarynymen tar kósheni qalqalaǵan onyń anasy on jasar ulyn shap berip qolynan ustap, alyp ketpekshi boldy.

— TS! Aýzyńa ıe bol! Boqtap balaǵattaýshy bolma. Udaıy saıqaldarmen salǵylasyp júrgendeı shabalanasyń ǵoı! Tart káne, úıge!

— Barmaımyn!

— Joq, barasyń.

— Barmaımyn.

Terezeniń aldynda turyp anasynyń doldanyp qutyryp kete jazdaǵanyn kórdim; osy bir jıirkenishti kórinis meniń ashýymdy qatty keltirdi, odan ári shydaı almaı tómendegi balaǵa maǵan bir mınýtke ǵana joǵary kóterilip ket, dep aıqaıladym. Ekinshi ret aıqaılaǵanda daýsym óte qatty shyǵyp, qojaıynym abdyrap ba¬syn kóterip maǵan qarady. Alaıda ol boıyn tez jınap ala qoıyp, maǵan betpaqtana qarap, artyqshylyǵyn kórsetip qalmaq syńaımen tikireıip, ulyna eskertý jasady da, ketip qaldy. Balasyna ol men esitsin degendeı daýystap:

— Fý, qaıdaǵy joq bireýlerge jeksuryn bala ekenińdi kórsetýge uıalsańshy! — dedi.

Osylardyń bár-bári kózden ótkere turyp bolmashy birdeńelerdiń ózin qalt jibergem joq. Bul jolǵy baıqampazdyǵym tipten keremet boldy, usaq-túıektiń árqaısy sergek qabyldap, kezek-kezek oı eleginen ótkizdim. Demek, aqyl-esim zaqymdanbaǵan. Jáne zaqymdalatyn da reti joq qoı.

— Áı, tyńda! — dedim kenet ózime-ózim. — Sen aqyl-esiń jóninde kóp alańdap, uzaq mazasyzdandyń, endi jetti ol. Basyń usaq-túıektiń bárin baıqap, oı eleginen ótkizip jatsa, o esýastyq tyń nyshany bola ma eken? Sen jalpy ápendi qyzyq jansyn, qyzyq ekenińdi ózińe dáleldep te bere alamyn. Bir sozben aıtqanda, kez kelgen adamda aýytqý bolady, ásirese bolmashy nárseden jańylysasyń.

Onda turǵan ne bar, ol ánsheıin ǵana kezdeısoqtyq. Sen qyzyqsyń dep turmyn ǵoı. Al anaý shotyń, anaý túkke turǵysyz sasyq syrdyń on altydan bes bólegi — Ha-ha, qalampyr men burysh aralas irimshikti tapqan ekensiń! Sol kúlkili syrda ne túr, odan topastanyp ketýge ábden bolady, onyń bir ǵana ıisiniń ózi adamdy o dúnıege attandyrýy múmkin... — İshteı osyny aıtyp dúnıedegi kók irimshik ataýlynyń bárine qarqyldap kep kúldim. — Joq, sen odan da maǵan jeýge keletin birdeńe ber, — dedim. — Múmkindigi bolsa, jańa bylǵaǵan sary maıdyń on alty bóliginiń beseýin ber! Onda másele basqa!

Óz qaljyńyma ózim selkildep kúlip, ony óte qyzyq dep taptym. Rasynda da, mende eshqandaı kinárat bolǵan joq, men denim kámil saý adammyn!

Ózimmen-ózim sóılesip, bólmede árli-berli júrdim, kóńilim kóterilip, qýanyshtan mas bolǵan adamdaı daýystap kúldim. Shyn máninde osynaý qýanyshty mınýtte ǵana, jumys qabiletin oraltar aıyryqsha shat-shadyman sátti kútken sıaqtymyn. Ústel basyna otyra qalyp, shyǵarmamen shaǵyldandym da kettim. Jumys oıdaǵydaı jyljyp, burynǵydan áldeqaıda tabysty óristedi. Ol onsha shapshań da júrgen joq, biraq jasaǵanymnyń ózi maǵan teńdesi joqtaı bolyp kórindi. Onyń ústine shaldyǵyp sharshamaı tabany kúrekteı bir saǵat jumys istedim.

Kitap dúkenindegi órt týraly osy bir astarly shyǵarmamnyń, mine, eń mańyzdy tusyna da jettim. Osy túspen salystyrǵanda, buryn jazǵandarymnyń bári onsha mańyzdy bolmaı qaldy. Men munda shynaıy tereń oı aıtyp, janyp jatqan kitap emes mı, adamdardyń mıy dep, odan shyn mánindegi Varfolomeı túnin jasaǵym keldi. Kenet esik serpe ashylyp, qojaıynym ekpindeı kirdi. Esikte tipti sál bógelmeı ol basa-kóktep birden tórge shyqty.

Tý syrtymnan bireý pyshaq salǵandaı aıqaılap jiberdim.

— Qalaı? Maǵan siz birdeńe aıtqandaı kórindi me? — dedi ol — Bizge bir ýaqytsha pátershi keldi, men oǵan osy bólmeni bermekshimin. Al siz búgin tómende bizben birge túnep shyǵasyz, ol úshin ózińizdiń tósek ornyńyz bolýy kerek. — Áńgimeni odan ári sozbaı, meni tyńdaý bylaı tursyn kisi qurly kórmeı, ústel ústindegi qaǵazdardy sypyra bastady.

Meniń qýanyshty kóńil kúıim ǵaıyp boldy, ashýym kelip, yza býyp atyp turdym da, ile ózimdi ustap, sabama tústim. Bir sóz qatpaı únsiz turyp, onyń ústel ústindegi qaǵazdardy jınastyrýyna erik berdim. Qaǵazdardy qalaı bolsa solaı sypyrdy da, qolyma ustata saldy ol.

Amal qansha, bólmeni bosatyp berýge týra keldi. Eń ókinishtisi baǵa jetkisiz shabytty sát oralmastaı bolyp kózden bul-bul ushty. Jańa pátershini baspaldaqta qarsy aldym — ol qolynyń syrtyna leńgirdiń kógildir tańbasyn saldyrǵan jas jigit eken, artynda arqasyna sandyq tańyp alǵan kem baly kele jatyr. Zaıyry ol teńizshi bolýy kerek, demek, bir tún ǵana qonyp shyǵatyn kezdeısoq meıman. Erteń, bálkim ol ketkende, baǵym janyp, shabytym qaıta oralar. Bir bes mınýt bolsa jetedi — jumysymdy bitirip tastaı qoıamyn. Al ázirshe taǵdyrǵa baǵynbasqa bolmaıdy.

Buǵan deıin kúndiz-túni eri, áıeli, áıeliniń ákesi, tórt bala syǵylysyp turyp jatatyn úıdiń qojaıyny jaqtaǵy jartysynda bolmaǵan edim. Al aspaz áıel as úıde turyp, sonda uıyqtaıdy. Beıilsiz ǵana kelip, esikti qaqtym; ishten daýystar shyǵyp jatsa da jaýap bolmady.

Úıge kirgenimde kúıeýi til de qatqan joq, tipti sálemime de jaýap bermedi, mende esh sharýasy joq adamdaı meńireıip qarady da qoıdy. Aıtqandaı, men kemejaıda kergen bir kisi, jurt "Áınek" ataıtyn matrospen kart oınap otyrdy. Emshektegi sábı kereýette ýildep jatty, al qoshaıymnyń ákesi keýdesi men ishi aýyratyndaı búkshıip, basyn qolyna súıep qalǵan. Shashy ábden aǵaryp, ketken ol oljasyn ańdyǵan jylandaı ıirilip, basyn qyltıtady.

— Meni bir túnge panalatýǵa qarsy bolmassyz? — dedim qojaıynǵa.

— Meniń qatynym sondaı nusqaý berip júr me? — dep surady ol.

— Iá. Meniń bólmeme jańa pátershi kirdi.

Oǵan eshbir jaýap qatpaı qartymen bolyp ketti.

Qudaıdyń qutty kúni ol qonaqtarmen kart oınaıdy; oınaǵanda aqsha úshin emes, ýaqyt ozdyrý úshin, áıteýir birdeńe qyp qolbaılaý úshin oınaıdy. Odan basqa eshteńe de istemeıdi, qımyly sylbyr, enjar, al áıeli bolsa, baspaldaqpen joǵaryly-tómendi júgirip júrip, úıdiń sharýasyn tyndyrady, pátershiler izdep tabady. Onyń porttaǵy júmysshylarmen jáne kem baldarmen kelisimi bar, olar búgin taýyp bergen árbir jańa pátershisi úshin aqy alady jáne ózderi de keńde qonalqaǵa osynda jatyp qalady. Jańa pátershini alyp kep júrgen álgi "Áınek" eken.

Eki bala men júzi salda qylardaı omsyraıǵan sekpil bet eki qyz kirdi, kóılekteri jyrym-jyrym. Kóp uzamaı úıge qojaıynnyń ózi kirdi. Odan meni qaıda ornalastyrmaq nıeti baryn suradym; ol osydaǵylardyń bárimen birge jatasyń, bolmasa aýyz úıdegi oryndyqqa jaıǵasasyń dedi. Osyny aıtqanda, ol bólmeni tártipke keltirip, kúıbeńdep júrdi de, maǵan kózin bir de tastaǵan joq.

Onyń jaýabyn tyńdap, eńsem túskenimen, kelispeske amalym joq, esiktiń aýzynda turyp, bir túnge bólmemdi basqa bireýge bergenim ondy boldy degendeı syńaı tanytyp, ony ashýlandyryp alyp, kóshege shyǵyp qalmas úshin bet-álpetime jaǵymdy reńk berdim.

— Iá, árıne, birdeńe ǵyp ornalasamyz ǵoı!

Qaıtyp úndegem joq.

Ol bólmede ersili-qarsyly áli júr.

— Aıtpaqshy, bólmelerdi tegin berip, pátershilerdi nesıege tamaqtandyrýdyń maǵan túkke qajeti joq, — dedi ol. Sizge buny buryn da aıtsam kerek. .

— Aıtqansyz, qurmettim, alaıda maǵan maqalamdy aıaqtaý úshin eki kún kerek bop túr, — dep jaýap qattym. — Sonda sizge artyq bes krondy rızalyqpen, asqan rızalyqpen qolyńyzǵa ustatamyn.

Biraq onyń buǵan múldem senbeıtinin kórip turmyn. Alaıda oǵan bola namystanyp ne ókpelep, onyń úıin tastap kete almaımyn, sebebi ketip qalsam ne kútip turǵanyn bilemin.

Arada eki kún ótti.

Burynǵysynsha qojaıyn otbasymen birge jatyp júrmin, sebebi aýyz úıde pesh joq, sýyq, sondyqtan edende jatýǵa týra keldi. Kelimsek teńizshi burynǵydaı meniń bólmemde turyp jatyr, zaıyry, taıaýda kete qoıar túri joq. Túski asqa taman qojaıyn kelip, onyń páteraqyny tutas bir aıǵa aldyn ala tólep qoıǵanyn aıtty, teginde ol shtýrmandyqqa emtıhan tapsyrýǵa tıis eken, sondyqtan da osynda toqtapty. Osyny tyńdaı otyryp, bólmemnen máńgi aıyrylǵanyma kóz jetkizdim.

Aýyz úıge shyǵyp, oryndyqqa jaıǵastym; eger maǵan jalpy birdeńe jazý kerek bolsa, ol tek osynda tynyshtyqta ǵana múmkin. Astarly shyǵarma meni endi onsha alańdatqan joq; basymda tyń ıdeıa, tamasha jospar paıda boldy; ortaǵasyrlyq ómirden alyp "Kres belgisi" degen bir aktili pesa jazbaqpyn. Onyń áıel keıipkerin de oılap taýyp qoıdym bir bet adýyn qyzdyń tákappar beınesi ol Qudaı úıin ol álsizdiginen, álde káriliginen qorǵalamaıdy, jaratqannyń ózine degen óshpendiliginen turady. Qudaıy jek kórgendikten onyń kıeli ornynda qylmys jasaıdy.

Ýaqyt ótken saıyn osy beıne meni múldem baýrap aldy. • Qaıtsem de meniń ózim oılaǵandaı bolyp kóz aldymda turdy da aldy. Buzyq qyzdyń boıynda adamdy bezindiretin belgiler bolýy kerek; tyrnadaı uzyn, tyrıǵan aryq ári qaratory, júrgende etegi túrilip, uzyn sıraǵy sıdıtyp jarq-jurq etedi. Onyń ústine qulaǵy qalqıǵan úp-úlken, bir sózben aıtqanda, sıyqsyz sury kisini keri ıteredi. Onyń meni qyzyqtyratyny — eriksiz arsyzdyǵy, aldy-artyna qaramaı kúnáǵa qasaqana qoıyp ketetini. Ras, ol meni meılinshe eliktirip, mıymdy oǵash sumpaıylyq týraly oılar keýlep ketti de, pesany tabandatqan eki saǵat boıy jazdym.

On, tipti on eki bet jazyp, olardy qınala otyryp, úzdik-sozdyq uzaq oılanyp óńdep, syzyp, keıbir paraqtardy jyrtyp, áýrege túsip qatty qaljyraǵan soń, ornymnan turyp dalaǵa shyqtym. Onyń ústine sońǵy jarty saǵat ishinde qojaıynymnyń besiktegi balasy shyryldap jylap bóget jasady da, ári qaraı jaza berýge bolmady. Sondyqtan men kóshege shyǵyp, Dramen jaqtyń jolymen ármenirek ketip, keshke deıin qydyryp qaıtýǵa bekindim. Serýendep júrip te udaıy dramam týraly tereń tolǵanýmen boldym. Biraq qydyrystap júrgende de kezdeısoq oqıǵadan qutyla almadym.

Karl-Úan kóshesiniń eń shetinde Vokzal alańyna taman etik tigetin sheberhananyń aldyna toqtaǵan edim. Búl sheberhananyń aldyna ne úshin toqtaǵanymdy bir qudaıdyń ózi bilsin! Etigim joqtyǵyn tipti de oılamaı, onyń terezesinen qaradym, al oı-qıalym dúnıeniń basqa qıyryn kezip júrdi. Syrtymnan jurt ótip jatty. Áńgimelesip bara jatqan olardyń bir sózin de esitkenim joq. Kenet bireýdiń qatty shyqqan daýsy jalt qaratty.

— Sálem! — dedi ol

Búl "Sulý sylqym" atanǵan tanysym edi.

— Sálem, — deı saldym sasyp.

Sylqymdy birden tanyǵanym joq.

— Al, hal qalaı? — dep surady ol.

— Jaman emes... Bári burynǵysha.

— Beri qarashy, demek, siz áli Krıstınde turasyz ǵoı.

— Krıstınde deısiz be?

— Birde kóterme saýdager Krıstınde esepshi bolyp qyzmet isteımin dep aıtqanyńyz bar edi ǵoı.

— A, ıá! Biraq odan ketip qaldym. Ol adamda durys jumys isteýge bolmady da kóp uzamaı ketip qalýǵa týra keldi.

— Sonda ne sebepti?

— Birde bir nárseni durys jazbaǵan ekem, basty sebep sol boldy.

— Jalǵan jazǵansyz ǵoı.

Jalǵan deıdi? Arandatý úshin ádeıi ótirik jazǵan joqsyń ba dep surap tur-aý Sylqym. Qatty qorlanǵanymdy ańǵaryp, oǵan adyraıa bir qaradym da, jaýap qatqam joq.

— O, qudaıa ondaı-ondaı olqylyq kez kelgende bolady emes pe! — dedi ol meni tynyshtandyrýǵa tyrysyp.

Al ózi ishteı men jalǵan qujat jasady dep túr.

— Kez kelgende kezdesetin olqylyǵyńyz ne? — dep suradym. — Sonda kez kelgen jalǵan iske barady dep oılaısyz ba! Beri qarańyz, jarqynym, men shynymen-aq sondaı aramdyqqa barady dep oılaı¬syz ba? Aram, arsyz men bolǵanym ba?

— Endi, qymbattym, menińshe ony ózińiz túsinikti túrde aıttyńyz emes pe...

Basymdy tez kóterip Sylqymnan teris aınaldym da, basqa jaqqa qaradym. Oılamaǵan jerden kózime qyzyl kóılek shalyndy. Qyzyl kóılek kıgen áıel bir erkekpen qatar ketip barady. Eger men Sylqymmen myljyńdasyp turmasam, eger onyń máńgi bitpes kúmáninen jábirlenip, basymdy tez kóterip, teris aınalmasam, bálkim, qyzyl kóılek meniń nazaryma ilikpes te edi. Al, shyn máninde onda meniń ne sharýam bar. Tipti ol kemer — bıkesh Nageldiń kóılegi bolsa da onda ne tur.

Sylqym bolsa, óziniń án tektigin túzetkeli áli sóılep túr, biraq ony tyńdaǵan men joq, esil-dertim jaqyndaı túsken qyzyl kóılekte. Kókiregimde bir tolqyn alasuryp, keýdeme ıne qadalǵandaı bolyp, erinimdi jybyrlatyp, ishteı:

— Ilaıalı! — dep kúbirledim.

Endi Sylqym da jalt qarap, ótip bara jatqan bıkesh pen myrzany kórip, basyn ıip kózben uzatyp saldy. Osyny baıqap turyp ózimniń bas ıgen — ımegenimdi bilmeı qaldym. Qyzyl kóılek Karl Iýan kóshesimen alystaı túsip, aqyry kózden ǵaıyp boldy.

— Onyń qasyndaǵy kim? — dep surady Sylqym.

— Kórmedińiz be, Gersog qoı. "Gersog" — onyń laqap aty. Al qyzdy bilýshi me edińiz?

— Iá, eptep biletinmin. Al, siz she?

— Joq, — dep bir—aq qaıyrdym.

— Oǵan ıilip, taǵzym etkendeı kórindińiz ǵoı.

— Bas ıdim be?

— Nemese, bas ıip sálemdesken joqsyz ba? — dep Sylqym da taqymdap qoımady. —Tipten tańǵalarlyq onyńyz. Bıkesh qoı, tek sizge ǵana qarap, kóz aıyrǵan joq.

— Ony qaıdan bilesiz? — dep odan qaıta suradym.

Bul shyn máninde ol qyzdy bilmeıtin. Barlyǵy kúzgi bir keshte bolypty. Mezgil tym kesh eken, úsh jigit jańa ǵana "Grandtan" shyǵypty. Biraz qyzyp lepirip alǵan úsheýi búl áıeldi Kammermeıerdiń mańynda kezdestirip, áńgimege tartpaq bolady. Áýeli bıkeshtiń sóıleskisi kelmeıdi; alaıda teńiz sýy tizesinen kelmeıtin yrjaqaıdyń bireýi odan úıine deıin shyǵaryp salýǵa ruqsat suraıdy. Oǵan eshteńe de jasamaıtynyn, jalǵyz tal shashyna da tıispeıtinin, tek qana podezine deıin shyǵaryp salyp, ol úıine shyn oralǵanyna kózi jetkenshe jany jaı tappaıtynyn aıtyp jik-jappar bolady. Sóıtip olar kete bardy, jigit ótirik-shyndy qaıdaǵy - jaıdaǵylardy aıtyp, aýyz japqan joq, ózin fotosýretshi Voldemar Atterdag dep tanystyrdy. Aqyr sońynda, oıdan shyǵarylǵan kúldi-kómesh tásilder qyzdy jibitti, ezý tartqyzdy. Onyń salqyndyǵyna qyzǵan jigit joq, aqyry, kelisimin alyp úıine shyǵaryp saldy.

— Al, odan ári ne boldy? — dep suraǵan meniń tynysym bitip qala jazdady.

— Odan ári deısiz be? Áı, odan arǵysyna barmaı-aq qoıaıyqshy. Qalaı degenmen de ol áıel emes pe!?

Bir sát ekeýmiz de únsiz qaldyq.

— Táıiri alǵyr, álgini Gersog deısiz be? Demek, onyń ózi osyndaı edi deseıshi! — dep oılana sóz qosty Sylqym. — Ol bıkesh mynandaı myrzamen ketken bolsa, onyń baǵasy da sodan aspaǵany.

Al, men bolsam, tilim baılanǵandaı úndemeımin. Jaraıdy Gersog ony aınaldyryp ala qoısyn! Onyń ózi bir tamasha emes pe! Meniń oǵan opynatyn nem bar? Osynaý arýǵa men tek oń jol, baqytty ómir tileımin. Sosyn ol týraly jaman oılap, raqattana sazǵa taptap alaburtqan kóńilimdi basqym, ózimdi jubatqym keldi. Meni shamdandyrǵany sol sumpaıy juptyń aldynda, ras bolsa, qalpaǵymdy sheship, basymdy ıgenim boldy. Ondaı adamdardyń aldynda qalpaǵymdy alyp nem bar edi? Al qyz jaıynda jalpy ókinbeımin, onyń sulý bolǵanynda daý joq, biraq sonysyna dandaısyp, jeligip ketti, táıiri alǵyr, sóıtip salyp ta barady. Onyń tek qana maǵan qarap, kózin almaýy ábden múmkin, munda tańǵalarlyq ta eshteńe joq, bálkim, júreginde ókinish oıanǵan shyǵar. Tek sol úshin ǵana onyń aıaǵyna jyǵylmaqpyn ba, sońǵy kezde kúmán týǵyzyp, tez solyp bara jatqan ony jyndyǵa uqsap qoshemetteı almaımyn. Meıli ony Gersog-aq alsyn! Onyń qasynan kóz de tastamaı, basymdy asqaq ustap elemeı óte shyǵatyn kún de týar. Múmkin muny ol osyndaı qyzyl kóılek kıip kólbeńdep, eki kózin menen aıyrmaı, qıyla qarasa da jasaıtyn shyǵarmyn. Solaı bolýy ábden múmkin. Ha-ha, saltanat degeniń sol bolady! Ózimdi-ózim biletin bolsam, pesamdy, bálkim, búgin bitirip tastarmyn, sonda segiz kúnnen keıin ol bıkesh meniń aldymda tizerlep turatyn bolady jáne bar bolmysymen ajar-kórkinmen aıaǵyma jyǵylady, á!..

— Qosh! — dedim alqynyp.

Al Sylqym meni ustap qaldy.

— Endi nemen shuǵyldanyp júrsiz? — dep surady ol.

— Nemen deısiz be? Ábette, jazamyn ǵoı. Basqa nemen shaǵyldanýshy edim. Tirligimniń tiregi sol. Qazirgi kezde "Kresiń belgisi" degen ortaǵasyrlyq ómirden alynǵan pesa jazyp jatyrmyn.

— Táıiri alsyn! — dedi shynymen—aq qaıran qalǵan Sylqym. — Onda siz ony jazatyn bolsańyz, áli...

— Qazirgi meniń kúlli yntam sonyń ústinde. Shamamen segiz kúnnen keıin men týraly estısizder, — dep turaǵyma qaraı tarttym.

Úıge kelisimen-aq qojaıynnan sham suradym. Maǵan sham meılinshe qajet edi: búl túni jatqym kelgen joq, basymda pesanyń oqıǵalary býyrqanyp, tańǵa deıin onyń basym bólegin eńserip tastaǵym keldi. Qojaıynǵa óz ótinishimdi úlken basymdy kishireıtip sypaıy ǵana baıandadym, óıtkeni onyń júzinen meniń qaıtyp oralǵanyma narazylyq nyshany ańǵaryldy. Tamasha pesamdy bitirýge taıadym, tek sońǵy eki kórinisin ǵana jazyp tastaý qaldy. Bálkim, ony bázbir teatr ózim suramaı turyp-aq qoıýǵa alar, degen ısharat jasadym. Eger ol qol ushyn berip, kómek jasasa, onda men...

Biraq qojaıynymnyń shamy joq eken, uzaq oılanyp onyń osy úıde bolǵanyn esine túsire almady. Eger on ekige deıin kúter bolsam, as úıdegi shamdy alýyma bolady eken. Al meniń shyraǵdan satyp almaǵanym ne, osy?

Úndemeı qaldym. Óıtkeni mende shyraǵdan satyp alatyn on ere joq, ony qojaıynym jaqsy biledi. Ne kerek, josparym taǵy da byt-shyt boldy! Aspaz áıel as úıde emes, bizben birge osy bólmede otyr, demek, shamdy tipti jaqpaǵan da. Ol týraly oılap edim, biraq ashyp eshteńe aıta almadym.

Kenet aspaz áıel:

— Shamasy taıaýda sizdiń Saraıdan shyǵyp bara jatqanyńyzdy kórdim-aý deımin. O ne, siz qonaqasyǵa qatystyńyz ba? — dep ol óz qaljyńyna ózi kúldi.

Qaǵazdarymdy alyp osy arada otyryp jumys istegim keldi. Qaǵazdy tizeme qoıyp, nazarymdy aýdarý úshin edenge tesildim, biraq ol járdemdesken joq, sanamnan sýyrtpaqtap bir soz de ala almadym. Úı ıesiniń eki qyzy kirip, shýyldasyp mysyqpen oınap ketti. Al mysyq degeniń júni taqyr, tańdanarlyqtaı úlken haıýan bolatyn. Qyzdar onyń kózine úrlese, jas parlap, tumsyǵyn boılaı aǵady. Qojaıyn men taǵy da bir eki meıman kart oınap otyr. Tek qojaıyn ǵana jar qulaǵy jastyqqa tımeı jumys istep, is tigip jatyr. Ol ǵoı, meniń mynandaı shýda jumys isteı almaıtynymdy áp-ádemi kórip otyr. Biraq menimen múldem sanasqysy kelmeıdi jáne aspazdyń Saraıǵa qonaqasyǵa shaqyryp pa edi, degen qaljyńyna kúlgenin qaıtersiń. Úıdegilerdiń bári maǵan jaýyǵa qaraıtyn sıaqty, ásirese men masqaram shyǵyp, bólmemdi basqa bireýge berýge májbúr bolǵannan beri meni bógde bireý dep sanaıtyn boldy. Tipti mynaý bálekeı boıly qarakóz pále, ne omyraý joq, ne mańdaı joq aspazdyń ózi keshkisin býterbrod alǵaly barǵanda meni mazaqtap kúletindi shyǵardy. Ol menen tústikti qaıda jasaıtynymdy jıi suraıdy, "Grandtan" shyqqanyńyzda tisińizdi shuqyǵanyńyzdy ómiri kórgem joq deıdi. Meniń kedeıshilik jaǵdaıymdy onyń biletini aıqyn, sondyqtan ol jaıynda maǵan udaıy eskertip otyrýdan lázzat alatyn sekildi.

Osyndaı oılardyń bári basyma basa kóktep kirip ap óz pesam úshin birde-bir replıka oılap tabýǵa múmkindik bermedi. Meniń talpynysymnyń bári beker, endi basym dyńyldap, mazamdy alyp, aqyry jumysty doǵarýǵa májbúr boldym. Paraqtardy qaltama salyp, basymdy kóterdim. Aspaz týra meniń aldymda otyr, oǵan kóz tastap, qýshyq jaýyryny men jon arqasyna qaraımyn, áli býyny qatyp, buǵanasy bekip bolmaǵandaı bolbyr birdeńe. Osynyń maǵan bas salatyn ne jóni bar? Meıli men tipti Saraıdan shyǵa qoıaıyn, onda onyń sharýasy qandaı? Keıingi kezde meni órshelene mazaqtaıtyndy shyǵardy, ásirese baspaldaqtan súrinip ketip, kúrtemdi shegege ilgizip, jyrtyp alǵandaǵy jyrqyldaǵanyn aıtpa. Keshe pesamnyń alǵashqy nusqalaryn laqtyryp tastaǵan jerimnen aýyz úıden jınap alyp bólmede jurttyń kózinshe daýystap oqyp, qaljyńdap jynymdy keltirgeni. Ony bir de ókpeletken ne bázbir qyzmet korset dep qolqalaǵan jerim joq. Qaıta keshkisin ony mazalamaıyn dep edenge tósegimdi ózim salyp alam. Sosyn ol shashymnyń túsip jatqanyn da kúlki qylatyn boldy. Erteńgilik qoljýǵyshta túsken shashymdy kórse, oǵan da kúledi. Bashmaǵym tozyp, ásirese nan tasıtyn arbanyń astynda qalǵan syńary jyrtylyp qalyp edi, sony da keleke etedi. "Qudaı saqtaı gór, mynandaı da bashmaq bolady eken-aý! Árqaısy ıttiń úıshigin deı úńireıip túr, qarashy áne!" deıdi. Ras, bashmaǵymnyń shynynda da kıer jeri qalmady, al jańasyn alýǵa hálim kelmeı júr.

Osylardyń bárin eske túsirip, aspaz tarapynan baıqalatyn ashyq qaskóılikke tańǵalamyn, al kishkentaı qyzdar bolsa, kereýette jatqan shaldy yzalandyryp, maza bermeıdi. Basqa jer tappaǵandaı sonyń aınalasynda sekirip júgirip júrgeni. Taqa bolmasa qulaǵyna shı júgirtip qytyqtaıdy. Alǵash oǵan aralasqanym joq. Shal baıǵus olardan qutylý úshin baqaıynda qımyldatpaı, ózin mazalap azaptaýshylarǵa ala kózimen alaıa qaraıdy da qoıady, qulaǵyndaǵy shıdi túsirý úshin basyn qaıta-qaıta shaıqaıdy.

Búl kórinis men úshin tipten tózgisiz kórinip, odan kóz aıyra almadym. Ákesi keıde qarttan bas kóterip, qyzdarynyń qylyǵyna kúlip qoıyp, oǵan seriktesteriniń de nazaryn aýdaryp otyrady. Qarıa neǵyp qozǵalmaıdy? Neǵyp qyzdardy laqtyryp-laqtyryp jibermeıdi. Onyń tósegine qaraı adymdadym.

— Meıli oınasyn! Meıli! Ol sal bolyp jatyr, — dep qojaıyn baj ete qaldy.

Onyń narazylyǵynan shoshyp, tún qarańǵysynda úıden qýylyp ketermin dep qorqyp, únsiz ornyma oraldym da, tynysh qana otyra qaldym. Otbasynyń sharýasyna aralasamyn dep, qonalqa men býterbrodtan aıyrylyp qap júrermin. Shala ólik qart úshin iriń kezekke kıligýdiń qajeti ne. Dál osy sát men de ózimdi tas bop qatyp qalǵandaı sezindim.

Qyzdar qarıany dińkeletip, berekesin ketirýmen boldy. Olardy atasynyń basyn qozǵaı almaıtyny jalyqtyryp, shıdi endi kózine, tanaýyna júgirtip oınady. Ol nemerelerine qansha jaratpaı qaraǵanymen, ne bir sóz qaıyrýǵa, ne qolyn silteýge jaramady. Kenet ol keýdesin zorǵa kóterip, bir qyzdyń betine túkirip jiberdi, sosyn qaıta kóterilip, ekinshisine túkirdi. Qojaıynnyń qartty tastaı salyp, kereýetke qalaı qarǵyp shyqqanyn kórdim. Qyp-qyzyl bolyp doldanǵan ol:

— Jurttyń betine túkirýge qalaı ǵana dátiń barady, kári tóbet! — dep aıǵaı saldy.

— Oǵan maza bermegen qyzdaryńnyń ózi ǵoı, — dep shydaı almaı daýystap jiberdim.

Alaıda meni qýyp shyqpa synshy dep udaıy qoryqqandyqtan daýsym onsha qatty da, yzaly da shyqqan joq, biraq tula boıym qalshyldap ketti.

Qojaıyn maǵan buryldy.

— Qaraı gór! Táıiri alǵyr, basqanyń sharýasyna nege tumsyq tyǵasyń! Jap aýzyńdy, estısiń be, jap! Mine, sonyń jaqsy bolar.

Osy arada qojaıyn aıǵaılap shyqty da, búkil úı balaǵat-boqtyqqa kómilip qaldy.

— Áı, sender báriń jyndanǵannan saýsyńdar ma? — dep shaptyqty ol. — Ekeýiń de tynysh otyryńdar, áıtpese aıdap shyǵamyn. Mynaý sur jylanǵa jyly jaı berip, azyqtandyrǵanym óz aldyna, endi óz úıimdi tozaq etip tózip otyrýym kerek eken ǵoı. Men ondaıǵa tózbeımin, estısińder me? Óshirińder únderińdi, súmelekter, aldymen muryndaryńdy súrtip alyńdar, áıtpese ony betke teńep berermin. Mundaıdy kim estigen. Qaltasynda bıtke jaǵar maı satyp alatyn sum tıyny joq, súmireıip kósheden kelgenine qaramastan tún ortasynda shý shyǵaryp, urys-keris jasaıdy. Ondaıǵa jol berip otyra almaımyn, bógde-bótender taıyp tursyn. Úıde tynyshtyq ornasyn. Meniń aıtarym osy.

Jaýap qaıyrǵanym joq, tipti aýyz da ashpadym, tek qana esik aldyna baryp qaıta otyrdym da, aıǵaı-shýdy tyńdadym. Aıǵaılamaǵan jan qalmady, tipti qyzdar men aspaz áıel sharyldap, urystyń neden shyqqanyn baıandaǵysy kelip shyj-byj boldy. Eger de men úndemesem, bári de birden biter edi, tilimdi tistep otyra turǵanda is bulaı nasyrǵa shappas edi? Biraq aýzyma ıe bola almaı, men ne isteppin? Aýlada qys, ýaqyt ta túnge taıaý. Judyryǵymmen ústeldi uryp, ózimdi-ózim qorǵap alýyma bolatyn edi ǵoı. Joq, aqymaqtyqqa barmaıyn dedim. Sondyqtan páter bermegenine qaramastan, qojaıyndardan ketpeı typ-tynysh otyrmyn. Qutqarýshy beınelengen oleografıa ilýli túrgen qabyrǵadan kóz almaı, qojaıynnyń shaptyqqanyna da qaramastan qasaryp úndegenim joq.

— Eger menen qutylǵyńyz kelse, modam, odan ońaı eshteńe joq, — dedi oıynshylardyń biri.

Ol ornynan turyp edi, ekinshisi de kóterildi.

— Jo-joq, áńgime sen jaıynda emes. Sen týraly da emes, — dep qojaıynnyń shyj-byjy shyqty. — Eger másele bulaı órbıtin bolsa, áńgime kim jaıynda ekenin aıtyp ta bere alamyn. Eger áńgime soǵan tirelse, onda bunyń kimge qatysty ekeni aıqyn bolady...

Sózin ol úzip-úzip aıtyp, qysqa kidiristermen maǵan soqqy bepip, kózdegeni men ekenin túsinsin dep qasaqana baıaýlady. "Sabyr saqta! — dedim ózime-ózim. — Tek qana sabyr kerek!" Ol meni qýǵan joq, ol oıyn ashyp, aıqyn jáne aıtpady. Tek qana maǵan astamshylyq aıtpaı, ázir namys degendi ysyra túrý kerek, qazir onyń ýaqyty emes. Barynsha saq bolý kerek!.. Al anaý oleografıadaǵy Ǵaısanyń shashy bir túrli edi. Ol jasyl shópke uqsas, ásem dáldikpen beıneler bolsaq, sazdaý jerdiń uıysa ósken qalyń shóbine uqsas. Buny qalaı jiti baıqaǵanmyn — týra sazdaý jerdiń qalyń shóbi sıaqty... Sol sát basymda bir oı oıanyp, izimen ilestirip ekinshisin súıreıdi: kók shóp İnjildegi adamnyń ǵumyry shóp sıaqty, kók shóp túgel kúıip ketedi degen tusty esime túsiredi. Sosyn barlyǵy jalynda órtenip ketetin. Mahshar kúni jaıynda oılaı bastaımyn. Odan ári Lıssabondaǵy jer silkingen zilzala jóninde bir oı qylań berip, kóz aldyma jezden jasalǵan ıspan túkirgishi men Ilaıalıda bolǵan qara aǵashtan oıylǵan jazý aspabyn keltiremin. Oı, barlyǵy da ǵaıyp! Kók shóptiń bári órtenip ketti. Barlyǵyna tıgen úles tórt taqtaıdan turatyn tabyt, sosyn Andersen dúkenindegi kireberisten ońǵa burylǵandaǵy kebin kórpe.

Osynyń bár-bári qojaıyn meni qýyp shyǵýǵa qamdanǵan sátte úmitim úzilip toryqqanda jalt etip oıyma keldi.

— Ol tipti tyńdamaıdy da! — dep yshqyndy qojaıyn. — Sizge úıimnen ketińiz dep turmyn, túsinikti me? Myna jigit esinen adaspasa, qudaı atsyn! Qaıda barsańyz, onda baryńyz, tek búl úıden ketińiz. Meniń aıtarym osy!

Men esikke qaradym, biraq ketý úshin emes, ketý úshin qaraǵanym joq, basyma bir batyl oı keldi, esiktiń aýzynda kilti tursa bar ǵoı, osynda barlyǵymen birge qalý úshin ony burap jaba qoıar edim. Qazir qaıtadan kóshege shyǵyp qalamyn degen oı úreıimdi ushyrdy. Alaıda esikte kilt joq eken, senetin de eshteńe qalmady, amalsyz ornymnan turdym.

Oılamaǵan jerden qojaıynnyń aıqaıyn basa kóktep kúıeýiniń daýsy shyqty. Tańdanyp toqtaı qaldym. Álginde ǵana maǵan ses kórsetken kisi endi meniń jaǵyma shyǵa qalypty.

— Tún mezgilinde kisini úıden qýyp shyǵýǵa bolmaıtynyn sen bilmeısiń be? Ol úshin zańmen jazalanady, — deıdi ol

Bunyń zańmen jazalanatynyn men bilmeýshi edim. Áı, jazalaı qoıýy da neǵaıbyl-aý, biraq, bári de múmkin. Áıteýir qojaıyn birden aqylǵa túsip, tynshı qaldy da, meni jaıyma tastady. Ol tipti keshki as dep eki býterbrod usyndy, biraq men almadym — onyń kúıeýine degen razylyqtan almadym, qalada aýqat jasaǵanmyn deı saldym.

Aýyz úıge kirip jaıǵasa bergenimde, qojaıyn sońymnan ere kelip, shermıgen qarynymen jaryqty kólegeılep, tabaldyryqta turyp daýsyn kótere:

— Al siz munda sońǵy ret túnep shyǵasyz, ony bilip qoıyńyz, — dedi.

— Bolsa bolsyn! — dedim.

Erteń, bálkim, jaqsyraq izdesem qonyp shyǵatyn oryn tabylyp ta qalar. Qaıdan bolsyn bir pana tabylar. Oǵan deıin búgin túnde baspanasyz qalmaǵanyma qýanyp mázbin.

Tańǵy saǵat beste, álde altyda oıandym. Tań áli aǵarmapty, soǵan qaramastan birden turdym. Sýyq bolǵandyqtan kıimmen uıyqtap edim, kıinýdiń qajeti joq. Sý iship ap, esikti abaılaı ashyp, qojaıynmen kezdesip qalýdan qashyp aqyryn basyp úıden shyqtym.

Kóshede tiri pende joq, tek keıde túni boıy kezekshi bolǵan polıseı ǵana ushyrasyp qalady, uzamaı eki fonarshy shyǵyp, gaz fonarlardy sóndire bastady. Esh maqsatsyz sandalyp Shirkeý kóshesine shyqtym da, odan qorǵanǵa tarttym. Uıyqtaıyn dep edim, qaltyrap kettim, sosyn oryndyqqa jaıǵasyp qalaı qalǵyp ketkenimdi ańǵarmappyn. Úsh apta boıy qojaıyn erteńgilik jáne keshkilik berip otyratyn býterbrodpen qorektenippin, endi mine uzaq júristen aıaǵym men arqam syrqyrap otyr. Ac ishkim keledi, eshteńe jemegenime táýlik júzi bolyp qaldy, ashtyq qaıta qınaı bastady, tezirek odan qutylýdyń jolyn izdeý kerek. Osy oımen otyryp, oryndyqta qaıta qalǵyp ketippin...

Meni bázbireýlerdiń daýsy oıatty, jan-jaǵyma qarap kúnniń jap-jaryq ekenin kórdim. Qala túgel oıanypty. Ornymnan turyp, aýlaǵyraq tarttym. Qyrqanyń ústinen kún kóterilip keledi, aspan názik bir kógiljim reńkke kirgen, qabaǵy ashylmaı túnergen aptalardan keıingi jaıdary tań kóńilime qýanysh uıalatyp, ózimniń ýaıym-qaıǵymdy umytyp kettim, san márte budan da qıyn kúnder basymnan ótkendeı kórindi maǵan. Keýdemdi uryp qoıyp, yńyldap álde bir án bastadym. Daýsym sondaı muńly, álsiz shyǵyp, ol júrekti tebirentip, kózge jas úıirdi. Onyń ústine ǵajaıyp kún, jarqyraǵan jarqyn aspan maǵan tym kúshti eser etip, eńirep jylap jiberdim.

— Sizge ne boldy? — dep surady ótip bara jatqan bireý. Jaýap bermeı, betimdi qolymmen kólegeılep aýlaq qashtym.

Kemejaıǵa keldim. Orys jalaýy bar úlken kemeden kómir túsirip jatyr eken, men "Kopegoro" degen ataýyn taldap, ejikteı bastadym. Uzaq ýaqyt osynaý shetel kemesin qyzyqtaýmen boldym. Shamasy, ol júginen bosaýǵa da jaqyn sıaqty, arnaýly júgi baryna qaramastan borttaǵy aspap sý betindegi IX fýntty kórsetip tur. Kem baldardyń aýyr etigi palýbada tarpyldaǵanda keme uzaq gýilmen keri qaıtaryldy.

Kúnniń kózi, jaryq sáýle, teńiz tynysy, ne kerek, osynaý qyzyqty da kóńildi ómir meni qozdyryp, tamyrdaǵy qanym bulqyna bulyqsı aqty. Kenet basyma, bálkim, pesamnyń birneshe kórinisin týra osy jerde shyǵarsam degen oı sap etti. Qaryndashym men qaǵazymdy tabanda sýyrdym.

Sopynyń aýzyna salatyn sóz izdeı bastadym, ol ashý-yzaǵa toly tózbeýshilikpen jalyn atyp turýy kerek, alaıda ony taba almadym. Sodan soń sopyny tastap, qazynyń shirkeýdi aramdaýshyǵa aıtar sózin jazýǵa kiristim. Jarty bet jazyp, ony da tastadym. Shyn shabyt bolmady. Aınalamda adamdar jumys istep, temir shyǵyrlar shyqyrlap qaqpalar syqyrlap, shynjyrlar sartyldap jatyr — olardyń birde-biri tymyrsyq, qapas orta ǵasyrdyń aýanyna saı kelmeıdi, pesa bolsa, sol zamandy kórsetýi kerek. Laj joq, qaǵazdarymdy jınap, ornymnan turdym.

Alaıda is tabandap turǵan jerinen qozǵaldy, kezdeısoq birdeńe kezdesip qalmasa onyń ońǵa basatynyna senimim kámil. Tek qana taban tirer bir turaq tabý kerek. Osy oımen kósheniń ortasynda aıaldap, búkil qaladan birde-bir tynysh oryn taba almadym, ýaqytsha ornalasa turar bir jer bolsa she? "Kelýshilerge arnalǵan pansıonatqa" oralýdan basqa laj qalmady. Jalǵyz osy oıdyń ózinen denem túrshigip, bulaı jasaýǵa bolmaıdy dep ishteı bezektesem de, solaı qaraı sómpeńdep tarta berdim, odan basqa jol joq. Árıne, búl ábestik ekenin, qorlyq ekenin bilemin, biraq budan basqa amal qalmady. Ras, men órkókirek adam emespin, búl dúnıede menen momyn, menen kónbis kisi joq ekenin ashyq aıtqan artyq emes. Demek, bet alǵan jolym jalǵasa beredi.

Esik aýzynda kidirip, bárin qaıta bezbendedim. Ne de bolsa, nar táýekel! Munyń bári anturǵan ábigerlik emes pe. Birinshiden, maǵan birneshe saǵat bas suǵar oryn kerek, ekinshiden, qaıtyp búl úıdiń esigin ashsam, jazamdy qudaı bersin. Solbyraıyp aýlaǵa kirdim. Malta tastardy attap kele jatyp shaıqatylyp ketemin, eki oıly bolyp tipti esiktiń aldynan keri qaıta jazdadym. Tisimdi shyqyrlatyp: aýlaq, orynsyz ór keýdelik! — dedim. Taqa bolmasa, keshirim surap, qoshtasqaly keldim dermin, sypaıylyqtyń salty sol ǵoı, onyń ústine páteraqy qaryzyn qashan óterimdi keliseıin. Osy oımen aýyz úıdiń esigin ashtym.

Kirgen bette turǵan ornymda qattym da qaldym. Aldymda eki metrdeı jerde esiktiń kilt salatyn tesiginen ishte ne bolyp jatqanyn qarap úı ıesi tur, basynda qalpaq, ústinde kúrtesi joq. Ol tynysh túr degendeı qolymen maǵan belgi berip, kilt salatyn tesikke qaıta úńilip, jyrq-jyrq kúledi.

— Beri kelińizshi! — dedi ol sybyrlap.

Aıaǵymdy ushynan basyp men de keldim.

— Qarańyzshy, áne! — dedi ol únsiz kúlkiden tula boıy selkildep. — Kóz salyńyzshy anaǵan! Hı-hı. Kórdińiz be, jatyr ǵoı. Al shalǵa qarańyz! Sizge shal kórine me?

Bólmede, týra meniń qarsy aldymda Ǵaısa paıǵambar beınelengen oleografıanyń tusyndaǵy kereýette jatqan eki kisini kórdim, biri osy úıdiń qojaıyny da, ekinshisi kelimsek shtýrman; qara kórpeden áıeldiń aıaǵy qarańdaıdy. Ekinshi qabyrǵadaǵy kereýette qolyn taıanyp sal bolǵan ákesi otyr búkshıip, ádettegideı sorlyda qozǵalar shama joq...

Men qojaıynǵa buryldym. Ol qarqyldap kúlip jibermeı ózin zorǵa ustap túr. Eki saýsaǵymen murnyn qysyp alǵan.

— Shaldy kórdińiz be? — dep sybyrlady ol — O táńiri, shaldy kórdińiz ǵoı! Analarǵa qarap otyr ánsheıin! — Qumary basylmaǵandaı ol taǵy da kilt salatyn tesikke eńkeıdi.

Sheginip baryp terezeniń aldyna otyrdym. Mynaý sumdyq qatal oılarymdy byt-shyt etip, shabytymdy jermen jeksen qyldy. Biraq bularda, osy, meniń sharýam qansha! Kúıeýiniń ózi mundaı qylyqqa kónip, qaıta ony qyzyq kóretin bolsa, oǵan yza bolyp, zyǵyrdanym qaınardaı mende qandaı negiz bar. Qarıaǵa kelsek, ol jaıynda endi alańdar eshteńe joq. Shamasy, ol mundaıdy talaı kórgen bolýy kerek, bálkim uıyqtap otyrǵan shyǵar, álde ólip qaldy ma eken — ony bir qudaı biledi. Onyń óli ekenin bilsem, tipti tańdanbas ta edim. Osyndaı oılarmen ar aldynda aryldym.

Qoljazbany qolyma qaıta alyp, bógde oılardyń bárin qýyp salǵym keldi. Qazynyń sózindeı bir tirkes orta tusynda úzilgen edi: "Qudaı men zań osylaı ámir etedi, kemeńger ulylardyń aqyly osyny aıtady, meniń ar-ojdanym osylaı buıyrady..." Terezege qarap turyp, onyń ar-ojdany ne buıyrǵanyn oılap tapqaly tolǵandym. Bólmeden abyr-sabyr baıaý shý shyqty. Al onyń maǵan qatysy joq, túk te qatysy joq; al, bálkim, qarıa qaıtys bolǵan shyǵar, ıá, ol tańǵy saǵat tórtte dúnıe salypty; demek, ondaǵy

shýǵa búıregim búlk, sıraǵym selk etpeıdi. Biraq, táıiri alǵyr, ol týraly nege oılaı beremin osy? Sabyr, kerek!

"Ar-ojdanym osylaı buıyrady".

Alaıda barlyǵy maǵan qarsy astyrtyn sóz baılasqan sıaqty. Qojaıyn kilt salatyn tesikten úńilip, ózin-ózi ustaı almaı, ara-tura býlyǵyp tula boıy selkildep kúlgenin óz kózimmen kórdim, endi mine, kóshedegi birdeńeler kóńilimdi bóldi. Kósheniń kelesi qaptalynda kishkentaı bala typ-tynysh esh alańsyz jol-jol qıylǵan qaǵazdardy baılastyryp júr. Kenet ol shar etip sekirip ketti de, tompańdap kósheniń ortasyna shyqty. Sosyn ekinshi tájde terezeden qyltıyp bunyń basyna túkirgen jıren saqal kisige qarady. Balaqan yzadan jylap jiberip, balaǵat birdeńeler aıtyp edi, terezeden jıren saqal qarq-qarq kúldi, osylaı bes mınýt ótti. Sábıdiń kóz jasyna kórmeıin dep men teris aınalyp kettim.

"Ar-ojdanym osylaı buıyrady..." Ornymnan qozǵala almaı qalǵanymdy qaıtersiń. Aqyry barlyǵy bytysyp, shatasyp ketti. Maǵan buryn jazylǵandardyń bári eshteńege jaramaıtyn, búkil oı-josparym bastan-aıaq sandyraq bolyp kórindi. Orta ǵasyrdaǵy ar-ojdan týraly áste aıtýǵa bolmaıdy. Ar-ojdandy alǵash oılap tapqan bı oqytýshysy Shekspır, demek, qazynyń kúlli sózi durys emes. Endeshe meniń qaǵazdarymdy laqtyryp tastaýǵa bolady. Sonda da jazǵandaryma qaıtadan kóz júgirtip shyqtym da, kúmán -kúdigimnen tabanda aryldym, olardyń kóńil aýdarýǵa turarlyq áp-ádemi tustary, tutas bólikteri bar eken. Kókiregimde eliktirip eltiterlikteı bir úmit tutanyp, isti qolǵa alyp, pesany aıaqtap tastaý kerek degen nıet týdy.

Ornymnan turyp, esikke bettedim, qojaıynnyń shýlama dep qol siltep bergen belgisine de qaraǵanym joq. Buljymas baılamǵa bekingen betim, aýyz úıden shyǵyp, baspaldaqpen ekinshi tájge kóterilip, burynǵy bólmeme kirdim. Óıtkeni shtýrman ázir joq, bunda az-kem otyryp jumys isteýime kim bóget bolmaq? Men onyń zattaryn qozǵamaımyn, tipti ústelin de paıdalanbaımyn, tek esik aldyndaǵy oryndyqqa otyrsam boldy, sol da dátke qýat Qaǵazdarymdy tezdetip, tizeme jaıa bastadym. Birneshe mınýt barlyǵy maı jaqqandaı jap-jaqsy zyrǵyp berdi. Basyma birinen soń biri lyqsyp ustarǵan, saptalǵan sóz tirkesteri kelip, bas kótermeı jazyp jatyrmyn. Jedel ilgeri jyljyp, bir betten soń bir betti bitirip, arasynda qýanyshtan aqyryn ysqyryp qoıyp, shabyt qanatynda ózimdi-ózim umytyp ta ketemin. Sol sátteri tek ózimniń lepirgen kóńilimnen ushqan qýanyshty úndi ǵana estımin. Mine, meniń oıyma shirkeý qońyraýy tústi, onyń daýsy pesamnyń bir jerinde shyǵýǵa tıis. Ázir bári tamasha.

Kenet baspaldaqtan aıaq dúsiri estildi. Dirildep ózimdi-ózim áreń ustap otyrmyn, ózimdi úreılendiretinniń bárine saqtyqpen úrpıe qaraımyn, ashtyqtan júıkem ábden shıyrshyqtalyp bitken, qaryndashymdy qysa ustap, tolqı otyryp syrtqa qulaq túremin, budan ári bir sóz de jaza alar emespin. Esik ashylyp, taıaýda ǵana kilt salatyn tesikten kórgen ekeý kirdi. Óz betimmen kirgenime keshirim surap úlgertpeı, qojaıynymyz aıqaıdy al salsyn.

— Qudaıym-aý, mynaý taǵy da munda júr ǵoı, — dep aıdan túskendeı úr jańa.

— Keshirińiz! — deımin taǵy birdeńe qosqym kelip, biraq ol aýyz ashtyrar emes.

— Taıyp turyńyz, jolyńyz áne, qudaı kórip túr ǵoı, bolmasa polısıa shaqyramyn.

Amal ne, túregeldim.

— Men bar bolǵany ózderińizben qoshtasqaly ǵana keldim, — deımin mińgirlep. — Sizderdi kúte turýǵa týra keldi. Eshteńeleriń izdi qozǵaǵanym joq, jaı ǵana osynda oryndyqta otyrdym...

— Onda turǵan ne bále bar, — dedi shtýrman. — Qaıdaǵy — jaıdaǵymen kerildespeı qaldyr jaıyna.

Baspaldaqtan túskenimde jelkelep shyǵaryp salýǵa asyqqandaı sońymnan qalmaı ókshelep kele jatqan osynaý aýyrlaı bastaǵan jýan áıelge degen ashý-yzamda shek bolmady. Bir sát tyrp etpeı qatyp tura qalyp, tilimniń ushyna úıirilgen eń sumdyq balaǵat boqtyqty betine bylsh etkizýge de oqtalyp edim. Biraq esimdi tez jıyp alyp úndemedim. Úndemegenim artynan erip kele jatqan beıtanys adamǵa degen qarapaıym qurmetim, bylapyt sózdi estimeı-aq qoısyn degen izetim edi. Qojaıyn bolsa, ókshelep sońymnan qalmaı, shaptyǵyp sybap keledi, onysynan adym saıyn ashýym órship, zyǵyrdanym qaınaı túsedi.

Biz aýlaǵa shyqtyq, baıaý basyp kelemin, qojaıynmen baılanysyp qajeti bar ma, joq pa dep áli eki oılymyn. Yza býyp, eshbir qan qumar oılar basyma kirip alyp, ony taban aýzynda óltirip, ishke-ishke tepkim de keledi. Óstip kele jatyp qaqpa aýzynda qaǵaz tasýshymen qaqtyǵysyp qaldym, ol basyn ıdi, biraq men jaýap qatpadym; sondyqtan qojaıynǵa qarap men jaıynda surady, onda da burylǵanym joq.

Sosyn qaǵaz tasýshyǵa qarap:

— Bul ne qaljyń? — dep suradym. — Hat kimnen?

— Shynyn aıtsam, bilmeımin, — dep jaýap berdi ol.

— Bázbir kelinshek osyny sizge aparyp ber dep tapsyrdy.

Sileıip turyp qaldym. Qaǵaz taratýshy óz jónimen ketti. Ol ketken soń qaǵazdy qaıta qoıyp, konvertti jumarlap, keri aýdaryp, áli kúnge deıin esiktiń aýzynda menen kóz almaı turǵan qojaıynǵa taqap kep, konvertti shıyryp betine attym. Lám-mım dep til qatyp, dybys ta shyǵarmaı, ıyǵymnan burylyp qarasam, ol jumarlanǵan qaǵazdy jalma-jan jazyp jatyr...

Mine, búl kisilikke tán tártip! Eshqandaı áńgime-dúkensiz, bir aýyz sóz de aıtpaı jumarlanǵan mol aqshany jaýyǵyp júrgen saldaqynyń betine laqtyryp jiberdim. Abyroıyńdy aıaqqa bastyrmaı ózińdi asqaq ustaý dep osyny aıtady. Álgindeı maldardyń sazaıyn osylaı tartqyzý kerek!..

Vokzal alańy men Toletegatenniń buryshyna shyqqanda, kóshe kóz aldymda kenet aınalyp bara jatqandaı bolyp, basymda bir gýil paıda bolyp, qulap kete jazdap, qabyrǵaǵa súıendim. Odan ári tipti qozǵala almaı, tiktenýge de shamam kelmeı búkshıdim de qaldym. Qabyrǵaǵa súıengen qalpymmen jantaıa berip esimnen tana bastaǵanymdy ańǵarǵandaımyz. Búl tıtyqtaý ashý-yzamdy órshitip, aıaǵymmen jer tepkiledim. Ózime-ózim kelý úshin men ne istemedi deısiń — tisimdi shyqyrlatyp, mańdaıymdy tyrjyńdatyp, kózimdi alaqtattym, shamasy osynym kómekteskendeı de boldy. Oıym aıqyndalyp, ajalym jaqyn ekenin túsindim. Qolymmen serpip, qabyrǵadan shegindim, kóshe baıaǵysynsha bılep turǵan syqyldy. Yzadan kemseńdep, búl zaýalmen bar kúshimdi salyp kúrestim. Órlikpen aıaǵymdy tik basyp, qulaǵym kelmedi, nede bolsa, tik turyp óleıin dep oıladym. Qasymnan arba ótti. Oǵan kartop tıelgen eken, biraq qutyrý men qyńyrlyqtyń saldarynan basyma ony kartop emes, kapýsta dep shegelegim keledi jáne kapýsta dep ekilenip qoımaı, ant-sý ishemin.

Ózimniń ishki daýysymdy jaqsy-aq estımin, biraq eregesip, sandyraqty — aqıqat shyndyq dep qudaı atymen ant etip qoımaımyn. Óıtkeni osy jalǵan anttan jan raqatyn tabatyn tárizdimin. Osynaý sumdyq ótirikpen áýeılenip alǵan basym, úsh saýsaǵymdy kóterip Ákeniń, Balanyń jáne Qasıetti Rýhtyń atymen erinim dirildep, ondaǵy kapýsta dep ant ettim.

Ýaqyt ótip jatyr. Jaqynyraq bir baspaldaqqa jalp etip otyra qalyp, mańdaıym men moınymnan terimdi súrtip, tynyshtalý úshin tereń kúrsinip aldym. Kún uıasyna qondy, ymyrt úıirilip, kesh tústi. Qaıtadan óz jaǵdaıym týraly tolǵana bastadym, ashtyq aıaýsyz-aq azapqa saldy, al birneshe saǵattan keıin qaıtadan tún bolady, ázir ýaqyt barda birdeńe oılastyrý kerek.

Meniń oıym ózimdi qýyp shyqqan jıhazdy bólmege aýa beredi. Óz basym, oǵan oralar nıetim joq, sonda da álgi oıdan aryla alar emespin. Shyn máninde meni odan aıdap shyqqan qojaıynnyń qareketi durys. Aqshasyn tólemegen soń maǵan pana beredi dep kútýdiń ózi ábes. Onyń ústine ol meni azyqtandyrdy emes pe. Tipti keshe keshkisin maǵan ashýlanǵannyń ózinde qojaıyn maǵan eki býterbrod usyndy ǵoı. Óziniń qaıyrymdylyǵymen usyndy, maǵan tamaq kerek ekenin bildi. Demek, meniń ókpeleýim kúná, baspaldaqta otyryp, osy ábestigimdi keshire kór dep ishteı jalbaryndym. Ásirese, jaqsylyǵyn bilmeı, aqshany betine laqtyryp jibergenime qatty ókindim.

On kron! Kenet ysqyryp ta jiberdim. Qaǵaz tasýshy ákelgen hat kimnen boldy eken? Tek sol sátte ǵana oǵan sanaly túrde oı júgirtip, máseleniń mánin birden uqtym. Ýaıym men uıattan betimnen basyp búktetilip, qyryldaǵan únmen: "Ilaıalı" dep áldeneshe ret kúbirlep, basymdy shaıqaı berdim. Endi kezdestirsem, nemquraıdylyq tanytyp, kórmegendeı basymdy kekjıtip qasynan óte shyǵamyn degenim keshe keshkisin ǵana emes pe edi? Endi onyń ornyna aıanyshyn oıatyp, kómegin alyp otyrmyn. Jo-joq, joq, namysym taptalyp, mundaı qorlanbaspyn. Tym bolmasa onyń aldynda deni durys adam bop ta qala almadym-aý, tizeme deıin, tipti belýarymnan masqaranyń batpaǵyna battym, odan endi eshqashan shyǵa almaspyn, sirá. Bitken jerim osy boldy. Sadaqa sıaqty on kron alyp, ony jumbaq jebeýshime qaıta laqtyrýǵa múmkindigim bolmaı, aqshasyna eki qolymmen birdeı jabysyp, ólerdeı jekkóretinime qaramastan, páterdiń aqysyn tóleýim ne sumdyq!

Ol on krondy birdeńe ǵyp qaıtaryp alýǵa bolmas pa eken? Qojaıynǵa baryp, aqshany qaıtar deýim qısynsyz, bálkim oılap kórip, áreket etse, qıyndyqtan qutylýdyń basqa joly tabylar. Qudaı kórip tur ǵoı, bul arada on krondy qalaı tabýdy jaı ǵana oılap qoıý az, oǵan bar yntańdy, jan-tánińdi salýyń kerek.

Sondyqtan bul sharýaǵa shyndap kiristim. Shamasy, saǵat tort bolyp qalsa kerek, eki saǵattan keıin pesam daıyn bolsa, teatr dırektoryna barýym kerek shyǵar. Qoljazbamdy sýyryp, qaıtkenmen de sońǵy kórinisterin jazyp tastaýym qajet, terlermin, tebirenerlik, basynan bastap qaıta oqyp shyǵarmyn, biraq qyl adym, keri sheginbespin dep oılaımyn. "Aqymaqtanýyń jetti! — deımin ózime-ózim. — Kejegeń keri tartýyn qoısyn!"

Sonymen, jazýǵa kirisip, basyma ne kelse sony qaǵazǵa túsire berdim, bar oıym — ony shapshańyraq aıaqtap, áıteýir qutylý. Ol úshin shabyt qaıta oıanyp, baýrap aldy dep ózimdi-ózim sendirýge tyrystym, shyn máninde ózimdi óreskel aldap, sóz saralap izdeýdiń qajeti joqtaı josyltyp jazyp jatyrmyn. "Ǵajap! Tamasha tapqyrlyq!" — dep kúbirlep qoıam arasynda. — Tek jazyp úlger!"

Aqyr aıaǵynda, sońǵy sóılemderim maǵan kúmándi kórindi; olardyń alǵashqy kórinisterden jer men kókteı aıyrmashylyǵy bar tárizdi, sopynyń sózinen orta ǵasyrdyń ısi de shyqpaıdy. Qaryndashymnyń basyn kemirip, ornymnan atyp turyp, qoljazbamdy parsha-parsha ǵyp jyrtyp, qalpaǵymdy sheship, jerge laqtyryp taptaı bastadym. "Men bittim, ólgen jerim osy!" — deımin ishimnen kúbirlep. — Meıirban da súıikti hanymdar men myrzalar men qurydym!" Osydan ózge aýzyma sóz túspeı, tek qalpaǵymdy taptaı berdim.

Birneshe qadam jerde kósheniń ortasynda turǵan polıseı menen kóz almaı, ár qımylymdy baǵyp túr eken. Basymdy kótergende kózderimiz sharpysyp qaldy, onyń kópten beri osylaı turǵany birden belgili boldy. Amalsyzdan qalpaǵymdy kóterip, bastyra kıdim de, polıseıdiń qasyna kelip:

— Ýaqyt qansha ekenin bilmeısiz be? — dep suradym.

Ol az-kem kidirip, qaltasynan saǵatyn alyp turyp maǵan qadalyp qaraı berdi.

— Saǵat tórt, — dep jaýap qatty álden soń.

— Durys! — dedim. — Týra tórt, ábden anyq. Baıqaımyn, óz isińizdi biletin kórinesiz, nazarymda ustaýǵa tyrysarmyn.

Men burylyp júre berdim de, ol tańdanǵannan aýzyn ashyp, saǵatyn ustaǵan qalpy sileıip turyp qaldy. "Roıálge" jaqyndaı bergende burylyp, artyma qarasam, ol tyrp etpesten sol baıaǵy ornynan qozǵalmaı, meni kózimen shyǵaryp sap týr.

Ehe-he, haıýandarmen tek osylaı ǵana sóılesý kerek. Uıalatyn eshteńe joq. Óktem irek bolsań, záresi ushyp ózderi-aq qurmetteıdi. Ózime- ózim rıza bolyp, qaıtadan ándete bastadym. Qatty tolqyǵannan aýrýdy múldem umytyp, tipti eshqandaı unamsyz túısik degendi bilmeı, ǵalamat jeńildik sezinip, búkil alańdy kókteı ótip, bazardan Qutqarýshy shirkeýine burylyp oryndyqqa kep jaıǵastym.

Aqyr aıaǵynda, ol on krondy qaıtaramyn ba, qaıtarmaımyn ba, onyń endi bári bir! Maǵan dep jibergen eken, demek, ol meniki, meıli ol kimnen kelse odan kelsin, onda meniń ne jumysym bar. Ony atap turyp maǵan bersin dep tapsyrǵan soń, alýǵa týra keldi, qaradan qarap turyp qaǵaz tasýshyǵa qalaı qaldyrarsyń. Endi alǵanyńnyń ornyna basqa on kron qaıtarýyń qısynsyz emes pe. Olaı bolsa, asyp eshteńe jasaı almaısyń. Bar nazarymdy kisisi kop yǵy-jyǵy alańǵa aýdaryp, bolmashy birdeńeler týraly oılaýǵa tyrystym, alaıda ol da maǵan ońaı týspedi, on krony qurǵyr basymnan shyqpaı-aq qoıdy. Eń aqyrynda ashýym kelip, judyryǵymdy qatty túıdim... "Egerde aqshasyn qaıtaryp jiberetin bolsam, al qylyǵym ony qorlaǵan bop shyǵady emes pe! — deımin ózime-ózim. — Olaı bolsa, másele nede, ózi?"

Óz basym, qashanda tym tákappar bolatynmyn, qaıyr-sadaqa, kómek degennen ylǵı bas tartyp, basymdy tańdana shaıqap: "Joq-joq, nıetińizge rızamyn" deýshi edim. Sol menmendiktiń nege ákelip soqqanyn kórmeısiń be, qańǵyryp taǵy da kóshede qaldym. Ózimniń jyly ornym, jaıly turaǵymda qalmaı, shyǵyp júre berdim; qalamyn desem oǵan tolyq múmkindigim bar edi ǵoı, biraq oǵan ar-namysym jibermedi, bir unamsyz sózdi alǵash estigen boıda shart etip aspanǵa shapshyp, on kron kók ala qaǵazdy ońdy-soldy shashyp, betim aýǵan jaqqa kettim de qaldym... Odan kimniń nesi ketti, ózimdi-ózim jazaladym, turaǵymdy tastap, taǵy da qıyn jaǵdaıǵa dýshar boldym. Aıtqandaı, adyra qalsyn bári! Ol on krondy ózim suraǵan joqpyn, qolymda da taraqtaǵany shamaly, aldym da taban aýzynda basqa bireýge berdim, endi qaıtyp kórmeıtin kisige páteriniń aqysyn tóledim. Qajet jerinde soqyr tıyn qaldyrmaı bárin qaǵyp beretin adammyn, qaıtesiń jaratylysym solaı. Eger men Ilaıalı jóninde jaza basyp qatelespesem, maǵan aqsha jibergeni úshin onyń da ókinbeıtini sózsiz, endeshe osy yzy-shý, alyp-qashty áńgime ne úshin kerek? Eń az degende, onyń qolynan keleri — maǵan ara-tura on kron jiberip turý. Sebebi beıshara qyz maǵan ǵashyq, esh úmitsiz ǵashyq... Osy oımen ózimdi uzaq jubattym. Beısharanyń maǵan ǵashyq ekeninde tıtimdeı de kúmán joq!..

Saǵat bes. Júıke órekpýi basyldy, basym dańǵyrap qaıtadan bos qaldy da, shyńyl-shýǵa toldy. Qalt etpegen qalpymmen keńistikke kóz tastadym da, qarsy aldymnan dárihanany kórdim. Ashtyq azapqa salyp qınap otyr, tózim taýsylýǵa taıaý. Keńistikke qadalyp qansha otyrǵanymdy qaıdam, eptep kóz aldyma adam sulbasy kele bastady, aqyry ol ábden aıqyndalyp, onyń kim ekenin tanydym, ol dárihana aldynda samsamen saýda jasaıtyn jasamys áıel eken.

Dir ete qap oryndyqtan kóterilip, bilgenimdi eske túsire bastadym. Árıne, sóz joq, bul sol áıel, tartpaly jáshigi de, turatyn jeri de sol. Qýanǵannan ysqyryp jiberip, saýsaǵymdy shyrt etkizip oryndyqtan kóterildim de, dárihanaǵa bet aldym. Aqylsyzdyq jeter endi. Táıiri alǵyr, bergen aqshamnyń aram jolmen alynǵany nemese mańdaı termen tabylǵany oǵan báribir emes pe, áıteýir kongsberg kúmisinen jasalǵan norveg teńgeleri edi ǵoı. Budan bylaı kúlki bolǵym kelmeıdi, táýbesiz tákapparlyqtan osy túnnen shyqpaı qalýym da kádik...

Buryshqa shyǵyp, áıelden kózimdi aıyrmaı qasyna jaqyn keldim. Tanys adamdaı basymdy ızep jymıyp, meniń oralýymnyń syry ózdiginen belgili bolyp turǵandaı rıasyz áńgimege kiristim.

— Sálemetsiz be! — dedim aldymen. — Zaıyry, siz meni tanymaıtyn shyǵarsyz?

— Joq, — dep aqyryn jaýap bergen ol maǵan úńile qarady.

Men burynǵydan da beıildik jymıyp, qudaı biledi, ol tanymaımyn dep qasaqana qýlanyp túr ǵoı dep oılap, áńgimeniń ashyǵyna kóshtim.

— Taıaýda ǵana birneshe krondy qolyńyzǵa qystyrǵanymdy qalaı ǵana umyta qaldyńyz. Esińizde bolsa, aqsha berip turyp men bir aýyz soz, ıá bir de aýyz soz aıtqanym joq. Ondaı ádet joq mende. Adal jandarmen istes bolǵanda shart qoıýdyń qajeti bolmaıdy, bylaısha aıtqanda, usaq-túıekke kelisim-shart jasap jatýdyń qajeti joq. Solaı emes pe! Al sizge aqshany bergen myna menmin.

— Iá, árıne, sizsiz! Endi sizdi tanydym.

Ol maǵan raqmet aıtyp alǵys jaýdyrmaı turyp, kózimmen samsanyń bir tompıǵan dámdisin tańdap, asyǵystaý oıymdy aıttym.

— Al endi soǵan samsa alǵaly kelip turmyn.

Áıel ań-tań.

— Samsa alǵaly, — dep qaıtalaımyn.

— Endi soǵan samsa alǵaly kelip turmyn. Ázirshe bastap bir bóligine ǵana alǵym keledi. Búgin bárine alýymnyń qajeti bola qoımas.

— Siz samsa alǵaly keldińiz be? — dep qaıtalap surady.

— Árıne, samsa alǵaly keldim! — deımin qarqyldaı kúlip, samsa alǵaly kelgenim oǵan birden aıqyn bolsyn deımin de baıaǵy.

— Ne turys bar dep tartpadan samsa, anyǵyraq aıtqanda toqash alyp jeı bastadym.

Ony kórgen saýdager ornynan atyp turyp, ebedeısiz qımylmen taýarlaryn qorǵashtaı bastady. Sol qareketimen meniń oralýymdy kútpegenin, kútse de samsasyn tartyp alý úshin kelmeıtinimdi bildirmekshi.

— Siz buǵan qarsy syz ba? — deımin tesilip. —

Shynymen-aq qarsy syz ba? Ras, munyńyz kúlki endi! Bireý bir ýys aqsha berip, qaıtaryp berýin talap etpegen jaǵdaı buryn-sońdy ushyrasyp pa edi, ózi? Mine kórdińiz be, ushyraspaǵan!

Álde siz qolyńyzǵa ún-túnsiz qystyra salǵan soń urlanǵan aqsha dep oıladyńyz ba? Joq, olaı oılaǵan joqsyz ǵoı?

Oılamasańyz tipti jaqsy, onyńyz óte tamasha! Meni salıqaly, sypaıy adam sanasańyz, ózińiz de aqkóńil jansyz! Solaı emes pe?! Iá, siz shyn máninde aqkóńil, qaıyrymdy jansyz!

— Al siz maǵan aqshany ne úshin ǵana berdińiz? — dep áıel narazylyqpen shamdanyp aıqaı saldy.

Oǵan aqshany ne úshin bergenimdi baıandadym, aıǵaı-shýsyz kózin jetkize otyryp, túsindirdim. Jurtqa qaltqysyz senetin bolǵandyqtan meniń osyndaı ádetim bar dedim. Birde bolmasa birde báz bireý maǵan veksel nemese qolhat usynatyn bolsa: "Joq, marhabatyńyzǵa quldyq!" deımin. Qudaı kórip tur ǵoı, men udaıy osylaı jasaımyn.

Alaıda saýdager áıel meni túsinbeı-aq qoıdy.

Sosyn oǵan basqasha túsindirip kórgeli ázil-qaljyńsyz qatańyraq aıtýǵa kiristim. Sizge men qusap eshqashan aldyn ala tólep kórgen joq pa edi? — dep suradym. Árıne, búl arada men qaltamda qarjysy bar, máselen, konsýl sıaqty kisilerdi eske túsirdim. Eshqashan deısiz be?

Onda amal ne, ol osyndaı qarym-qatynasqa úırengen eken, aldynan jarylqasyn, odan artyq talap etýge bolmaıdy da. Al shetelde jaǵdaı jańaǵy men aıtqandaı, aldyn ala tólep qoıady. Ras, ol eshqashan basqa elge shyǵyp kórgen joq shyǵar. Joq, deısiz be? Másele, mine sonda jatyr ǵoı. Olaı bolsa, buny kinálap ta, kústánalap ta qajeti az... Men tartpadan birneshe samsa aldym.

Ol byrqyldap ashýlanyp, taýarynyń murtyn syndyryp, bolmashy birdeńesin de bergisi kelmeıdi, tipti qolymnan bir samsany julyp alyp, ornyna salyp qoıdy. Men kúıip ketip, judyryǵymmen tartpany toqpaqtap, polısıa shaqyramyn dep qorqyttym. Munyń ózi meniń tarapymnan keshirimdilik, dedim oǵan, eger oıyma ózime tıesiniń bárin tik qotara alyp ketý kelse, onda taqyrǵa otyryp, túksiz qalar edi, óıtkeni jaqynda ǵana orasan mol aqsha berdim emes pe.

Alaıda meniń onsha kóp alarlyq oıym joq, bergen aqshamnyń tek jartysynyń ǵana qunyn qaıtarsa boldy. Sosyn qaıtyp ol meni búl mańnan kórmes te. Qudaı kýá, eshqashan kórmeıdi, ózi de bir tyrysqan jan eken...

Aqyry, ol eń bir erensiz baǵamen shimirikpeı kóńilden shyǵarǵan tórt-bes samsany iriktep berdi, ony qulaq estimegen kóp samsaǵa jatqyzdy da, usynǵanyn alyp, óz jónimmen ketýimdi talap etti. Biraq ta men onymen salǵylasýymdy doǵarmaı, onyń eń kemi tabany kúrekteı bir kronymdy jep, aldap turǵanyn dáleldedim, onyń ústine ol qısynǵa kelmeıtin qymbat baǵa qoıyp, alarmaǵyn tirideı jep otyr.

— Al siz mundaı qylyǵyńyz úshin zań boıynsha jazalanaryńyzdy bilesiz be? — dedim shúıligip. — Táńiri qudaı, siz merzimsiz katorgaǵa aıdalasyz ǵoı búl úshin, kári qaqbas!

Ol maǵan taǵy bir samsany laqtyryp, tisin shyqyrlatyp, mazasyn almaı, jaıyna qaldyrýymdy talap etti.

Salǵylasyp turam ba, kettim.

Aı-aı, jaryq dúnıe dál mundaı ekijúzdi saýdagerdi kórmegen shyǵar. Alań arqyly kele jatyp, samsa jeı júrip álgi áıel, onyń arsyzdyǵy týraly oı topshylap, búkil áńgimemizdi qaıtadan sana súzgisinen ótkizip, ózim odan áldeqaıda artyq ekenmin dep túıdim. Samsany jurttyń kóz aldynda jep, bárimen daýystap sóılestim.

Samsany birinen soń birin qylǵytyp áp-sátte jep taýystym, qansha jesem de jumyryma juq bolmaı az kórindi, ashtyqtyń ishtegi jylanynyń basyn qaıyrý qıyn eken Qudaıa, nelikten maǵan bári az kórinedi! Ashqaraqtyǵymnan Vognmansgatendegi balaǵa dep qaldyrǵan aqyrǵy samsany da jep qoıa jazdadym. Álgi jıren saqal basyna túkirip jibergen sábıdi aıtamyn da. Ony esime túsirgenim — múldem umyta alar emespin. Kósheniń ortasyna tompańdap júgirip shyǵyp, jylap jiberip, jıren saqaldy sybaǵandaǵy bet álpeti áli kóz aldymda.

Basyna túkirgende ol kúlip turǵan joq pa eken degendeı, jalt burylyp meniń terezeme qarady ǵoı. Ony qaıtyp tabar, tappas ymdy bir qudaı biledi. Men Vognmansgatenge jetýge asyqtym. Pesamdy jyrtqan, áli de shashylyp qaǵaz qıqymdary jatqan jerden astym, óziniń júris-turysymen qaıran qaldyrǵan polıseıdi aınalyp ótip, aqyry, baǵana erteńgilik bala otyrǵan esiktiń aldynan bir-aq shyqtym.

Ol joq eken. Kóshe qańyrap bos qalypty. Qas qaraıyp keledi, balany tabýdyń reti kelmedi, teginde úıine ketip qalsa kerek. Samsanyń oraýyn ashyp týra tabandylyqtyń aldyna jerge qoıdym da, esikti qatty qaǵyp, tura qashtym "Árıne, ol samsany tabady!" — dedim ózime- ózim. — Úıden shyqsaq boldy, birden tabady!" Sábı samsany tabady degen qýanyshtan kózime móltildep jas keldi.

Qaıtadan kemejaıǵa shyqtym.

Endi ash emespin, alaıda tátti samsadan júregim taǵy da aını bastady. Basyma qaıtadan qıampurys oılar qaýmalap, baıqatpaı kelip toqtaǵan kemelerdiń bárin jaǵada ustap turǵan arqandy kesip jibersem qaıtedi dep oıladym.

Al kenetten "órt!" dep aıqaı salsam she? Kemejaıdy boılaı odan ári júrip, bir jáshik taýyp, qolymdy keýdeme aıqastyra ustap jaıǵastym, biraq basymdaǵy búlik údep bara jatqandaı sezindim. Tyrp etpeı otyrmyn, qozǵalsam-aq teńizdiń túbinen bir-aq shyǵarmyn dep qorqamyn.

Dińgegine orys jalaýy ilingen "Kopegoro" kemesine qaraımyn. Tutqadan ustap turǵan bir adamdy kórdim, sol jaq borttan qyzyl fonarlar onyń betine sáýle túsirip túr. Ornymnan turyp, ony áńgimege tarttym. Shynyn aıtqanda, onymen áńgimelespek oıym joq edi jáne odan jaýap ta kútkenim joq. Jaı ǵana:

— Kapıtan, sizder búgin keshke qaıta júzip ketesizder me? — dep suraı saldym.

— Iá, osy taıaý ýaqytta attanamyn, — dep jaýap berdi ol.

Ózi shved she sóıleıdi.

"Demek, fın bolǵany ǵoı", dep oıladym.

— Ym! Al sizderge matros keregi joq pa?

Sol sát onyń maǵan qarsylyq bildirip nemese kelisetinin aıtyp jaýap beretini men úshin eshqandaı máni joq sıaqty kórindi. Biraq surap qalǵan soń aýzyna qarap jaýabyn kúttim.

— Joq, kerek emes, — dep jaýap qatty ol

— Biraq bálkim, bir ıýnga alýǵa bolar.

— Iýnga deıdi! Selk ete qalyp men kózildirigimdi alyp, qaltama jasyrdym da, trappen palýbaǵa kóterildim.

— Teńizde júzip kórgen emespin, biraq ne tapsyrsańyz da, bárin isteımin, — dedim. —Ózderińiz qaıda baǵyt ustap barasyzdar?

— Áýeli Lıdske baramyz, odan kómir alyp ári Kadıske tartamyz.

— Jaraıdy, — dep, odan ári meni jumysqa alýyn ótinip qolqalaı bastadym.

— Maǵan qaıda júzip barsańyzdar da bári bir. Jumysty jaqsy isteıtin bolamyn.

Biraz ýaqyt ol maǵan synaı qarap, bázbir oı túıgen syqyldandy.

— Sonymen, sen áli teńizde júzip kórmegen ekensiń ǵoı, — dep surady.

— Joq. Alaıda aıttym ǵoı, maǵan jumys berińiz dep, men bárin de jasaımyn. Jumysqa ábden daǵdylanǵan janmyn.

Ol qaıta oılanyp qaldy. Men bolsam teńizde júzý pikirine ábden baýyr basyp, qýyp jibermese eken dep qorqyp turmyn.

— Al, kapıtan, qalaı endi? — dep suradym aqyr sońynda.

— Senińiz, kez kelgen jumysty atqarýǵa ázirmin. Ony aıta beretin nesi bar! Sizdiń kóńilińizden shyǵý úshin mańdaı terimdi tamshylatyp, ottan kirip, kúlden shyqpasam, baryp turǵan sumpaıy sumnyń ózi bolaıyn. Qajet bolyp qalsa, eki vahtada qatarynan turýǵa da daıynmyn. Qaıta ol maǵan paıdaly, ondaıdy men jaqsy kóremin.

— Olaı bolsa, baıqap kóreıik, — dedi ol meniń sońǵy sózime sál jymıyp.

— Al taqa bolmaı bara jatsa, Anglıada qosh aıtysýǵa týra keledi.

— Álbette! — dep qýanǵannan daýystap jiberdim. Onymen de qoımaı taqa bolmaı bara jatsa, Anglıada qosh aıtysýǵa týra keledi ǵoı dep onyń aıtqanyn sózbe-sóz qaıtalap shyqtym.

Sóıtip, ol maǵan jumys berdi.

Keme qozǵalyp, teńizge shyqqanymyzda álsizdik pen eki oılylyqtan, tolqýdan ter jýǵan arqa-basymdy bir jazyp, jaǵalaýǵa kóz tastap, aqyry, Hrıstıanıa qalasymen qoshtastym. Bul tusta qala terezeleriniń bárinde jarqyrap ot janyp tur edi.

---