InfoHub Logo

Qazandy jerledik. Kezek Astrahanǵa keldi. Negizinde Qazan tatarlary Máskeý úshin áldeqaıda qýatty qarsylas boldy. Ulyq Muhamedtiń kezinen sanaǵanda júz jyldam astam ýaqyt arystandaı arpalysty. Sonyń 40 jylynda qazan tatarlary Máskeý áskerinen basym túsip, salyq alyp otyrdy. Tipti Máskeý knázi II Vasılııdi tutqyndaǵany belgili.

Al Astrahan...

Osydan týra 4 jyl buryn Qazan tatarlarynyń kesilgen basy Edilmen aǵyp Astrahanǵa jetkende jergilikti halyqtyń záreleri zár túbine ketti. Ana jaqta Qazan kúl-talqan bolyp jatqanda Derbish Álı, Iamýrchy, Aqkóbek degen bıleýshiler taqqa talasty. Olardyń qyrqysyna jergilikti noǵaı myrzalary kómektesip otyrdy. Olardyń kóbi Máskeý bıligimen sanasyp, beıbit turýǵa talpyndy. Muny jazba derekter rastaıdy. Qazan tragedıasy óz eline tónerin ol sol kezden-aq tolyq túsingen Iamýrchy orys kópesteri men elshilikterine shabýyldady. Onyń áreketi  jaǵympaz noǵaı myrzalarynyń úreıin ushyrdy. Ómiriniń mánin Máskeýmen baılanystyrǵan myrzalar IV Ivanǵa Iamýrchynyń kózin qurtyp, orys partıasynyń senimdi ókili bolady degen nıetpen Derbish Álıdiń kandıdatýrasyn usyndy.

Aınalyp kelgende Iamýrchyny ózderi taqqa otyrǵyzyp, endi Máskeýge qarsy shyqqasyn taqtan túsirýi azattyq jolynda kúreskerdiń rýhyn syndyrǵan edi. Endi onyń qoldaýshylary saýsaqpen sanarlyq qana. Búkil Astrahan handyǵynyń halqy nebári 100  myń shamasynda bolsa, onyń jartysynan kóbi eginshiler men balyqshylar. Ásker sany ári ketse 5000 adam. Munyń teń jartysy máskeýlik myrzalar jaǵyna shyǵyp ketti. Osyndaı jaǵdaıǵa qaramastan IV Ivannyń jibergen Iýrıı Shemákına bastaǵan 30 000 orys áskerimen shaıqasyp, jeńilis tapty. Biraq shaıqasta ólmedi, kishi noǵaı myrzalarynyń qolynan ajal qushty. Áıeli tutqynǵa túsip, balasy hrıstıansha shoqynyp, «Petr» degen esim aldy.

Al Derbish Álı taqqa otyryp, Máskeý bıligin moıyndap, 3 myń Edil balyǵyn berip, jan saqtady. Arada eki jyl ótpeı jatyp Astrahanǵa orys armıasy qaıta keldi. Bul joly salyqpen qutyla almasyn bilgen Derbish Álı men onyń jaqtastary qalany tastap qashty. Qala aıaýsyz tonalyp, bul jer Máskeý memleketiniń ıeligi dep jarıalandy. Al Derbish Álıdiń taǵdyry Safa Gereıden sál ózgesheleý aıaqtaldy. Elinen aırylyp, bezip ketse de dininen aıyrylmaǵan ol aldymen Azaý qalasyna, odan ári musylmandardyń qasıetti mekeni Mekkege jetti.

Múmkin ol óz handyǵynyń hrıstıandar qolyna ótkenin, endi halqy dininen bezip, shoqynatynyn arab jurtyna aıtqan bolar. Al arabtar bolsa orystyń ne ekenin, Ivan Groznyıdyń kim ekenin de bilmeıtin. Sebebi Ivan Groznyı masattana qaqqan shirkeý qońyraýlary Kavkazdan ári aspaı úni óshetin.  Derbish Álıdiń kózimen kórgen úıilgen bastar, sý betinde qalqyp júrgen óli deneler arabtarǵa qıal ǵajaıyp ertegideı estilgen bolar.

Al kózi ashyq oqymystylar sarǵaıǵan Baǵdat kitaptaryn aqtaryp jiberip burynǵy halıfat kezindegi ıbn Fadlannyń saıahattaryn eske alatyn. It tumsyǵy batpaıtyn orystyń ný ormany. Aıaqtaryna jabaıy ań terisin orap alyp, kúrkeni mekendegen orystar  búgin myna Derbish Álı aıtyp otyrǵan orysqa múlde uqsas emes. Kezinde arabtar dúnıeniń eń soltústigi dep ataǵan Qazan, qajylardyń saparjaıy Qajy-Tarhan endi joq.

Endi tek Máskeý ǵana bar.

«Máýeli daraq saıasynda otyryp, erteginiń neshe súleıin tyńdap ósken arabtar aldarynda otyrǵan myna adam han bolyp, kezinde altyn taqta otyrǵanyn silekeıi shubyryp tyńdap otyr. “Myń bir tún” ertegilerinde aıtylatyn sıqyrly júziktiń kómegimen qaıta elin basqaryp, barsha muratyna jetedi dep qıaldady.

Alaıda Derbish Álıdi eshqandaı sıqyrly júzik qutqara almaıtyn. Sebebi «Myń bir tún» degenimiz jaı ǵana ertegi. Al Derbish Álıdiń ertegisi kózge jas ákeletin, týǵan jeriniń topyraǵyna zar qylatyn ertegi... jaı ǵana ertegi...»

Astrahannyń sońǵy hany Derbish Álı elinen jyraqta, týǵan jeriniń bir ýys topyraǵy buıyrmaǵan kúıi Mekke qalasynda  dúnıeden ótti.

---