InfoHub Logo

Ǵylymı jumys
Taqyryby: «Astrofızıka jáne Álem evolúsıasy»
Jospar:
1. Ǵaryshty zertteıtin ǵylym.
2. Ǵaryshtyq ekspedısıalar.
3. Galaktıkalar.
5. Ǵaryshtaǵy jer.
6. Ǵaryshtyq tastar.

Bir jyl - Jerge Kúndi bir ret aınalyp shyǵý úshin qajet ýaqyt. Kúnniń aınalasyndaǵy 938 886 400 km jerdi aınalyp shyǵý úshin Jerge 365, 24 kún qajet. Jerdegi jyldyń uzaqtyǵy degenimiz osy. Ózge planetalardaǵy jyldar uzaǵyraq nemese qysqaraq bolady, bul olardyń árqaısysyna Kúndi aınalyp shyǵýǵa qajet ýaqyt kólemine baılanysty.

Bizdiń bilýimizshe, Kún júıesiniń birde - bir ózge planetasynda tirshilik joq, sondyqtan Jer tirshiliktiń bolýymen erekshelenedi. Kún qatardaǵy juldyzdardyń biri bolar, alaıda onyń mańyndaǵy úshinshi planeta (Jer) ózgelerden bólek. Jer sýdy qaınatyp jibererdeı ystyq ta jáne sý qatyp qalatyndaı sýyqta emes. Ol ottegiden turatyn atmosferany qamtıdy. Sý jáne ottegimen Jerde tirshilik bastalyp, órken jaıdy.

Ǵalymdar Jer planetasyn geosfera dep ataıdy. Biz ómir súretin syrtqy qatty bóligi - bıosfera. Onyń qabattaryn atmosfera qorshap jatyr. Jer ishinde de osyndaı qabat bar. Ortasynda qatty qysymnan syǵylǵan nıkel men temirdiń qosyndysynan turatyn qatty ishki ıadro bar. Iadrony qorshap jatqan taý jynystary ystyq jáne suıyq bolady. 1500 jylǵa deıin adamdardyń kópshiligi Jer áleminiń ortasynda ornyqqan dep oılaǵan. Olarda Kún jáne ózderine tanys ózge planetalar sfera quramynda Jerdi aınala qozǵalyp júretindigi týraly senim qalyptasqan. Polshalyq ǵalym Nıkolaı Kopernık (1473 - 1543) Kún Áleminiń ortasynda ornalasqandyǵy, al Jer ózge planetalarmen birge Kúndi aınalyp júretindigi jaıly bastapqy boljam keltirgen. 1762 j. Djek Kassını jáne Djın Rıcher degen eki astronom aldymen Marsqa deıingi qashyqtyqty, sonan soń geometrıany qoldanyp, Jerdiń Kúnnen qanshalyqty alys ornalasqanyn týra eseptep shyǵarǵan (147 jáne 52 mıllıon km). Búgingi tańda ǵalymdar planetalar arasyndaǵy qashyqtyqtardy, lazerlik nemese radıolokasıalyq sáýle shoǵylaryn olarǵa qaraı atqylaı otyryp ólsheıdi.