Ata saltym – asyl qazynam (tárbıe saǵaty)
«Ata saltym – asyl qazynam»
Maqsaty:
1.Qazaq halqynyń qanyna sińgen izgi adamgershilik qasıetteriniń halyqtyń salt-dástúrlerimen sabaqtastyǵyn túsindirý, keıbir halyq ánderin, maqal-mátelderin úıretý.
2.Imandylyq, ınabattylyq, izettilik qasıetterin qalyptastyrý.
Kórnekiligi:
Qazaq úıiniń jasaýy, maqal-mátelder, danalardan shyqqan sóz, qolóner buıymdary, oıý-órnek túrleri.
Barysy:
«Dushpanǵa qatal,
Dosqa adal - halyq»
Kirispe
Muǵalim: Qaı zaman bolsyn adamzat aldynda turatyn basty mindet – adal, bilimdi, eńbek súıgish urpaq tárbıelep ósirý. Bul mindetti ár halyq salt-dástúrine oraı iske asyrady. Iaǵnı ár halyq ǵasyrlar boıy synnan ótip, suryptalǵan ozyq salt-dástúrlerin jas urpaqty tárbıeleýde paıdalanyp kelgen.
Bala tárbıesi tek mektep qabyrǵasynda ǵana berilmeıtini anyq. Ananyń besik jyrynan bastap, adamnyń jer qoınyna berilgenge deıingi ózi kórip-bilgen salt-dástúrler, ádet-ǵuryptar barlyǵy da adamnyń dúnıetanymyn qalyptastyratyn ómir sabaqtary.
Salt-dástúr, ádet-ǵuryp atadan balaǵa qalyp otyratyn mol mura. Ár ulttyń ózine tán salt-dástúri bar. Salt-dástúrdiń paıda bolyp, qalyptasý tarıhyna kóz jibersek, olar halyqtyń ál-aýqat, turmys-tirshilik bolmysynan týyp qalyptasatynyn kóremiz. Dúnıeden ótken adamdy jerleýdiń saltyn qaraıtyn bolsaq, úndiler óte tyǵyz ornalasqandyqtan, kómýge jer jetispeıtindikten máıitti órteýi, orystardyń aǵash tabytqa salýy, topyraǵyna kúrek batpaıtyn jerde turatyn adamdar máıitti adam júre qoımaıtyn aıdalaǵa aparyp tastaıdy. Qoǵamdyq salt – qoǵadyq bolmystan týyndaıdy degen osy. Sondyqtan halyq dástúrleriniń durys-burysy bar deýge bolmaıdy.
Halyq pedagogıkasynyń turmystyq ereje bolyp, halyqtyń saltyna aınalǵan ádet-ǵuryptardyń tárbıelik máni erekshe.
Halyq tárbıeni balaǵa ana qursaǵynda jatqannan bastaıdy. Oǵan kýá ishtegi sábıdiń ýaqytynda dúnıege kelýi úshin úlken analar túrli yrymdar jasaıdy.
1-oqýshy:
Shildehana – sábı dúnıege kelgen soń bir jeti boıy ana men balany kútip, onyń kóńilin kóterip, onyń qasyna dastarhan jaıý ádeti. Qazaq eliniń ár túkpirinde bul rásim ár qalaı ótedi. Sol kúni balany shilde sýyna shomyldyryp, syńǵyrlaǵan tıyndar salady, balaǵa densaýlyqpen birge baılyq ta tileıdi. Shildehana ótkiziletin kúni ana ábden sorpalanyp óziniń shilde terin shyǵarýy tıis.
2-oqýshy:
Qyrqynan shyǵarý – bóbek dúnıege kelgen soń 40 kúnnen soń onyń alǵash ret shashy men tyrnaǵy alynyp, besikke salý rásimi oryndalady.
40-kúnniń ózi ananyń boı kóterip, densaýlyǵy túzelgen kezde bolady. Jalpy osy ýaqyt ishinde ananyń da, balanyń da densaýlyǵy óte myqty kútimdi qajet etedi. Anaǵa kindik sheshe kómek berýi tıis. Bul dastarhan basyna tek áıel adamdar kelip qatysady.
3-oqýshy:
Esimin ataý (at qoıý) – bul rásim ulaǵatty kisige júkteledi. Qazaq attarynyń kóptigi basqa halyqtardan ereksheligi. Qyz balalardyń esimderi olardyń kórkemdigi. At qoıý «kóz tımesin» degen oımen qoıylady. At tańdalǵannan keıin balanyń qulaǵyna 3 qaıtara aıtylady.
4-oqýshy:
Besikke salý – bul kishigirim toı retinde ótedi. Kelýshiler tartý, shashý, joralǵylarynalyp keledi, besikke salý nemese bóleý tájirıbeli ájege nemese anaǵa júkteledi. Besikti túbegimen, jabdyǵymen kindik sheshe alyp keledi, sýmen bala shylanady, ydystary otyrǵandarǵa taratylyp beriledi. Balanyń «ıt kóılegi» júgirtiledi, ıaǵnı tátti dám toltyrylǵan kishkene dorba ıttiń moıynyna kóılegimen baılanady da júgirtiledi, sońynan qýyp jetken bala dorbaǵa ıe bolady. Besiktiń túbegi ornalasqan jerden kishkene burshaq tárizdi toqashtar ótkizilip, ony «tyshtyrma» dep aıtady. Osy jerde jınalǵan analar besik jyrlaryn aıtady.
Besik jyrynyń sózderi estıar balalardyń oı-qıalyna jyr etip, ananyń meıir-shapaǵatyn arttyrady. Ondaı otty jyrlardy balalar da jattap alý kerek.
5-oqýshy:
Tusaý keser – bir jasqa tolyp erkin júre bastaǵan bal bóbektiń basqan qadamy qutty bolyp, odan ári jany jamandyq kórmeı jaqsy júrip ketýine tilek bildirý saltanaty retinde ótedi. Bóbektiń tusaýyn ata-ananyń qalaýy kesedi. Tusaýy kesilgen balany «Aq jol bolsyn» dep aq oramaldyń ústimen nemese jumsaq bolsyn dep kilem ústimen júrgizedi.
Tusaý keser jyrlary aıtylady.
... Qaz, qaz balam, qaz balam,
Qadamyńdy jaz, balam
Ánekeı, aq besik.
Áldıime baq besik.
Shúmegińdi salaıyn,
Syldyrmaǵyn taǵaıyn.
Jibek kórpe jabaıyn,
Baýyq barqyt púlishteı
Baldaqtaryń kúmisteı,
Jabdyǵyńmen syılysyń.
Jatsa bópem jaılysyn,
Kósem senen ósedi
Jaıly bolsyn tósegi.
6-oqýshy:
Balany atqa mingizý salty – balanyń býyny bekip, 4-6 jasqa kelgende at ústinde ózin-ózi ustap otyra alatyn jaǵdaıǵa jetkende, atqa mingizý saltyn jasap, at qulaǵynda oınaıtyn densaýlyǵy zor, myqty, shymyr jaýynger, eńbekqor, qıynshylyqqa tózimdi urpaq tárbıeleýdiń bir túri.
Balaǵa er-turmandaryn syılap (ashamaı, jandarba, toqym, júgen, noqta), atqa mingizip toı jasaıdy.
Bul áreket er balanyń endigi azamat bolýǵa daıyndalǵanynyń belgisi bolyp sanalady.
Qorytyndy.
Muǵalim: «Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher» degendeı, ata-babalarymyz ul-qyzdaryn jasynan bastap san alýan is-áreketpen, jaýapkershilikti talap etetin eńbekpen tárbıelengen. Er balany bes jasynan taı jalyn tartyp minýge jaraǵannan bastap, ony qolǵanat dep eseptegen. «Jigitke jeti óner de azdyq etedi» dep halqymyz er balany tórt túlik maldy baǵyp-kútýge, jer qyrtysyn, ósimdik túrlerin bilýge, qarańǵy túnderde juldyzdy aspanǵa qarap baǵyt-baǵdardy belgilep, qonys-sýdy dál tabýǵa úıretken.
Ákeniń balasyna aqyl aıtyp, jaýapkershilikke júktep, ony bes-jıyrma jasynda enshi berip, jastardy óz betimen sharýa quryp, ómir súrýge daıyndaǵan. Atalarymyz er jigitten aýyldyń, rýdyń, eldiń múddesin qorǵaýǵa árqashan daıyn bolýdy talap etken. Uldarǵa kókpar tartý, báıgege shabý, aýdaryspaq, teńge alý, kúres, saıys oıyndaryn úıretken. Erlerden sadaq tartý, naızagerlik ónerdi, soıyl soǵýdy bilýdi talap etip, daıyndaǵan.
Jeti atasyn úıretý eskiden qalǵan ataly sóz, babalardyń ónegesin, erligin, azamattyǵyn balalarǵa uǵyndyrý - áke mindeti bolyp esptelgen.
«Qyz ósse – eldiń kórki» degendeı, qyz balanyń syrt beınesi, kıine bilýi onyń ishki mádenıetimen, tárbıelik deńgeıimen baılanysty. Qyz – bolashaq ana, aq bosaǵanyń arýy, shańyraqtyń bereke quty. Qyz balany jasynan tózimdilikke, ádeptilikke, sypaıylyqqa tárbıelengen.
Qazaq halqynyń salt-dástúri bolashaqtyń aıqyn kórinisine úlesin tıgizedi. Saýatty da, salmaqty, adamgershilik qasıeti mol jas urpaq salt-dástúr, ádet-ǵuryppen óte tyǵyz baılanysta.
Maqsaty:
1.Qazaq halqynyń qanyna sińgen izgi adamgershilik qasıetteriniń halyqtyń salt-dástúrlerimen sabaqtastyǵyn túsindirý, keıbir halyq ánderin, maqal-mátelderin úıretý.
2.Imandylyq, ınabattylyq, izettilik qasıetterin qalyptastyrý.
Kórnekiligi:
Qazaq úıiniń jasaýy, maqal-mátelder, danalardan shyqqan sóz, qolóner buıymdary, oıý-órnek túrleri.
Barysy:
«Dushpanǵa qatal,
Dosqa adal - halyq»
Kirispe
Muǵalim: Qaı zaman bolsyn adamzat aldynda turatyn basty mindet – adal, bilimdi, eńbek súıgish urpaq tárbıelep ósirý. Bul mindetti ár halyq salt-dástúrine oraı iske asyrady. Iaǵnı ár halyq ǵasyrlar boıy synnan ótip, suryptalǵan ozyq salt-dástúrlerin jas urpaqty tárbıeleýde paıdalanyp kelgen.
Bala tárbıesi tek mektep qabyrǵasynda ǵana berilmeıtini anyq. Ananyń besik jyrynan bastap, adamnyń jer qoınyna berilgenge deıingi ózi kórip-bilgen salt-dástúrler, ádet-ǵuryptar barlyǵy da adamnyń dúnıetanymyn qalyptastyratyn ómir sabaqtary.
Salt-dástúr, ádet-ǵuryp atadan balaǵa qalyp otyratyn mol mura. Ár ulttyń ózine tán salt-dástúri bar. Salt-dástúrdiń paıda bolyp, qalyptasý tarıhyna kóz jibersek, olar halyqtyń ál-aýqat, turmys-tirshilik bolmysynan týyp qalyptasatynyn kóremiz. Dúnıeden ótken adamdy jerleýdiń saltyn qaraıtyn bolsaq, úndiler óte tyǵyz ornalasqandyqtan, kómýge jer jetispeıtindikten máıitti órteýi, orystardyń aǵash tabytqa salýy, topyraǵyna kúrek batpaıtyn jerde turatyn adamdar máıitti adam júre qoımaıtyn aıdalaǵa aparyp tastaıdy. Qoǵamdyq salt – qoǵadyq bolmystan týyndaıdy degen osy. Sondyqtan halyq dástúrleriniń durys-burysy bar deýge bolmaıdy.
Halyq pedagogıkasynyń turmystyq ereje bolyp, halyqtyń saltyna aınalǵan ádet-ǵuryptardyń tárbıelik máni erekshe.
Halyq tárbıeni balaǵa ana qursaǵynda jatqannan bastaıdy. Oǵan kýá ishtegi sábıdiń ýaqytynda dúnıege kelýi úshin úlken analar túrli yrymdar jasaıdy.
1-oqýshy:
Shildehana – sábı dúnıege kelgen soń bir jeti boıy ana men balany kútip, onyń kóńilin kóterip, onyń qasyna dastarhan jaıý ádeti. Qazaq eliniń ár túkpirinde bul rásim ár qalaı ótedi. Sol kúni balany shilde sýyna shomyldyryp, syńǵyrlaǵan tıyndar salady, balaǵa densaýlyqpen birge baılyq ta tileıdi. Shildehana ótkiziletin kúni ana ábden sorpalanyp óziniń shilde terin shyǵarýy tıis.
2-oqýshy:
Qyrqynan shyǵarý – bóbek dúnıege kelgen soń 40 kúnnen soń onyń alǵash ret shashy men tyrnaǵy alynyp, besikke salý rásimi oryndalady.
40-kúnniń ózi ananyń boı kóterip, densaýlyǵy túzelgen kezde bolady. Jalpy osy ýaqyt ishinde ananyń da, balanyń da densaýlyǵy óte myqty kútimdi qajet etedi. Anaǵa kindik sheshe kómek berýi tıis. Bul dastarhan basyna tek áıel adamdar kelip qatysady.
3-oqýshy:
Esimin ataý (at qoıý) – bul rásim ulaǵatty kisige júkteledi. Qazaq attarynyń kóptigi basqa halyqtardan ereksheligi. Qyz balalardyń esimderi olardyń kórkemdigi. At qoıý «kóz tımesin» degen oımen qoıylady. At tańdalǵannan keıin balanyń qulaǵyna 3 qaıtara aıtylady.
4-oqýshy:
Besikke salý – bul kishigirim toı retinde ótedi. Kelýshiler tartý, shashý, joralǵylarynalyp keledi, besikke salý nemese bóleý tájirıbeli ájege nemese anaǵa júkteledi. Besikti túbegimen, jabdyǵymen kindik sheshe alyp keledi, sýmen bala shylanady, ydystary otyrǵandarǵa taratylyp beriledi. Balanyń «ıt kóılegi» júgirtiledi, ıaǵnı tátti dám toltyrylǵan kishkene dorba ıttiń moıynyna kóılegimen baılanady da júgirtiledi, sońynan qýyp jetken bala dorbaǵa ıe bolady. Besiktiń túbegi ornalasqan jerden kishkene burshaq tárizdi toqashtar ótkizilip, ony «tyshtyrma» dep aıtady. Osy jerde jınalǵan analar besik jyrlaryn aıtady.
Besik jyrynyń sózderi estıar balalardyń oı-qıalyna jyr etip, ananyń meıir-shapaǵatyn arttyrady. Ondaı otty jyrlardy balalar da jattap alý kerek.
5-oqýshy:
Tusaý keser – bir jasqa tolyp erkin júre bastaǵan bal bóbektiń basqan qadamy qutty bolyp, odan ári jany jamandyq kórmeı jaqsy júrip ketýine tilek bildirý saltanaty retinde ótedi. Bóbektiń tusaýyn ata-ananyń qalaýy kesedi. Tusaýy kesilgen balany «Aq jol bolsyn» dep aq oramaldyń ústimen nemese jumsaq bolsyn dep kilem ústimen júrgizedi.
Tusaý keser jyrlary aıtylady.
... Qaz, qaz balam, qaz balam,
Qadamyńdy jaz, balam
Ánekeı, aq besik.
Áldıime baq besik.
Shúmegińdi salaıyn,
Syldyrmaǵyn taǵaıyn.
Jibek kórpe jabaıyn,
Baýyq barqyt púlishteı
Baldaqtaryń kúmisteı,
Jabdyǵyńmen syılysyń.
Jatsa bópem jaılysyn,
Kósem senen ósedi
Jaıly bolsyn tósegi.
6-oqýshy:
Balany atqa mingizý salty – balanyń býyny bekip, 4-6 jasqa kelgende at ústinde ózin-ózi ustap otyra alatyn jaǵdaıǵa jetkende, atqa mingizý saltyn jasap, at qulaǵynda oınaıtyn densaýlyǵy zor, myqty, shymyr jaýynger, eńbekqor, qıynshylyqqa tózimdi urpaq tárbıeleýdiń bir túri.
Balaǵa er-turmandaryn syılap (ashamaı, jandarba, toqym, júgen, noqta), atqa mingizip toı jasaıdy.
Bul áreket er balanyń endigi azamat bolýǵa daıyndalǵanynyń belgisi bolyp sanalady.
Qorytyndy.
Muǵalim: «Ata kórgen oq jonar, ana kórgen ton pisher» degendeı, ata-babalarymyz ul-qyzdaryn jasynan bastap san alýan is-áreketpen, jaýapkershilikti talap etetin eńbekpen tárbıelengen. Er balany bes jasynan taı jalyn tartyp minýge jaraǵannan bastap, ony qolǵanat dep eseptegen. «Jigitke jeti óner de azdyq etedi» dep halqymyz er balany tórt túlik maldy baǵyp-kútýge, jer qyrtysyn, ósimdik túrlerin bilýge, qarańǵy túnderde juldyzdy aspanǵa qarap baǵyt-baǵdardy belgilep, qonys-sýdy dál tabýǵa úıretken.
Ákeniń balasyna aqyl aıtyp, jaýapkershilikke júktep, ony bes-jıyrma jasynda enshi berip, jastardy óz betimen sharýa quryp, ómir súrýge daıyndaǵan. Atalarymyz er jigitten aýyldyń, rýdyń, eldiń múddesin qorǵaýǵa árqashan daıyn bolýdy talap etken. Uldarǵa kókpar tartý, báıgege shabý, aýdaryspaq, teńge alý, kúres, saıys oıyndaryn úıretken. Erlerden sadaq tartý, naızagerlik ónerdi, soıyl soǵýdy bilýdi talap etip, daıyndaǵan.
Jeti atasyn úıretý eskiden qalǵan ataly sóz, babalardyń ónegesin, erligin, azamattyǵyn balalarǵa uǵyndyrý - áke mindeti bolyp esptelgen.
«Qyz ósse – eldiń kórki» degendeı, qyz balanyń syrt beınesi, kıine bilýi onyń ishki mádenıetimen, tárbıelik deńgeıimen baılanysty. Qyz – bolashaq ana, aq bosaǵanyń arýy, shańyraqtyń bereke quty. Qyz balany jasynan tózimdilikke, ádeptilikke, sypaıylyqqa tárbıelengen.
Qazaq halqynyń salt-dástúri bolashaqtyń aıqyn kórinisine úlesin tıgizedi. Saýatty da, salmaqty, adamgershilik qasıeti mol jas urpaq salt-dástúr, ádet-ǵuryppen óte tyǵyz baılanysta.
You Might Also Like
-
Maqsaty: Oqýshylardyń saýat ashý pánin oqý barysynda alǵan bilimderin tıanaqtaý; óz ónerlerin ata — analarǵa kórsetý, estetıkalyq talǵamdaryn tereńdete túsý, ózin ózi basqarýy men ana tilin súıip, qa...
