Kúı (referat)
Dástúrli kúıshilik óner
Mýzyka aspaptarynda oryndalatyn shyǵarmalardy aspaptyq mýzyka dep ataıdy.
Qazaqtyń dombyra, qobyz, sybyzǵy, sherter sıaqty ulttyq mýzykalyq aspaptarynda oryndalatyn áýen - saz kúı dep atalady.
Bizge jetken eń kóne kúıler – kúı atasy Qorqyttyń shyǵarmalary.
Kúı – baǵdarly mazmuny bar, kórkemdigi joǵary aspaptyq janr. Onda tabıǵat qubylystary («Alataý», «Sarjaılaý», «Kóbik shashqan»), tarıhı oqıǵalar («El aıyrylǵan», «Jeńis»), halyq merekeleri («Toıbastar», «Balbyraýyn»), jan - janýarlar («Aqqý», «Qońyr qaz», «Kókala at»), ańyz - ertegiler («Muńlyq - Zarlyq», «Qos múıizdi Eskendir»), jeke adamdar («Baıjuma», «Abyl»), adam sezimderi («Qýanysh», «Saǵynysh»), t. b. túrli oqıǵalar men qubylystar sýretteledi.
Kúıler taqyryby men mazmunyna qaraı ańyz - kúıler, tartys kúıler, tarıhı kúıler, arnaý kúıler, lırıkalyq kúıler, psıhologıalyq kúıler bolyp jikteledi.
Qazaqtyń aspaptyq mýzykasy HVİİİ ǵasyrdyń sońynda joǵary deńgeıge kóterildi. Bul kezde Baıjuma, Balamaısan, Esjan, Baıjigit, Uzaq, Boǵda, Mahambet sıaqty kúıshilerdiń ataǵy halyqqa keńinen málim boldy. HİH ǵasyrda ejelgi kúıshilik ónerdiń odan ári óristep damýyna Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Táttimbet, Toqa, Abyl, Esir, Yqylas, Baıserke, Qazanǵap, Seıtek, Dına, Súgir sıaqty kúıshilik ónerdegi iri tulǵalar eleýli úles qosty.
Dombyra kúıleri oryndalý mánderi men qurylymdylyq erekshelikterine qaraı tókpe jáne shertpe dep atalatyn eki úlken túrge bólinedi. Tókpe kúıler turaqty ekpin men ólshemde, oń qoldyń tutas siltenýimen oryndalady. Al shertpe kúıler kóbinese jalǵyz daýysty bolyp, oń qol saýsaqtarynyń ushymen oryndalady.
Qazaqtyń eń kóne kúıleriniń kópshiligi – qobyz kúıleri. Ejelgi túrki tektes halyqtarda qobyz kúıleri jyraýlar ónerinen bastaý alady. Jyraýlar jyrdy qobyzben súıemeldep otyrǵan. Qobyz kúılerinde burynǵy baqsy saryndary da kóp kezdesedi. Bul ónerdi damytýǵa Ketbuǵa, Kerbala, Aıraýyq, Kókkesene, Yqylas jáne Jappas Qalambaev, Dáýlet Myqtybaev syndy uly kúıshiler zor úles qosqan.
Qazaqtyń ejelgi aspaptyq mýzykasy asa baı kórkemdik tereńdigimen ereksheligimen, rýhanı mádenıettiń qundy qazynasy retinde urpaqtan urpaqqa jalǵasa bermek.
Qazaqtyń halyq aspaptyq mýzykasynyń búgingi kúnge jetýine ataqty dombyrashylar Dına Núrpeıisova, Oqap Qabıǵojın, Naýsha jáne Mahambet Bókeıhanovtar, Luqpan Muhıtov, Qalı Jantileýov, Ǵylman Haıroshev, Tólegen Arshanov Smaǵul Kóshekbaevtardyń sińirgen eńbekteri ushan - teńiz.
Dombyra – qaǵyp, shertip oınaıtyn ishekti mýzykalyq aspap. Qazaqtyń án - kúı oryndaýshylyq dástúrine baılanysty dombyra aspabynyń birneshe túri bar, olardyń tek syrt pishini ǵana emes, ishek jáne perne sany da ár qıly bolyp keledi. Qazir dombyranyń eki túri kezdesedi. Negizinen 2 ishekti bolyp keledi. 3 ishekti dombyralar da bar. Qazaqstannyń batys óńiri, Arqa men soltústik - shyǵys óńirleriniń dombyralary el arasynda kóp paıdalanylady.
Qobyz – ysqyshpen oınalatyn ishekti mýzykalyq aspap. Moıny ımek keletin bul aspap sol qol saýsaqtary tyrnaqtarynyń syrtyn ishekke tıgizý arqyly oınalady. Aspaptyń shanaǵy terimen qaptalyp, ysqyshtary men ishekteri jylqynyń qylynan jasalady. Ertede qobyzdy baqsylar qudiretti kúsh retinde paıdalanǵan. Búginde qobyz aspabynda oınaý sheberliginiń kúrdelenýine baılanysty tórt ishekti qobyz da paıda boldy. Bul qobyzdyń ishekteri symnan jasalady.
Jetigen – kóp ishekti mýzykalyq aspap. Keıbir ǵalymdar «jetigen» sózi jeti baılyq, jeti qazyna degendi bildiredi dese, keıbir ańyzdarda ol «jeti han» degen sózden delinedi. «Jetigen» degen ataý teginde «jeti» jáne «án» sózderiniń birigýinen quralýy múmkin deıtin de pikir bar. Aspap tutas aǵashtan oıylyp jasalyp, shanaǵy kón terimen qaptalady. Kúıge keltirý úshin tıek ornyna asyq qoıylady.
Sherter – shanaǵy terimen qaptalǵan, qazaq halqynyń eń kóne mýzykalyq aspapıarynyń biri. Shertip oınaý tásiline baılanysty sherter dep atalǵan. Ol eki nemese úsh ishekti bolyp keledi.
Qurylysy jóninen dombyra, qobyz aspaptaryna da uqsas keledi. Sherterde kóbinese shertpe kúıler oryndalady.
Asataıaq – erteden kele jatqan silkimeli aspap. Qazaq halqynda ulttyq bılerdi súıemeldeý úshin qoldanylǵan. Qazaqta qońyraý, saqpan, tuıaqtas, shartyldaq sıaqty silkip oınaıtyn aspaptar da bar.
Qomýz – ishekti, shertip oınaıtyn mýzykalyq aspap. Syrt pishini almurt tárizdi. Moıny uzyn, qulaǵyna úsh sym ishek taǵylady. Oınaý ádisi túrlishe bolady. Sýyrypsalma aqyn - jyrshylar óz shyǵarmalaryn qomýzben súıemeldeı otyryp aıtady.
Shańqobyz – bul kóne mýzykalyq aspap. Onyń ortasyda súıir tilshesi bolady. Shańqobyz óńdelgen aǵash taspalardan jasalady. Shańqobyzǵa jip baılanyp, sol jipti serpip tartý arqyly tilshesi terbeliske keltiriledi de, dybys shyǵady. Mundaı aspaptardyń temir tekshelerden jasalǵan túrleri de bar. Bul aspapta kóbinde áıel adamdar oınaıtyn bolǵan. Aspapty kúıge keltirý tilsheniń uzyndyǵy men qalyńdyǵyna baılanysty.
Sybyzǵy – qýraıdan, aǵashtan, keıde jezden jasalynatyn kóne úrlemeli mýzykalyq aspap. Ol erterekte baqtashylardyń eń súıikti aspaby bolǵan.
Sazsyrnaı – úrlemeli aspaptar tobyna jatady. Ol sazdan jasalynyp, otqa kúıdiriledi. Bul aspaptyń kólemi de, túri de ár túrli bolyp keledi. Aspaptyń ishi qýys, qarama - qarsy jaqtan tesilgen birneshe kishkene oıyǵy bar.
Mýzyka aspaptarynda oryndalatyn shyǵarmalardy aspaptyq mýzyka dep ataıdy.
Qazaqtyń dombyra, qobyz, sybyzǵy, sherter sıaqty ulttyq mýzykalyq aspaptarynda oryndalatyn áýen - saz kúı dep atalady.
Bizge jetken eń kóne kúıler – kúı atasy Qorqyttyń shyǵarmalary.
Kúı – baǵdarly mazmuny bar, kórkemdigi joǵary aspaptyq janr. Onda tabıǵat qubylystary («Alataý», «Sarjaılaý», «Kóbik shashqan»), tarıhı oqıǵalar («El aıyrylǵan», «Jeńis»), halyq merekeleri («Toıbastar», «Balbyraýyn»), jan - janýarlar («Aqqý», «Qońyr qaz», «Kókala at»), ańyz - ertegiler («Muńlyq - Zarlyq», «Qos múıizdi Eskendir»), jeke adamdar («Baıjuma», «Abyl»), adam sezimderi («Qýanysh», «Saǵynysh»), t. b. túrli oqıǵalar men qubylystar sýretteledi.
Kúıler taqyryby men mazmunyna qaraı ańyz - kúıler, tartys kúıler, tarıhı kúıler, arnaý kúıler, lırıkalyq kúıler, psıhologıalyq kúıler bolyp jikteledi.
Qazaqtyń aspaptyq mýzykasy HVİİİ ǵasyrdyń sońynda joǵary deńgeıge kóterildi. Bul kezde Baıjuma, Balamaısan, Esjan, Baıjigit, Uzaq, Boǵda, Mahambet sıaqty kúıshilerdiń ataǵy halyqqa keńinen málim boldy. HİH ǵasyrda ejelgi kúıshilik ónerdiń odan ári óristep damýyna Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Táttimbet, Toqa, Abyl, Esir, Yqylas, Baıserke, Qazanǵap, Seıtek, Dına, Súgir sıaqty kúıshilik ónerdegi iri tulǵalar eleýli úles qosty.
Dombyra kúıleri oryndalý mánderi men qurylymdylyq erekshelikterine qaraı tókpe jáne shertpe dep atalatyn eki úlken túrge bólinedi. Tókpe kúıler turaqty ekpin men ólshemde, oń qoldyń tutas siltenýimen oryndalady. Al shertpe kúıler kóbinese jalǵyz daýysty bolyp, oń qol saýsaqtarynyń ushymen oryndalady.
Qazaqtyń eń kóne kúıleriniń kópshiligi – qobyz kúıleri. Ejelgi túrki tektes halyqtarda qobyz kúıleri jyraýlar ónerinen bastaý alady. Jyraýlar jyrdy qobyzben súıemeldep otyrǵan. Qobyz kúılerinde burynǵy baqsy saryndary da kóp kezdesedi. Bul ónerdi damytýǵa Ketbuǵa, Kerbala, Aıraýyq, Kókkesene, Yqylas jáne Jappas Qalambaev, Dáýlet Myqtybaev syndy uly kúıshiler zor úles qosqan.
Qazaqtyń ejelgi aspaptyq mýzykasy asa baı kórkemdik tereńdigimen ereksheligimen, rýhanı mádenıettiń qundy qazynasy retinde urpaqtan urpaqqa jalǵasa bermek.
Qazaqtyń halyq aspaptyq mýzykasynyń búgingi kúnge jetýine ataqty dombyrashylar Dına Núrpeıisova, Oqap Qabıǵojın, Naýsha jáne Mahambet Bókeıhanovtar, Luqpan Muhıtov, Qalı Jantileýov, Ǵylman Haıroshev, Tólegen Arshanov Smaǵul Kóshekbaevtardyń sińirgen eńbekteri ushan - teńiz.
Dombyra – qaǵyp, shertip oınaıtyn ishekti mýzykalyq aspap. Qazaqtyń án - kúı oryndaýshylyq dástúrine baılanysty dombyra aspabynyń birneshe túri bar, olardyń tek syrt pishini ǵana emes, ishek jáne perne sany da ár qıly bolyp keledi. Qazir dombyranyń eki túri kezdesedi. Negizinen 2 ishekti bolyp keledi. 3 ishekti dombyralar da bar. Qazaqstannyń batys óńiri, Arqa men soltústik - shyǵys óńirleriniń dombyralary el arasynda kóp paıdalanylady.
Qobyz – ysqyshpen oınalatyn ishekti mýzykalyq aspap. Moıny ımek keletin bul aspap sol qol saýsaqtary tyrnaqtarynyń syrtyn ishekke tıgizý arqyly oınalady. Aspaptyń shanaǵy terimen qaptalyp, ysqyshtary men ishekteri jylqynyń qylynan jasalady. Ertede qobyzdy baqsylar qudiretti kúsh retinde paıdalanǵan. Búginde qobyz aspabynda oınaý sheberliginiń kúrdelenýine baılanysty tórt ishekti qobyz da paıda boldy. Bul qobyzdyń ishekteri symnan jasalady.
Jetigen – kóp ishekti mýzykalyq aspap. Keıbir ǵalymdar «jetigen» sózi jeti baılyq, jeti qazyna degendi bildiredi dese, keıbir ańyzdarda ol «jeti han» degen sózden delinedi. «Jetigen» degen ataý teginde «jeti» jáne «án» sózderiniń birigýinen quralýy múmkin deıtin de pikir bar. Aspap tutas aǵashtan oıylyp jasalyp, shanaǵy kón terimen qaptalady. Kúıge keltirý úshin tıek ornyna asyq qoıylady.
Sherter – shanaǵy terimen qaptalǵan, qazaq halqynyń eń kóne mýzykalyq aspapıarynyń biri. Shertip oınaý tásiline baılanysty sherter dep atalǵan. Ol eki nemese úsh ishekti bolyp keledi.
Qurylysy jóninen dombyra, qobyz aspaptaryna da uqsas keledi. Sherterde kóbinese shertpe kúıler oryndalady.
Asataıaq – erteden kele jatqan silkimeli aspap. Qazaq halqynda ulttyq bılerdi súıemeldeý úshin qoldanylǵan. Qazaqta qońyraý, saqpan, tuıaqtas, shartyldaq sıaqty silkip oınaıtyn aspaptar da bar.
Qomýz – ishekti, shertip oınaıtyn mýzykalyq aspap. Syrt pishini almurt tárizdi. Moıny uzyn, qulaǵyna úsh sym ishek taǵylady. Oınaý ádisi túrlishe bolady. Sýyrypsalma aqyn - jyrshylar óz shyǵarmalaryn qomýzben súıemeldeı otyryp aıtady.
Shańqobyz – bul kóne mýzykalyq aspap. Onyń ortasyda súıir tilshesi bolady. Shańqobyz óńdelgen aǵash taspalardan jasalady. Shańqobyzǵa jip baılanyp, sol jipti serpip tartý arqyly tilshesi terbeliske keltiriledi de, dybys shyǵady. Mundaı aspaptardyń temir tekshelerden jasalǵan túrleri de bar. Bul aspapta kóbinde áıel adamdar oınaıtyn bolǵan. Aspapty kúıge keltirý tilsheniń uzyndyǵy men qalyńdyǵyna baılanysty.
Sybyzǵy – qýraıdan, aǵashtan, keıde jezden jasalynatyn kóne úrlemeli mýzykalyq aspap. Ol erterekte baqtashylardyń eń súıikti aspaby bolǵan.
Sazsyrnaı – úrlemeli aspaptar tobyna jatady. Ol sazdan jasalynyp, otqa kúıdiriledi. Bul aspaptyń kólemi de, túri de ár túrli bolyp keledi. Aspaptyń ishi qýys, qarama - qarsy jaqtan tesilgen birneshe kishkene oıyǵy bar.
You Might Also Like
-
Jańa túsinik qalyptastyrý sabaǵy
