InfoHub Logo

Aýdarma isi - bul aýdarma máselelerin, onyń qalyptasýy men damýynyń negizgi kezeńderin, onyń teorıalyq negizderin - jalpy jáne jeke erekshelikterin, aýdarma prosesiniń ádisnamasy men tehnıkasyn, qalyptasýyn, aýdarma daǵdylary men aqparatty bir tilden ekinshi tilge aýyzsha jáne jazbasha túrde berý daǵdylaryn zertteıtin proses. Osylaısha, aýdarma ǵylymynyń negizgi ereksheligi-qarym-qatynas prosesi (aýyzsha jáne/nemese jazbasha) eki tildiń kómegimen júzege asyrylatyn eki tildi jaǵdaıda sóıleýdi zertteý.

Aýdarma ǵylymynyń joǵaryda atalǵan máselelerine sáıkes onda kelesi negizgi bólimder ajyratylady.

1. Adamzat qoǵamynyń damýyna baılanysty aýdarmanyń orny, róli men evolúsıasyn, onyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetin, saıası jáne ekonomıkalyq baılanystaryn zertteıtin, sonymen qatar tıisti derekkózderdi - aýdarmanyń tarıhı eskertkishteri men olardyń avtorlaryn taldaý negizinde aýdarma oıy men Ulttyq aýdarma dástúrleriniń qalyptasýy men damý prosesin zertteıtin aýdarma tarıhy.

2. Aýdarmanyń naqty túrlerine (janrlar, formalar, tıpter) jáne tildik materıaldyń erekshelikterine qaramastan, aýdarmanyń barlyq túrlerine ortaq osyndaı máselelermen aınalysatyn jalpy aýdarma teorıasy. Sondyqtan keıde aýdarmanyń jalpy teorıasynyń taqyryby aýdarma ámbebaptyǵy (lat. Universalis - ámbebap). Bul termın lıngvısıkadan alynǵan, onda ámbebaptar barlyq tilderge tán qasıetter dep atalady.

3. Aýdarma túrleri jáne aýdarylatyn materıaldyń janrlyq erekshelikteri (kórkem jáne arnaıy mátinder), aýdarmanyń ártúrli nysandary men túrleri (aýyzsha da, jazbasha da), kompúterdi qoldana otyryp, ártúrli tilderge aýdarý jáne aýdarý erekshelikteri (mashınalyq aýdarma jáne mashına arqyly aýdarma) bolyp tabylatyn aýdarmanyń jeke teorıalary.

4. Mindeti tıisti daǵdylardy damytý bolyp tabylatyn aýdarma ádistemesi, ıaǵnı aýdarmanyń jalpy jáne jeke teorıalary alǵan bilim negizinde aýdarma tehnıkasy boıynsha oqytý.

5. Aýdarma syny jeke baǵyt bolyp tabylady, ol aýdarylǵan mátindi taldaıdy jáne onyń lıngvısıkalyq, ádebı-estetıkalyq jáne basqa da kózqarastar boıynsha túpnusqa mátinge sáıkestiginiń dárejesin anyqtaıdy. Aýdarma isiniń bul salasy kórkem aýdarma teorıasymen tyǵyz baılanysty, óıtkeni ol negizinen sózdiń keń maǵynasynda kórkem ádebıetke baılanysty aýdarylǵan shyǵarmalarmen aınalysady.

Aýdarma adamnyń rýhanı is-áreketiniń túri retinde ejelgi dáýirden bastalady. Ol árqashan jeke halyqtar mádenıeti men jalpy álemdik mádenıettiń tarıhynda mańyzdy ról atqardy. Bizdiń ýaqytymyzda - 20 ǵasyrdyń ortasynan bastap (Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin) aýdarma qyzmeti óziniń barlyq túrlerinde buryn-sońdy bolmaǵan aýqymdy halyqaralyq baılanystardyń qarqyndylyǵy arqasynda keńeıe tústi.

«Aýdarma» sózi jalpyǵa birdeı túsinikti sózderdiń biri bolyp tabylady, biraq ol adam qyzmetiniń erekshe túrin jáne onyń nátıjesin belgileý retinde naqtylaý men termınologıalyq anyqtamany qajet etedi.

Aýdarma prosesi (jáne onyń nátıjesi) eki tildi qarym-qatynas prosesine, ıaǵnı tilaralyq jaǵdaıǵa qatysqan kezde júzege asady, onda aýdarmany bir tilde usynylǵan aýyzsha nemese jazbasha mátindi basqa tildegi mátinge (aýyzsha nemese jazbasha) tildik túrlendirý prosesi retinde anyqtaýǵa bolady. Eger til - bul qoǵamda tabıǵı túrde qalyptasqan kommýnıkatıvti júıe, al sóıleý - bul aqparat berý úshin tildiń qarym-qatynas prosesinde jumys isteýi bolsa, onda aýdarma degenimiz - sóıleýdiń belgili bir shyǵarmasynda qamtylǵan aqparatty basqa tildiń kómegimen berý.

Eki tildi jaǵdaıda kommýnıkatıvti is-áreketterdi júzege asyra otyryp, aýdarmashy bir ýaqytta eki túrli belgi júıesiniń kodtarynda óńdeletin aqparatty kodtaıdy jáne dekodtaıdy. Sondyqtan aýdarma prosesin eki tildi jaǵdaı jaǵdaıynda psıholıngvıstıkalyq qyzmettiń kúrdeli túri dep sanaýǵa bolady.

Tilishilik aýdarma degenimiz - bul mátindi bir fýnksıonaldy stılden, bir janrdan ekinshi janrǵa qaıta jazý, sol tilde qaıta aıtý, mátindi prezentasıalaý, beıimdeý jáne t.b.

Erekshe qubylystar bolyp tabylatyn tilishilik jáne ıntersemıotıkalyq aýdarmalar birqatar sátterde tilaralyq aýdarmamen baılanysady jáne sońǵysyna tán zańdylyqtardy jaqsy túsinýge múmkindik beredi.

Adamdardyń bir-birimen sóılesýi qarym-qatynas aktisine kiretin adamdar quratyn ártúrli áleýmettik komýnıkasıalyq jaǵdaılar aıasynda ótedi. Sondyqtan ártúrli áleýmettik jaǵdaılar aıasynda qarym-qatynas jasaýdy úırený jalpy adam ómirindegi sóıleý áreketiniń ornyn jáne oǵan tikeleı áser etetin faktorlardy eskere otyryp, adamdardyń is-áreketteriniń sebepterin taldaý men túsinýdi úırenýmen baılanysty. Bul problema adamnyń is-áreketin taldaý men túsinýdiń bir túri retinde ǵana emes, sonymen qatar yqtımal kommýnıkanttardyń qarym-qatynas normalarymen tanysýdyń bir túri retinde qarastyrylýy kerek.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń 1-kýrs magıstranty Nýrmaganbetova Dınara. Jetekshisi:Danat JANATAEV, f.ǵ.k.  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti

---