InfoHub Logo

(pesa)

Bir perdeli pesa

QATYSÝSHYLAR:

Zeınep.
Marjan.
Máresh.
Muǵalim.
Dáribaı.
Janaı.

Mektep úıi. Uzyn taqtaıdan istelgen eki-úsh qatar otyrǵyshtar tur. Ortaǵa taman muǵalim ústeli men oryndyǵy, ústinde kitap, qaǵazy; úıdiń keregesinde Lenın sýreti, kespe álipbı, saýatsyzdyqty joıý qoǵamynyń úgit sýreti; úıde: Zeınep, Marjan, Máresh.

Birinshi kórinis

Esikten jastaý úsh áıel kirip otyrady.

Zeınep. Baıǵus-aý, moldasy qaıda?

Marjan (kúlimdep). Jas bozbala ǵoı, qydyryp júrgen shyǵar.

Zeınep. Bozbala bolyp... Qaıda barady deısiń.

Marjan. Baratyn jer taba almaı otyr ma: jas kelinshekter, boıjetken qyzdar bar. Sylqym shesheıdiń qyzy osy moldany maqtap, aýzynan tastamaı-aq otyrady ǵoı.

Zeınep. Áı qoıshy, sen daǵy sóz emesti aıtady ekensiń. Solarǵa aınalyp qaraıdy deısiń be... Bul moldanyń ózi qyz minezdi – uıalshaq jigit. Ondaı-mundaımen jumysy da shamaly shyǵar... Túneýgúni bar ǵoı, bıaǵalaryń «etigimdi jamaımyn, taramys esip ber» degen soń, kesir qaranyń qarasannan óletin ala sıyrynyń qatqan taramysyn toqpaqtap aıyra almaı otyr edim, osy molda kelip, bıaǵalaryńdy surady. «Qazir keler, otyryńyz», – dep, otyrǵyzdym. Sosyn eshteńe oıymda joq: «Bozbalasyz ǵoı, myna taramysty aıyryp beresiz be?» – dep edim, tómen qarap qyp-qyzyl bolyp ketti. Nege uıalǵanyn bilmeı ózim jaman qyzardym...

Marjan. Saǵan kóńili ketip júrgen ǵoı.

Zeınep (ashýlanyp). Sender osyndaı sózderińdi qoısańdar eken! Naqaqtan bireýdi-bireýge tańýdyń ne keregi bar? Jurttyń anyq isin bilsek te, eshkimge aıtpaı-aq júremiz ǵoı.

Marjan. Aıtpaǵanyń túneýgi me, «Malqambaımen sybyrlasyp tur eken...» – dep, meni Kárimge jamandapsyń ǵoı.

Zeınep (jaǵasyn ustap). Astapyraldaı, tipti... Aýzymnan shyqpaǵan sóz ǵoı! Bul jurt ne bolyp keter eken!

Máresh (Zeınepke). Shesheı-aý, jurt búlingen ǵoı, osy bizdiń oqyǵanymyzdyń ózin neshe saqqa júgirtetin kórinedi ǵoı.

Zeınep. E, biz neǵyppyz?

Máresh. Qaıdan bileıin, áıteýir, jypyldaq shesheı kórgen saıyn: «Molda kelin, amansyń ba?»–dep mysqyldaıdy da júredi. Keshe sýattyń basynda daryldaq bıaǵalardy qatyny bar, másten enem bar – bári sóz qylyp tur eken. Másten enem maǵan qarap: «Eneń táýir adam edi. Ólerinde – bas-kóz bolyńdar dep ketip edi. Jastar bizdiń tilimizdi ala ma... Myna kelinderdiń baıyn degenine kóndirip alyp, bilgenin istep tymyraıyp júrgenin kórmeısiń be?!» – dep birtalaı sóz aıtty.

Zeınep. Sen ne dediń?

Máresh. Úndegem joq.

Marjan. Másten eneń sen deıdi aınaldyrady ǵoı.

Máresh. Qoı, shyraǵym, keshe adýynǵa ózińde qarsy kele alǵan joqsyń ǵoı.

Zeınep. Jurttyń áńgimesiniń keregi joq. Oqyp júrgen jalǵyz biz emes, bı atam aýlynyń qatyndary da oqyp júr deıdi. Oqý aıyp bolsa, saqaly beline túsken Taýbaı nege oqıdy? Dúnıede kem jaralǵan jalǵyz áıel me eken. Eshkimnen de qaımyqpaı oqı berý kerek! Eń bolmasa, túrki tanyp qalsaq, Saýqymnyń qyzy qusap óleń kitap oqyp otyrarmyz.

Máresh. Sen súıdeısiń ǵoı, biraq álgi úıdegi qazaıynymyz: «Oqyp sen ne bolmaqshy ediń?» – dep keıde jer-jebirime jetedi.

Marjan. Seniń baıyńda bir sýdyr. Túneýgúni osynda jıylys bolǵanda: «Qatyndardy oqytý kerek! Aldymen ózim jiberemin qatynymdy», – dep kópirgeni qaıda?!. (Terezeden ótip bara jatyp, bireýdiń aıqaılap aıtqan óleńi estiledi, bular tyńdaı qalady.)

Torysham shaba almaıdy terlegende,

Beý, qalqam, alańsyzbyn sen degende,

Alystan án shyrqaımyn, zarlanamyn

Kóp aıdan dıdaryńdy kórmegenge...

Máresh. Myna shesheıdiń óleńin úırenip alypty.

Zeınep. Qoı, shyraǵym, oń jaqta júrgende ózińniń aıtqan óleńiń bolar.

Marjan. Zeınep! Sen «oń jaqta júrgende shyǵarǵan óleńim edi» dep bir óleń aıtýshy ediń ǵoı, sonyńdy aıtyp jibershi!

Máresh. Shesheı, aıtyp jibershi!

Zeınep. Qoı, oıbaı. bireý kelip qalyp júrer.

Marjan. Máresh. Eshkimde kelmeıdi.

Zeınep (kishkene oılanyp otyryp án salady):

...Kamshat berik basynda úki taqqan,

Kezin ańdap ádeıi eldiń jatqan,

Qarańǵyda ymmenen syr tartysyp,

Kim sezýshi ed, tún túgil, tańdy atqan...

Marjan. Oıbaı, terezeden bireý ótti, molda shyǵar.

Máresh. Betim-aý, keshegi úıretkenin surasa, ne deımiz?

Marjan. Surasa, aıtpaıtyn nesi bar, «at, arba, shana, soqa» dep soǵa beremiz.

Zeınep. Qoı, olaı aıtýǵa bolmaıdy.

Marjan. Endi qalaı aıtaıyq, «kitap joq» dep qolymyzǵa dym bermeıdi. Myna keregedegi jazýǵa moıyn sozyp turǵanymyz.

Máresh. Aıtty-aıtpady, bizge kitap nege bermeıdi eken?

Zeınep. Shyǵýy azǵantaı deıdi ǵoı.

Máresh. Bizge degende bári de qurıdy.

Ekinshi kórinis

Esik ashylyp, Dáribaı kelip kiredi, áıelder shoshyp oryndarynan turyp, betterin basyp, ıilip sálem qylady.

Dáribaı (bajyraıyp qarap, mysqyldap). Kóp jasańdar!.. Sabaqqa kelip pe edińder?! Ábden jaraıdy, oqı qoıyndar. Molda bolyp shyqqandaryń jaqsy. (Áıelder birin-biri tasalap, shyǵa jóneledi.) Kórdińder me, ylǵı betimen ketkenderdiń isin? Bular oqyp ne bolmaqshy eken?!. Áı, buzylǵan zaman- aı!.. Kórmegendi kórsettiń-aý?! Osy muǵalim de bir jaǵynan eldi búldirip boldy. (Jan-jaǵyna alańdap qaraıdy. Keregede ilýli kespe álipbı kóredi.) Myna bireýi duǵalyq pa eken. Ábden sopynyń úıinde osyndaı jazýlar bolýshy edi. (Lenın sýretine kózi túsip ketip, turyp baryp úńiledi.) Janym-aý, mynasy nesi? Ózi orys qoı. Áı, áýlıeligim bar ǵoı: shoqynǵan dep edim ǵoı, tup-týra kelgenin kórdiń be?! (Ornyna otyryp.) Bul qudaıdyń qyrsyǵy qaıdan tap keledi deriń bar ma? Átteń burynǵy kúıim joq, áıtpese, zamanym barynda mundaı shı aıaqtardy el mańynan júrgizer me edim! Jurttyń ózi mıǵula bolyp ketken ǵoı deımin: keshe Qudaıbergendi shaqyrtyp alyp aıttym: «Kelinderdi azdyryp júrer. Baıaǵydan beri áıeldi oqytpaı da el bolyp júr edik qoı, qoıǵyzyńdar...» – dep. Ol sorly da qaı bir el bıler, jurtqa sózi ótimdi bolǵan adam; «jaraıdy, isteıin», –degen bolyp ketti. Meniń aıtqanymdy istemeımin demeıdi. Biraq kóbine tilin aldyra almaıdy... Ana bir jaman nemeni baýlyp aýylnaı qylyp edim. Ákesi qolda ósken neme edi, menen shyǵyp qaıda ketedi dep oılap em. Jeti atasy quldyqtan bosanbaǵan adam – adamgershiliktiń jaıyn bile me, osy kúni ózime qarsy sóıleıtin bolyp júr. Ony da qaırap júrgen. (Taıaǵymen taqtaıdy túrtip.) Osy muǵalim!.. (Keıip.) A, qudaı atam arýaǵy neshe sart bolyp ketse de, osy shı aıaqty qýdyrarmyn ǵoı!..

Úshinshi kórinis

Daladan muǵalim kiredi.

Muǵalim. Salaýmaleıkúm!

Dáribaı. Áliksalam, muǵalim shyraǵym, aman ba? (Jaınańdap.) Aýyldaǵy úlkenimiz edi dep baryp sálem bere bilmegen soń, ózim sálem bere keldim.

Muǵalim (salqyn túspen). Barmaımyn demeımin ǵoı, Dáke, qol tımeıdi, kúndiz balalardy oqytamyn dep áýrelenem.

Dáribaı. Jaraıdy, shyraǵym, eńbegińdi bilip otyrmyz. Bala-shaǵa, kelin-kepshik jazý tanyp qaldy degende qýanamyz... (Muǵalim unatpaı qaraıdy.) Shyraǵym, myna bir sýretiń ne? (Turyp janyna barady.)

Muǵalim (jaqyndap). Bul – uly ustazymyz, kedeı tabyna bostandyq ápergen – Lenın babamyzdyń sýreti!..

Dáribaı (syrtqa qarap). Naǵyzdyń ózi eken (Muǵalimge.) Álgi, Lenın deıtin osy kisi me?

Muǵalim. Bul Lenın degen kisi. Byltyr ǵınýar aıynda qaıtys boldy.

Dáribaı (kúrsinip). Jaraıdy, jaraıdy... Adam bolǵandaryńa tilektespiz. (Otyryp qaltasyna qolyn salyp, oramalǵa túıgen qaǵazdy sheshe bastaıdy.) Ieleýdegi qudamyz bir attyń maıyn suratqan eken. Soǵan Ámirjannyń minip júrgen ala aıaq kerbestisin berip jibereıin dep edim. Kelgen adamy qorqaq pa qalaı, «qaǵazy bolmasa jolda áýre qylady» dep otyrǵany. (Búkteýli jalba qaǵazdy usynady.) Mynaý sonyń qaǵazy ma eken, oqyp qarańyzshy.

Muǵalim (oqıdy). Qunan ógiz, qyzyl tarǵyl, miner jaq qulaǵy tilik...

Dáribaı. Joq, ol bolmady. Bıylǵy tasattyqqa satatyn ógiz eken ǵoı. Janýar, Reseı tuqymy edi, ógiz-aq bolatyn edi... myna bireýdi qarańyzshy.

Muǵalim (oqıdy). Bektemirge segiz som, Shyntaıǵa byltyrǵy shópten qalǵan bir som elý tıyn...

Dáribaı. Oıbaı, o da bolmady, mynaý shyǵar.

Muǵalim (oqıdy). Túsi ker. Artqy aıaǵy ala. Mańdaıynda tóbeli bar. Jasy beste.

Dáribaı. E, osy eken! (Qaǵazdy alyp buryshyn jyrtyp tańba salady.) Qaǵaz tanymaǵan qıyn-aq qoı, áıteýir aýylda sizdiń baryńyz da jaqsy... (Ornynan turady.) Qosh bop tur, shyraǵym, bizdiń úıge baryp tur.

Muǵalim. Jaqsy, qosh bolyńyz...

Tórtinshi kórinis

Muǵalim (úıde kezip júredi). Aı, osy jaýyzdyń qarasy batpady-aý!.. Bet kelgende kólgirsip «shyraǵym» dep, syrttan aıtpaıtyny joq; álinen kelse eldi áli de qolynan shyǵarǵysy kelmeıdi. Meni buzyq qylyp kórsetip, jurtty menen bezdirmekshi. El de bir sorly, áli kúngi osynyń shashpaýyn kóteredi. Jaıshylyqta sóıleskende bári de qarsy bolyp kórinse de, betpe-bet kelgende osynyń yńǵaıyna ketedi. Bıyl salyqtan 50 qarasyn jasyryp qaldy. Árqaısysyna aıtyp túsindirip júrip, aýylnaıǵa protokol istetip, sotqa berip edim, aqyrynda Qudaıbergen degen ótirik kýá bolyp, jazasyn jeńiltip jiberdi. Endi sonyń óshin alý úshin osy kúni meniń sońyma jaryq alyp túsip júr. Búkil eldi qarsy qylýǵa aınalyp barady. Syrlas bolyp júrgen Tynymbaı da maǵan osy kúni teris qaraıdy. Sabaq oqyp júrgen jigitterdiń birsypyrasy kelmeı qalatyn boldy. Eki-úsh áıel birazdan beri kelgen bolyp júr. Olardy qaı kúni qýyp shyǵaryn kim bilsin! Bárin búldirip júrgen bir Dáribaı! Jap-jas balasyna qyryq jetini qyrqa matap berip, İztileýdiń qyzyn aıttyryp otyr. Maıyn berdik qylyp kerbestini soǵan qalyńǵa jóneltkeli otyr. Osynyń bárin el kórip, bilip otyr. Biraq Dáribaıǵa qolaısyz áńgime týyp, sot oryndary zertteı bastasa, aýyl bolyp aqtap alady. Osy jurtqa sene almaǵandyqtan, túbinde óz moınyma minip qalyp júre me dep, gazetke de jaza almaı otyrmyn.

Besinshi kórinis

Esikten áıelder syǵalandy.

Muǵalim. Á, keldińder me? Kirińder!

Zeınep. Biz mana kelip, siz joq bolǵan soń ketip qalyp edik. (Áıelder otyrady.)

Muǵalim. Iá... Jumyspen aınalyp qalyp edim. Qane, sabaqty bastaıyq. (Ústelden kitap izdeıdi.)

Marjan. Emshegim ıip ketkenin qarashy, álgi basy qurǵyr bala jylap jatpasa ıgi edi.

Zeınep. Ákesi bar ǵoı, baǵar.

Marjan. Baǵýshy ma edi? Kúıip-pisip boqtap bolady.

Muǵalim (kitapty ákelip). Qane, keshegi sabaqtaryńyz qaısy edi?

Daýys (syrttan). Máresh! Aǵam ursyp jatyr,tez qaıtsyn deıdi.

Máresh. Meni qaıtedi?

Daýys. Baıpaǵymdy jamap bersin deıdi. Qalaǵa baram deıdi.

Máresh. Oıbaı-aý, qalaǵa baratyn bolsa, qaıtpaı bolmas. (Tura bastaıdy.)

Zeınep. Qoı, otyr. Baıpaq jamaýǵa erteń de kún bar ǵoı.

Máresh. Ala sıyr da sý ishken joq edi.

Marjan. Kelmeı jatyp shoshańdap... Nemene? Bárimizdiń de úıde sharýashylyǵymyz bar, otyrmyz ǵoı.

Muǵalim. Súıtińiz, ádeıi kelgen soń otyryp, bir árip bolsa da úırenip ketińiz.

Daýys. Marjan! Qara sıyryńnyń torpaǵy sýatqa jyǵylyp, óleıin dep jatyr.

Marjan (ushyp turady). Alda, aram qatqyr-aı, qoranyń aýzyn baılap-aq ketip edim, neǵyp qana shyqty eken? (Shyǵa júgiredi.)

Máresh. Qoı, otyrsam keshigip qalarmyn, men de ketem. (Shyǵady.)

Muǵalim (tań bop). Aı, sorly áıel-aı!.. Jasqanshaq, kúndik qalyptan qashan qutylar ekensiń?

Zeınep. Men qaıtem?

Muǵalim. Qaıtpeksiń? Jalǵyz bolsań da, oqy. (Sabaǵyn kórsetedi.) Mynadan bastap oqyp kórshi.

Zeınep. At satar, arba alar...

Muǵalim. Mine, kórdiń be, oqı bastaǵandaryńa on shaqty-aq kún boldy. Az ýaqytta birtalaı árip úırenip, sóz basyn qurap oqıtyn boldyńdar. Endi biraz kúnde múdirmeı oqyp ketýge de bolady.

Altynshy kórinis

Japaı esikti ashyp qarady.

Japaı. Bizdiń qatyn bar ma? (Zeınep shoshyp ketedi. Japaı kirip birese muǵalimge, birese Zeınepke qaraıdy.) Neǵyp otyrsyn munda?

Zeınep (qyzaryp, surlanyp). Oqyp otyrmyn.

Japaı (qaltyrap). Oqymaı qandaı... Oqyp jatqanyńdy esittim. Itten jaralǵan!.. Júr úıge!.. (Jelkege túıip jiberedi.)

Zeınep (jylamsyrap). Oıynyń jamanyn qarashy... (Shyǵady.)

Muǵalim (sasyp). Áı, seni jyn urdy ma?.. Munyń ne?..

Japaı. Qatyn meniki. Jumysyń bolmasyn! Oqytpaımyn! Saǵan syıǵa tartatyn qatynym joq!

Muǵalim (keıip). Ońbassyń, Japaı, ońbassyń! Meni jamandyq oılaıdy dep tursyń-aý... Meniń buzyq oıym bolsa, senderdiń qatyndaryńdy oqytamyn dep áýrelenbes edim de ǵoı... Seni azǵyryp salyp júrgen adamnyń kim ekenin bilemin. Biraq qaıteıin, dos-dushpannyń kim ekenin aıyrarlyq senderde ázir sezim shamaly. Dáribaıdyń kólgir sózine, et pen shaıyna aldanasyńdar. Bul máńgilik emes. Jas býyn eser, el mektebi kórkeıip, bilim nuryn jurtqa tegis shashar. Jurt tegis kózin ashyp, Dáribaı syqyldy sur jylandarǵa tereń qabyr qazar! Bul kún alys emes. Bul kúnniń negizi qalandy. Mine, osy mektep – el isine bilim taýyp ornatatyn, el kedeıleriniń sanasyn oıatatyn quraldardyń birinshi basqyshy!.. (Japaı úndemeı shyǵyp ketedi. Muǵalim úı ishinde azyraq júrip, ústeline súıenip otyryp qalǵıdy... Ul men qyz kiredi.)

Ul. Muǵalim uıyqtap jatyr ǵoı, ketsek qaıtedi?

Qyz. Qoı, erteń oıyn bolady ǵoı, tyńdataıyq. Oıynda aıta almaı qalyp júrermiz. (Tamaqtaryn qyryp qaqyrynady.)

Muǵalim (basyn kóterip). E, keldińder me!.. (Jaqyn kelip.) Sender aman bolyńdar, qaraqtarym! Sender oqyp er jettińder, el ishin kernegen nadandyq eriksiz-aq serpiler. El mektebiniń gúli, keleshektiń uly – sender! Qane, berilgen taqpaqty jattadyńdar ma?

Ul. Jattadyq.

Muǵalim. Qaısha, sen aıtyp bershi. (Qaısha ilgeri shyǵyp taqpaq aıtady.)

...Týdym. Ósip qyz boldym,
Ákem kúlimdedi:
«Tiri bolsa, daıyn turǵan –
Sanaýly pulym», – dedi;
Par atyn jekken bireý:
«Quda bolam!» –deıdi.
Ákem aldaı kúlip:
«Balam!» – deıdi.
Sóktim: «Men mal emespin,
Jazyǵym qolyńda óstim.
Satam deseń, ákem bolsań da,
Ómirlik senimen óshpin!
Biz – erkindiktiń
Erikti ul, qyzymyz!
Qaıda barsaq ta,
Jarqyn júzimiz!
Eskiliktiń tamyryn
Baltamen kespekpiz!
Erkin dúnıede en júzip,
Erikti bop óspekpiz.
Mynaý tý – Lenın týy!
Biz kóterdik álemge,
Tý astyna tez jıyp,
Nur seppekpiz bar elge!..»

Muǵalim (qol urady). Jasa, jasa!.. Endi óleńderińdi aıtyńdar. (Eki qyz aldynda, balalar tizilip tura qalady. Muǵalim ózi bastaıdy.)

Jetinshi kórinis

Esikten esi áıel bala, 4–5 erkek bala kiredi. Aqyryn baryp oryndyqtarǵa otyrady.

Jaı qanatty, talaptan, zamandastar,
Oqý oqyp, bilim al, barlyq jastar,
Urandar,
Qolǵa kitap, quraldy al,
Qarańǵyda qamalǵan sorly jurtty,
Órge súıre, aıanba, jan qı, bassal
Urandap,
Qolǵa kitap quraldy al
Zamandas!
Kóter bas!
Jaryqqa, jaryqqa jaı qulash!
Talpyn, talpyn, zamandas, alma tynym!
İlgeride tynymdap jatar kúniń,
Zamandas!
Silkin, qozǵal, keter bas
Altyn ómir – dúnıege ıe bolǵan –
Sen turǵanda kim izder óner-bilim,
Zamandas!
Silkin, qozǵal, óter bas!
Uranda, uranda!
Ersin jurtyń, júr alǵa..

Muǵalim. Jaraıdy, jaqsy bilgen ekensińder. Senderdi kórgende, kóńilim kóterilip qalady. Sender kóńildiń tynysy, sender eldiń órisi. Lenın týyn berik ustap, alǵan betterińnen qaıtpasańdar, el kógine shyǵyp nur berýleriń ázir! Qozǵalyńdar!.. Serpilińder!..

Shymyldyq.

---