InfoHub Logo

5 ıýlde keshki shaıdy iship bola bergen mezgilde, bir bala enteleı basyp keldi de, qaqalyp, shashalyp:

— Moldeke, kitap! Neke qıar!.. Neke kitap suraıdy... — dedi. «Neke» dep qulaǵyma tıisimen-aq, sasqandyǵym sonsha: úıden ata shyǵyppyn. Sebebi: aldynda estigenim bar da: «Jaqyn aýylda bir kelinshektiń 18 jasynda kúıeýi ólip, tıerlik jóni túzý kisi bolmasa da, alty jyldan beri balalaryn qımaı shydap-aq otyryp edi; bıyl onyń ústine sory qaınap, súıenip otyrǵan jalǵyz er balasyn qyzylsha alyp ketipti. Apyrmaı! Beısharadan álgi kúngi úıtem-búıtem degen sóz shyqqan joq edi; solaı bolsa da jaqyn aǵaıyndary: «Endi bizde qaraılaıtyn nársesi qalmady, bir kúni ornyn sıpalap qalarmyz, qyzǵa aldanyp otyrmas» dep, ózderinen ózderi qobaljysyp qaıyn atasynyń inisi - sańyraý Júsip degen janýarǵa yqtıarsyz basyn tıgizemiz degen soń, qoradan qoraǵa qashyp tyǵylyp, zar eńirep júr» dep.

Myna zalymdyqty estı tura, kúımesiń bar ma? — Tur, aýlaq júr, — dedim. Bala dúrsildetip ala jóneldi.

Artynan taǵy tynshyp otyra almadym. Bir zamandasym kelip sonymen: «Aı, qazaqshylyq - aı! Obal - aı!» - dep sondaı beısharalardyń halderin qaıǵyrysyp, áńgimelese júrip aýyldan birtalaı uzap ketippiz. Artymyzdan: «Moldashy, molda!» dep, búkil eldi kóshirip aıqaılaǵan daýys shyqty. Apyrmaı, birdeńe bolyp qalǵan eken. Aýyl otaǵasylarynan uıat boldy-aý; «moldany shaıtan qýyp ketti deıdi-aý», — dep, qypyldap, ysqyra-ysqyra júgire basyp kelsek, baıaǵy qatyn alatyn syrbazdyń tap ózi eken.

Omyraýy ashylǵan, etek jaıylyp ketken, jaıdaq atqa minip, aldymnan qarsy shyqty. Es joq, tús joq, keýdesimen jer soqqandaı:

— Et pisip tur. Júrińiz. Moldeke, júrińiz. Kitabyńyzdy ala júrińiz. Qatty-qatty oqyńyz! Qasiretti adam ǵoı, - dep atymen enteletip, múlde ústimdi basyp kete jazdady.

— Barýǵa ýaqytym joq... olaı, bylaı... — dep edim.

— Apyrmaı! Tipti bilmeseńiz de, tóbeńizdi kórsetińiz, — dep iship-jemge qoımady.

Endi baryp yqtıarsyzdyqty kózimmen kórip, neke oqymaı, bilgenimdi qosyp zarly beısharanyń kóńiline medeý bolyp qaıtaıyn dep oıladym. Naqaq bireýdiń kóz jasyna qalamysyń dep aıtýshylar bolsa da, álgi joldasymdy ertip, jaıaý júrip kettim. Bara jatyp:

— Júrseke, jeńgeı ruqsat bere me? Kelinińiz yqtıar ma? Kúıeýi ólgenine qansha bolyp edi? — dep surastyrǵan bolyp edim:

— Qatty-qatty oqyńyz. Siz barǵan soń, boldy da, — dep daýryqqan jaryqtyqtyń óz sózinen basqa sózdi estı almadym, sózimdi de estirte almadym.

Barsaq, et pisýge taqalǵan, jer oshaq basyn aınala qamap alǵan qatyn-qalash, úı ishinde de aıaq basarǵa oryn joq; pyshaqtaryn alaqandaryna janyp, keńirdekterin soza kúrildesip otyrǵan saqaldylar:

— Bárekeldi. Qaıyrymen bolar, moldekeń de keldi. Joǵary shyq, — dep shý ete tústi.

Kelin biz otyrǵan úıde bolmaǵanǵa bul beısharany qaı kórine tynysh býlyqtyrdy eken dep, basqaǵa qulaq qoımaı, onda-munda qaraı-qaraı etten de qur qaldym. Bir jaǵynan anaý jerde otyrǵan qatyndardyń: «Oǵan tıgenshe jarylyp ólemin; alty jyl kúttim, menen ne kúná taptyńdar dep, keshe oıbaı salyp daýys qylyp edi. Pálen qaınaǵaǵa baılaımyn dep, túgensheniń baıy da aqyryp qorqytqan boldy... Oıbaı Kónetin emes. Búgin nekesin basyp qıǵanmen turar deımisiń...» dep, bir-birin túrtisip, sóılesken pysh -pyshtary qulaǵyma kelip, odan jaman qutymdy ushyrdy.

— Neke sýyn ákel! — dep daıarlap, eki syp borbaıdy kýálikke saılap, Ǵalıadan surap kel dep jiberdi de:

— Al, molda, oqıtynyńdy oqı ber, — dedi. Men:

— Sý da kerek emes, oqý da kerek emes, kózbe-kóz tıemin degen sózi kerek, neke sol, -dedim.

Sol-aq eken, aqsaqaldar bári maǵan úrpıisip: — Sen qaıdan oqyǵansyń? Múıizi qaraǵaıdaı jýan molda da, qyzyl molda da basqa úıde otyryp-aq kýálerden suratyp oqı beretin, — dep al kelip dýyldasty.

— Bul úıtetin qyz emes, baıy ólgen qatyn... — dep qansha áýrelensem de, onan jaman shabalanyp laǵa bergen soń: — Syrttan basyp nekesin qıýǵa ýaqytym joq, - dep kıine bastadym.

Bireýleri:

— Qoı, molda sharıǵattyń jónin aıtatyn shytar, basqa kisi kirgizbeı, moldamen úsheý - tórteýiń baryp kele ǵoı, — desti.

Qotannyń ar jaq shetinde jatyp qalǵan bir qarańǵy úıge bardyq. Sham jaqqan ýaqytta úıdiń sol jaǵynda bir jaman shapandy búrkenip, teris qarap, basyn júktiń jer astyna kirgize, tazy qýyp kóbikke qysylǵan kójekshe, qaıtsem jan qalady degendeı, dop-domalaq bir ýys bolyp, qarlyqqan daýyspen beısharanyń ishin tarta - tarta, býlyǵa zarlanyp jatqan formyn kórip júregimniń qaıda ketkenin bilmeımin. Imanym titirkegendeı bolyp tula boıym qaltyrap ketti. Qasyna baryp «basyndy kóter» dep aıtýǵa qane jalǵyz adamnyń batyly barsynshy. Erkekterdiń tyqpalaýymen bir-eki qatyn barsa da, qaqpandaǵy qasqyr sekildi julyp-julyp tastaǵan soń, qaıta barýǵa bata almady ma, nemene. Qaıtadan eki qatyn bas jaǵyna qaraı sheginisip, qabyrǵa quran oqıtyn moldaǵa qusap eki jerde shoshaıdy da otyrdy. Bir otaǵasy: — «Apyrmaı, shymyldyq qurmaıtyn ba?» dep bezektep baryp anaý jerden shymyldyq ákelip qurdy.

Bir mezgilde meniń hám kýálerimniń «razymysyń» dep baspalatýlarymyzǵa qarsy bir túrli zyǵyrlanyp kúıgen daýyspen:

— Qudaı biledi, olda razylyǵym joq. Dúnıe aqyrette razylyǵym joq, joq... — dep óksigen, muńsyǵan dybys estildi.

Bir jaǵymnan mynaý kúıdirip, bir jatymnan eki kýániń ótirik «razy» degen sózimenen, aqsaqaldardyń aldyma sý toltyryp qoıyp, «qutpa oqy!» dep bir teńgeni aldyma qoıyp, syldyrlatyp qamalasýy, aı, ne kerek! Kórde qysylǵandaı - aq qysyldym - aý! Razy bolsa, besti - on tıyndy oljalanyp, áıtpese, neke oqymaı, zalymdylyǵyna toqtaý aıtyp, materıal alyp qaıtaıyn dep oıynshyq kórip kelgen moldekeń kóptiń talqysyna túsýmen ne qylaryn bilmeı, bir olaı, bir bylaı alaqtap, sasqandyqtan kózi sharasynan shyqpasyn ba...

Jańa kelgen meni osynsha sastyryp, shyǵýǵa tesik tapqyzbaı otyrǵan jurt anaý zarlap jatqan beısharanyń ne janyn qaldyrdy eken dep oılap, múlde esimnen aırylyppyn. Ár qaısysynan dabyl toıdy bolyp qalǵan sorly qur jatyp egilgeni bolmasa, bas kóterýge shamasy kele almady. Men shydaı almadym:

— Bul ne degen sumdyq! Qazaqshylyǵyńdy qoısań, ákeleriń óle me? Qudaıdan qoryqpaı, adamnan uıalmaı, yqtıarsyz neke qıaıyn dep jatqandardyń mynaý. Onyń ústine meni shaqyryp bylǵamaqsyńdar. Bireýdiń kóz jasy obalyna qala almaımyn! - dep burqyrap tura kelgenimde bári jabylyp:

— O ne qylǵanyń, moldeke? Yrza, yrza, kópten yrza... Ánsheıin qasiretti kisi, burynǵy kúıeýin qaıǵyrady. Qutpa bilmeseńiz de, batańyzdy berip ketińiz, otyryńyz, — dep taǵy bir teńge salyp, qoldaryn jaıysyp qamalap otyryp aldy.

— Ala almaımyn, myń teńge berseń de almaımyn, kóz jasty almaımyn... — dep kerildesip jatqanymda:

Aıat oqylmasa da, neke sýyn ishkizý yrymy dep kúıeýge ishkizip, shymyldyq ishine aparsa kerek.

Sý - mýymen aspanǵa shyqqan aıaq pen mynandaı zarly daýysty estip, taǵy salǵylasýǵa dátim shydamady, basymdy ala qashtym. Daýys mynadaı edi:

— Alty jyl qımaı kútken, qaıyn atam!
Mynaý ma sonda bergen alǵys, batań?
Ólsem de otqa kúıip, sýǵa túsip,
Qoınyna mylqaý ıttiń qaıtip jatam?
Alty jyl qımaı kútken, qaıyn enem!
Qaı jerde qaıtqany bar kóńiliń menen?
Qaınyńnyń ózi túgil, atyn aıtsań,
Shoshıdy selk-selk etip barlyq denem.
Alty jyl qımaı kútken, qulynym - aı!
On úzgen omyrtqamdy, julynym - aı!
Qarbańdap, súıip maýqym basatuǵyn,
Aırylyp senen - daǵy ulydym - aı!
Alty jyl qımaı kútken, aýyl - aımaq!
Aldyńnan kese ótkem joq, qudaı aıǵaq.
Kúıip turǵan janymdy otqa sal dep,
Kóterdiń tús - tús jaqtan báriń saıǵaq.
Al endi meniń qaıda barsam taýym.
Nárseniń kóz aldyma bári jaýym.
İnińdi altyndasań, qulqym súımes,
Basqa joq, onan ózge aıtar daýym.
Jazańdy aqiretke qudaı bersin.
Jer bolyp jetim-jesir jylaı bersin.
Jıylyp báriń birdeı meni jeńgen
El - jurtym, qalaı ersiń, qalaı ersiń!

1913

---