Aýyz ádebıeti álemine saıahat
5 synyptar.
Synyptan tys jumys
Taqyryby: «Aýyz ádebıeti álemine saıahat»
Maqsaty: Oqýshylardyń aýyz ádebıeti úlgilerinen alǵan bilimderin qaıtalata otyryp, ana tili men ádebıetin súıýge jáne qurmetteı bilýge tárbıeleý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Túri: saıahat
Ádisteri: reprodýktıvti, sahnalyq kórinis, problemalyq suraqtar.
Kórnekiligi: sýretter, slaıdtar, kitaptar, ertegi, múltfılmderden úzindi.
Tehnıkalyq – qural - jabdyqtar: ınterbelsendi taqta.
Barysy: 1. Muǵalimniń kirispe sózi
2. Qonaqta «Tazsha bala»
3. «Turmys - salt jyrlary»aýly
A ) Tórt túlik týraly jyr
Á) Naýryz óleńderi
B) Bata – tilek jyrlary
4. «Maqal - mátelder» aýly
A) Otan, týǵan jer, halyq týraly
Á ) Eńbek, erlik, batyrlyq týraly
B ) Dostyq, oqý, bilim, adamgershilik týraly
V ) Únemshilik, ata - anany qadirleý týraly
G ) Tórt túlik mal, kásip, eginshilik týraly
5. «Jumbaq, jańyltpashtar» aýly
A ) Sýret boıynsha jumbaq aıtý.
Á ) Jańylmaı jańyltpashtar aıtý.
6. «Ertegiler» aýly
A) Kórinis «Aıaz bı» ertegisinen úzindi.
Á )«Jyl basy» ertegisinen úzindi kórsetý
B) «Baýyrsaq» ertegisinen úzindi kórsetý
7. Muǵalimniń qorytyndy sózi.
1. Muǵalim:- Balalar, búgingi «Aýyz ádebıeti álemine saıahat» atty synyptan tys sabaǵymyzǵa qosh keldińizder. Synyp oqýshylaryn aýyz ádebıetiniń túrlerine baılanysty 4 topqa bólemiz. Ár topqa aýyz ádebıetine baılanysty at qoıamyz.
1 - aýyl «Turmys - salt jyrlary aýly»
2 - aýyl «Maqal - mátelder aýly»
3 - aýyl «Jumbaq, jańyltpashtar aýly»
4 - aýyl «Ertegiler aýly». Bizde qonaqta ertegi keıipkeri - Tazsha bala.
Halqymyzdyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynov «Ádebıet - asyl sóz» dep baǵa bergen. Asyl sózdi, daryndy sózdi kóp tyńdap, kóp oqysań janyń sulýlanyp, sezimiń baıyp, boıyndaǵy kúsh - qýatyń arta túsedi, óziń de kórkemdep sóıleýge úırenesiń.
Barlyq jurttyń ádebıeti sıaqty qazaq ádebıeti de ekige bólinedi:
Birinshisi - aýyz ádebıeti, ekinshisi - jazba ádebıeti. Aýyz ádebıeti - eldiń jazý ónerin bilmeı júrgen kezinde shyqqan sóz óneri. Jazý óneri bolmaǵan soń, eldiń tarıhy, ómiri, turmysy, salty, týǵan jeri, óneri, armany ádemi, mándi áńgimelermen aıtylǵan. Araǵa san ǵasyrlar salyp, atadan balaǵa aýyzsha jetken. Aýyz ádebıetiniń úlgilerin shyǵarýshylardyń aty - jónderi bizge belgisiz. Aýyz ádebıeti arqyly halqymyzdyń danalyǵynan, tanymynan, táliminen, minez - qulqynan, turmys - tirshiliginen habardar bolamyz.
(Esik qaǵylyp Tazsha bala kiredi de, balarmen sálemdesip, ótirik óleńnen úzindi oqıdy).
Tazsha bala:... Júk artyp ınelikke erte kóshtim,
Shúıkelep sary maıdan arqan estim.
Murtyna shegirtkeniń at arqandap,
Degende óldim - taldym áreń sheshtim.
Mindim de aqsaq qońyz aıandadym,
Boldyrtyp aıańymen qoıan aldym.
Apyrmaı, sol qoıannyń semizin - aı,
Kóterip qońyzyma qoıa almadym!...
Muǵalim:
- Balalar, bul kim bolǵany?
- Tazsha bala.
- Durys aıtasyńdar balalar. Tazsha bala bizge ertegi áleminen qonaqqa kelipti jáne ár aýyldy aralap senderdiń halqymyzdyń baı aýyz ádebıetinen qanshalyqty habardar ekenderińdi bilgisi keledi.(Tazsha balany «Turmys salt aýlyna» qonaqqa otyrǵyzady).
Qazaq aýyz ádebıetiniń úlken bir salasy - turmys - salt jyrlary. Kúndelikti turmysta óleń aıtý qazaqtyń eń qasıetti salty bolǵan. Ondaı óleńderdi, jyrlardy sondyqtan ta turmys - salt jyrlary dep ataıdy. Turmys salt jyrlarynyń túrine besik jyry, tusaý keser jyry, jar - jar, toı bastar, betashar, bata - tilek, joqtaý sıaqty saltqa baılanysty týǵan jyrlar jatady.
Turmys - salt jyrlarynyń tórt túlik malǵa, basqa janýarlarǵa arnalǵan túrleri kóp. Maldyń óz tóline meıirlenýin aıtý arqyly «Qoı súıedi balasyn qońyrym» adam balasy óziniń de malǵa erekshe súısinýin jyrlaıdy.
1 - oqýshy: «Maldyń balasyn súıýi» mánerlep oqydy
2 - oqýshy: Turmys – salt jyrlarynyń eń kóp túriniń biri naýryz jyrlary. Kóktemniń kelýin jańa jyldyń kelýi dep túsingen halyq kún jylyp, mal kókke toıynǵan shaqty qýanysh kórip, jaýyn kóp bolsyn, aq mol bolsyn, elge toqshylyq bolsyn dep óleńder aıtqan. Ony biz naýryz jyrlary deımiz.
3 - oqýshy «Naýryz óleńderi» mánerlep oqý.
4 - oqýshy: Bata - tilek jyrlarynan úzindi.
Tazsha bala: Keremet, men balalaryń tereń bilimine óte rızamyn.
Muǵalim: Tazsha bala, «Turmys - salt aýlynyń» balalarynyń ónerlerin tyńdap bolsańyz, kelesi aýylǵa qonaqqa baraıyq.
1 - oqýshy: «Sózdiń kórki - maqal» degen ataly sóz bar. Maqaldyń kómegimen aıtaıyn degenińdi unamdy da utymdy jetkizýge bolady. Maqal - mátelder - aýyz ádebıetiniń bir túri. Maqal - mátelderde kóbinese naqyl, aqyl aıtylady.
Jamannan saqtandyryp, jaqsyny úlgi etedi.
Muǵalim: Otan, týǵan jer, halyq týraly maqal - máteldi kim biledi?
Oqýshylar jaýaby tyńdalady. Muǵalim maqal - mátelderdiń taqyryptaryna toqtalyp, oqýshylar sol taqyryptarǵa saı maqal - mátelder aıtady.
1. Týǵan jerdeı jer bolmas,
Týǵan eldeı el bolmas
2. Erinshek eginshiden
Elgezek masaqshy ozypty.
3. Erlik bilekte emes, júrekte.
4. Tatýlyq - tabylmas baqyt.
5. Jigitti - joldasynan tany.
6. Óner aldy - qyzyl til.
7. Aqyldy adam - batpan - aq
Aqylsyz adam - sasqalaq.
8 Qasyqtap jınaǵandy
Shómishtep tókpe.
9. Áke - asqar taýdyń
Ana - shalqar taýdyń.
Kelesi aýylymyzǵa jol tartaıyq «Jumbaq, jańyltpash» aýyly.
1 - oqýshy: Jumbaq - aýyz ádebıetiniń erteden kele jatqan túri. Ol - adamdardyń bir nárseniń belgilerin ekinshi nárseniń belgileri arqyly jumbaqtap aıtý óneri. Jumbaq adamnyń dúnıetaný jolyndaǵy oıynyń, qıalynyń shamasyn bildiredi» degen. Interaktıvti taqtadan sýret kórsetilip oqýshylar sheshýi sýretke saı keletin jumbaqtar aıtyp jarysady.
Muǵalim: Jańyltpash - qazaq aýyz ádebıetiniń shaǵyn janry. Jańyltpash jeke balanyń ermegi emes, ol - kóbinise jurt jınalǵan jerlerde balalardyń tez de, jańylyssyz, dybystardy anyq sóıleýine daǵdylanýyna úıretetin óleń - oıyn. Onyń oıyndyq sıpaty balalardyń bir - birimen jarysa kezekpe - kezek aıtysýynda jatyr. Erterekte jańyltpash balalar ǵana emes, eresekterdiń de ermegi bolǵan. Biraq ol úlkender arasynda basqashalaý qyzmet atqarǵan.
«Erte kezde oıyn - saýyqtarda jańyltpash aıtqyzý qazaqtyń salty bolǵan. Jańyltpash jınalǵan jurtty kúldirý, til ustartýdy kózdeýmen qatar, ol óleń, án bilmeıtin jastarǵa beriletin jaza esebinde qoldanylǵan»,- dep jazady belgili fólklorıst ǵalym M. Ǵabdýllın.
Tazsha bala «Ertegiler» aýylynda.
1 - oqýshy: Ertegiler aýyz ádebıetiniń eń kóne janryna jatady. Bularda kóbinese ómirde sırek kezdesetin nemese múlde kezdespeıtin, oıdan shyǵarylǵan oqıǵalar baıandalady. Ol aýyzsha aıtylyp, el esinde ǵasyrlar boıy saqtalyp, urpaqtan - urpaqqa aýysyp, bizdiń dáýirimizge jetken. Ár kezeńde ertegi aıtýshylar óz jandarynan ertegi mazmunyna jańa oqıǵalar qosqan. Sóıtip ol únemi jańaryp, tolyqtyrylyp, jetildirip otyrǵan.
Halyq erte kezde - aq árqashan zulymdyqty ádilettik jeńedi, adam tabıǵattyń asaý syrlaryn bilip, amaldar qoldana alatyn bolady dep sengen. Jaqsy ómirdi ańsaǵan, qashyqtarǵa tez jetýdi, ǵajap kúshti bolýdy, kókke ushýdy, jer astyna túsip, asyl qazynasyn alyp, paıdalanýdy armandaǵan.
Ertegiler kóbinese qara sóz túrinde, keıde óleń sóz túrinde de kezdesedi. Qara sózdi áńgime kúıindegi ertegilerde taqpaqtap aıtý jıi qoldanylady. Olardan «Erte, erte, ertede eshki quıryǵy keltede» degen sıaqty uıqasymdy keletin sózderdi kóptep tabýǵa bolady. Ertegilerdiń haıýanattar týraly, qıal - ǵajaıyp, shynshyl ertegiler sıaqty túrleri bar.
Muǵalim: Oqýshylardyń qatysýymen «Aıaz bı» ertegisinen kórinis tamashalaıyq.
Balalar, kórinisten baıqaǵanymyzdaı jáne jalpy ertegilerdiń tili kórkem, qarapaıym, túsinikke jeńil keledi. Ertegiler arqyly halqymyz óz ómirin jaqsartýdaǵy arman - tilekterin, tamasha qıaldaryn bildirgen. Ertegilerdi oqı otyryp óziń de qıaldaýǵa, armandaýǵa úırenesiń. Erteginiń kórkem de jeńil tili qıalyńa qanat bitirip, armanyńdy asqaqtatady, qaıratty isterge qulshyndyrady. Sheshen sóıleýge0óz oıyńdy ádemi baıandaýǵa úırenesiń.
Ár ýaqytta asyl qazynamyz - aýyz ádebıetimizdiń úlgilerin kóbirek oqyp, halqymyzdyń asyl qasıetterinen nár alaıyq
Tazsha bala oqýshylarǵa rahmetin aıtyp, qoshtasady.
Synyptan tys jumys
Taqyryby: «Aýyz ádebıeti álemine saıahat»
Maqsaty: Oqýshylardyń aýyz ádebıeti úlgilerinen alǵan bilimderin qaıtalata otyryp, ana tili men ádebıetin súıýge jáne qurmetteı bilýge tárbıeleý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Túri: saıahat
Ádisteri: reprodýktıvti, sahnalyq kórinis, problemalyq suraqtar.
Kórnekiligi: sýretter, slaıdtar, kitaptar, ertegi, múltfılmderden úzindi.
Tehnıkalyq – qural - jabdyqtar: ınterbelsendi taqta.
Barysy: 1. Muǵalimniń kirispe sózi
2. Qonaqta «Tazsha bala»
3. «Turmys - salt jyrlary»aýly
A ) Tórt túlik týraly jyr
Á) Naýryz óleńderi
B) Bata – tilek jyrlary
4. «Maqal - mátelder» aýly
A) Otan, týǵan jer, halyq týraly
Á ) Eńbek, erlik, batyrlyq týraly
B ) Dostyq, oqý, bilim, adamgershilik týraly
V ) Únemshilik, ata - anany qadirleý týraly
G ) Tórt túlik mal, kásip, eginshilik týraly
5. «Jumbaq, jańyltpashtar» aýly
A ) Sýret boıynsha jumbaq aıtý.
Á ) Jańylmaı jańyltpashtar aıtý.
6. «Ertegiler» aýly
A) Kórinis «Aıaz bı» ertegisinen úzindi.
Á )«Jyl basy» ertegisinen úzindi kórsetý
B) «Baýyrsaq» ertegisinen úzindi kórsetý
7. Muǵalimniń qorytyndy sózi.
1. Muǵalim:- Balalar, búgingi «Aýyz ádebıeti álemine saıahat» atty synyptan tys sabaǵymyzǵa qosh keldińizder. Synyp oqýshylaryn aýyz ádebıetiniń túrlerine baılanysty 4 topqa bólemiz. Ár topqa aýyz ádebıetine baılanysty at qoıamyz.
1 - aýyl «Turmys - salt jyrlary aýly»
2 - aýyl «Maqal - mátelder aýly»
3 - aýyl «Jumbaq, jańyltpashtar aýly»
4 - aýyl «Ertegiler aýly». Bizde qonaqta ertegi keıipkeri - Tazsha bala.
Halqymyzdyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynov «Ádebıet - asyl sóz» dep baǵa bergen. Asyl sózdi, daryndy sózdi kóp tyńdap, kóp oqysań janyń sulýlanyp, sezimiń baıyp, boıyndaǵy kúsh - qýatyń arta túsedi, óziń de kórkemdep sóıleýge úırenesiń.
Barlyq jurttyń ádebıeti sıaqty qazaq ádebıeti de ekige bólinedi:
Birinshisi - aýyz ádebıeti, ekinshisi - jazba ádebıeti. Aýyz ádebıeti - eldiń jazý ónerin bilmeı júrgen kezinde shyqqan sóz óneri. Jazý óneri bolmaǵan soń, eldiń tarıhy, ómiri, turmysy, salty, týǵan jeri, óneri, armany ádemi, mándi áńgimelermen aıtylǵan. Araǵa san ǵasyrlar salyp, atadan balaǵa aýyzsha jetken. Aýyz ádebıetiniń úlgilerin shyǵarýshylardyń aty - jónderi bizge belgisiz. Aýyz ádebıeti arqyly halqymyzdyń danalyǵynan, tanymynan, táliminen, minez - qulqynan, turmys - tirshiliginen habardar bolamyz.
(Esik qaǵylyp Tazsha bala kiredi de, balarmen sálemdesip, ótirik óleńnen úzindi oqıdy).
Tazsha bala:... Júk artyp ınelikke erte kóshtim,
Shúıkelep sary maıdan arqan estim.
Murtyna shegirtkeniń at arqandap,
Degende óldim - taldym áreń sheshtim.
Mindim de aqsaq qońyz aıandadym,
Boldyrtyp aıańymen qoıan aldym.
Apyrmaı, sol qoıannyń semizin - aı,
Kóterip qońyzyma qoıa almadym!...
Muǵalim:
- Balalar, bul kim bolǵany?
- Tazsha bala.
- Durys aıtasyńdar balalar. Tazsha bala bizge ertegi áleminen qonaqqa kelipti jáne ár aýyldy aralap senderdiń halqymyzdyń baı aýyz ádebıetinen qanshalyqty habardar ekenderińdi bilgisi keledi.(Tazsha balany «Turmys salt aýlyna» qonaqqa otyrǵyzady).
Qazaq aýyz ádebıetiniń úlken bir salasy - turmys - salt jyrlary. Kúndelikti turmysta óleń aıtý qazaqtyń eń qasıetti salty bolǵan. Ondaı óleńderdi, jyrlardy sondyqtan ta turmys - salt jyrlary dep ataıdy. Turmys salt jyrlarynyń túrine besik jyry, tusaý keser jyry, jar - jar, toı bastar, betashar, bata - tilek, joqtaý sıaqty saltqa baılanysty týǵan jyrlar jatady.
Turmys - salt jyrlarynyń tórt túlik malǵa, basqa janýarlarǵa arnalǵan túrleri kóp. Maldyń óz tóline meıirlenýin aıtý arqyly «Qoı súıedi balasyn qońyrym» adam balasy óziniń de malǵa erekshe súısinýin jyrlaıdy.
1 - oqýshy: «Maldyń balasyn súıýi» mánerlep oqydy
2 - oqýshy: Turmys – salt jyrlarynyń eń kóp túriniń biri naýryz jyrlary. Kóktemniń kelýin jańa jyldyń kelýi dep túsingen halyq kún jylyp, mal kókke toıynǵan shaqty qýanysh kórip, jaýyn kóp bolsyn, aq mol bolsyn, elge toqshylyq bolsyn dep óleńder aıtqan. Ony biz naýryz jyrlary deımiz.
3 - oqýshy «Naýryz óleńderi» mánerlep oqý.
4 - oqýshy: Bata - tilek jyrlarynan úzindi.
Tazsha bala: Keremet, men balalaryń tereń bilimine óte rızamyn.
Muǵalim: Tazsha bala, «Turmys - salt aýlynyń» balalarynyń ónerlerin tyńdap bolsańyz, kelesi aýylǵa qonaqqa baraıyq.
1 - oqýshy: «Sózdiń kórki - maqal» degen ataly sóz bar. Maqaldyń kómegimen aıtaıyn degenińdi unamdy da utymdy jetkizýge bolady. Maqal - mátelder - aýyz ádebıetiniń bir túri. Maqal - mátelderde kóbinese naqyl, aqyl aıtylady.
Jamannan saqtandyryp, jaqsyny úlgi etedi.
Muǵalim: Otan, týǵan jer, halyq týraly maqal - máteldi kim biledi?
Oqýshylar jaýaby tyńdalady. Muǵalim maqal - mátelderdiń taqyryptaryna toqtalyp, oqýshylar sol taqyryptarǵa saı maqal - mátelder aıtady.
1. Týǵan jerdeı jer bolmas,
Týǵan eldeı el bolmas
2. Erinshek eginshiden
Elgezek masaqshy ozypty.
3. Erlik bilekte emes, júrekte.
4. Tatýlyq - tabylmas baqyt.
5. Jigitti - joldasynan tany.
6. Óner aldy - qyzyl til.
7. Aqyldy adam - batpan - aq
Aqylsyz adam - sasqalaq.
8 Qasyqtap jınaǵandy
Shómishtep tókpe.
9. Áke - asqar taýdyń
Ana - shalqar taýdyń.
Kelesi aýylymyzǵa jol tartaıyq «Jumbaq, jańyltpash» aýyly.
1 - oqýshy: Jumbaq - aýyz ádebıetiniń erteden kele jatqan túri. Ol - adamdardyń bir nárseniń belgilerin ekinshi nárseniń belgileri arqyly jumbaqtap aıtý óneri. Jumbaq adamnyń dúnıetaný jolyndaǵy oıynyń, qıalynyń shamasyn bildiredi» degen. Interaktıvti taqtadan sýret kórsetilip oqýshylar sheshýi sýretke saı keletin jumbaqtar aıtyp jarysady.
Muǵalim: Jańyltpash - qazaq aýyz ádebıetiniń shaǵyn janry. Jańyltpash jeke balanyń ermegi emes, ol - kóbinise jurt jınalǵan jerlerde balalardyń tez de, jańylyssyz, dybystardy anyq sóıleýine daǵdylanýyna úıretetin óleń - oıyn. Onyń oıyndyq sıpaty balalardyń bir - birimen jarysa kezekpe - kezek aıtysýynda jatyr. Erterekte jańyltpash balalar ǵana emes, eresekterdiń de ermegi bolǵan. Biraq ol úlkender arasynda basqashalaý qyzmet atqarǵan.
«Erte kezde oıyn - saýyqtarda jańyltpash aıtqyzý qazaqtyń salty bolǵan. Jańyltpash jınalǵan jurtty kúldirý, til ustartýdy kózdeýmen qatar, ol óleń, án bilmeıtin jastarǵa beriletin jaza esebinde qoldanylǵan»,- dep jazady belgili fólklorıst ǵalym M. Ǵabdýllın.
Tazsha bala «Ertegiler» aýylynda.
1 - oqýshy: Ertegiler aýyz ádebıetiniń eń kóne janryna jatady. Bularda kóbinese ómirde sırek kezdesetin nemese múlde kezdespeıtin, oıdan shyǵarylǵan oqıǵalar baıandalady. Ol aýyzsha aıtylyp, el esinde ǵasyrlar boıy saqtalyp, urpaqtan - urpaqqa aýysyp, bizdiń dáýirimizge jetken. Ár kezeńde ertegi aıtýshylar óz jandarynan ertegi mazmunyna jańa oqıǵalar qosqan. Sóıtip ol únemi jańaryp, tolyqtyrylyp, jetildirip otyrǵan.
Halyq erte kezde - aq árqashan zulymdyqty ádilettik jeńedi, adam tabıǵattyń asaý syrlaryn bilip, amaldar qoldana alatyn bolady dep sengen. Jaqsy ómirdi ańsaǵan, qashyqtarǵa tez jetýdi, ǵajap kúshti bolýdy, kókke ushýdy, jer astyna túsip, asyl qazynasyn alyp, paıdalanýdy armandaǵan.
Ertegiler kóbinese qara sóz túrinde, keıde óleń sóz túrinde de kezdesedi. Qara sózdi áńgime kúıindegi ertegilerde taqpaqtap aıtý jıi qoldanylady. Olardan «Erte, erte, ertede eshki quıryǵy keltede» degen sıaqty uıqasymdy keletin sózderdi kóptep tabýǵa bolady. Ertegilerdiń haıýanattar týraly, qıal - ǵajaıyp, shynshyl ertegiler sıaqty túrleri bar.
Muǵalim: Oqýshylardyń qatysýymen «Aıaz bı» ertegisinen kórinis tamashalaıyq.
Balalar, kórinisten baıqaǵanymyzdaı jáne jalpy ertegilerdiń tili kórkem, qarapaıym, túsinikke jeńil keledi. Ertegiler arqyly halqymyz óz ómirin jaqsartýdaǵy arman - tilekterin, tamasha qıaldaryn bildirgen. Ertegilerdi oqı otyryp óziń de qıaldaýǵa, armandaýǵa úırenesiń. Erteginiń kórkem de jeńil tili qıalyńa qanat bitirip, armanyńdy asqaqtatady, qaıratty isterge qulshyndyrady. Sheshen sóıleýge0óz oıyńdy ádemi baıandaýǵa úırenesiń.
Ár ýaqytta asyl qazynamyz - aýyz ádebıetimizdiń úlgilerin kóbirek oqyp, halqymyzdyń asyl qasıetterinen nár alaıyq
Tazsha bala oqýshylarǵa rahmetin aıtyp, qoshtasady.
You Might Also Like
