InfoHub Logo

Ahmet Baıtursynovtyń «Masa» jınaǵyna taldaý
Ahmet Baıtursynovtyń óleńder toptamasy «Masa» degen atpen Orynborda 1911 jyly basylǵan. Jınaqqa qoıǵan atyna ol edáýir oı, salmaqty júk artqan deýge bolady.

Yzyńdap, ushqan mynaý bizdiń masa,
Sap - sary, aıaqtary uzyn masa.
Ózińe bitken túsi ózgerilmes,
Degenmen, qara ıakı qyzyl masa.
Ústinde uıyqtaǵannyń aınala ushyp,
Qaqqy jep qanattary buzylǵansha.
Uıqysyn az da bolsa bólmes pe eken,
Qoımastan qulaǵyna yzyńdasa?
Osy joldardan «yzyńdap, ushqan mynaý bizdiń masa» — sergektikti, qozǵalys kúıdi, serpilis pen izdenisti sáýleleıtin astarly beıne ekeni kórinedi. Ol «ústinde uıyqtaǵannyń aınala ushyp», qoǵamnyń enjar, jalqaý, uıqydaǵy kúıden oıanýyna qyzmet etedi. Osy aǵartýshylyq oıdy aqyn basqa da shyǵarmalarynda ári qaraı damyta túsedi.

«Masanyń» negizgi ıdeıalyq qazyǵy — jurtshylyqty oqýǵa, óner - bilimge, rýhanı kóterilýge shaqyrý, adamgershilikti, mádenıetti ýaǵyzdaý, eńbek etýge úndeý. Aqyn óleńderi jalpy, sol kezdegi aǵartýshylyq baǵytpen úndes. Aqyn óz óleńderinde kóbine Shoqan, Abaı, Ybyraı qalyptastyryp damytqan óristi oıdy, qalyp alǵan dástúrlerdi, gýmanısik áýenderdi, demokrattyq baǵyttardy jańa jaǵdaıda ózinshe jalǵastyrýshy retinde kórinedi. Onyń óleńderiniń taqyryp qoıylysynan, órnektelýinen, oı júıeleý mánerlerinen Abaı, Ybyraı úlgilerine jaqyndyq, úılesimdik, úndestik baıqalady. Solar sıaqty A. Baıtursynov ta aınala qorshaǵan ortaǵa oılana, syn kózimen qaraıdy, qoǵam qalpyna kóńili tolmaıdy. «Qazaq salty», «Qazaq qalpy», Dosyma hat», «Jıǵan - tergen», «Tilek batam», «Jaýǵa túsken jan sózi», «Baq» sıaqty óleńderdiń mazmuny osyny tanytady.

Aldyńǵy aǵalar sýrettep ketken qazaq qoǵamynyń jalpy qalpynda dál sol kezde aıtarlyqtaı ózgerister joqty. Ahmet qoǵamnyń sol bir keleńsiz kórinisterine salqyn qaraı almaıdy. Ol jan aýyrtyp, júrek syzdatar «qasiret sózin» aıtyp, hatqa jazady.

«Qazaq qalpy», «Dosyma hat» óleńderinde qazaq eliniń qalpy «Qaltyldaq qaıyq minip espesi joq, teńizde júrmiz qalqyp kóshpesi joq», «Shyǵarmaı bir jeńnen qol, bir jerden sóz, alalyq alty baqan dertpen kirdik»,— «Aqshaǵa abyroıyn, aryn satyp, azǵan jurt, adamshylyq qalmaı syny», «Jany mal, jaqyny mal, maldyń quly» degen sıpattarmen naqtylana túsedi.

A. Baıtursynovtyń «Jıǵan - tergen» óleńi Abaıdyń «Segiz aıaǵy» úlgisimen, áserimen jazylǵan shyǵarma. Osy óleńde qazaq qoǵamynyń birsypyra kókeıtesti máseleleri kóterilgen. Eldi, el namysyn oılaıtyndar azdyǵy, birliktiń joqtyǵy, el basshylarynyń zorlyqshylyǵy, t. b. jaılar týraly oı - tujyrym aıtylǵan. Qoǵam qalpy týraly oılanǵan aqyn:

Ár joldy oılap,
Oıyma boılap,
Uqtym taıyz, tereńdi.
Saıraǵan tilmen,
Zarlaǵan únmen,
Qulaǵy joq kereńdi —
Uqtyra almaı sóz áýre,
Tek tura almaı biz áýre,— deıdi de, sóz uǵar, kóńil kózi sergek qaýym aldyna neler keleńsiz kórinister syryn ashady. Uly ustazy Abaısha ol «Salynyp daýǵa, satylyp jaýǵa» aıanǵan bolystyqty, ańqaý adamdardy aldap, mal jınap, kásip etip júrgen aramza mollalardy, halyq boıyndaǵy enjarlyq, beıqamdyq minezderdi synǵa alady. «Uıqyshyl jurtty, túksıgen murtty, obyr obyp, soryp tur» — «Tún etip kúnin oıatqyzbaı qoryp tur» — aqyn oıynsha mundaı ozbyrlyq, ústemdik etý úshin júrgizilip otyrgan saıasattyń nátıjesi. Sonyń bárin kórip tolǵanǵan aqyn:

Ulǵaıyp qaıǵy,
Ýytyn jaıdy,
Aıtpasyma bolmady.
Qabaǵyn túıip,
Qaharyn jıyp,
Kókti bult torlady.
Jańbyr jaýmaı, jaýsa qar,
Jurt jutaıtyn túri bar,— degen oıly tujyrym jasaıdy.

A. Baıtursynov qazaq aýlyndaǵy áleýmettik teńsizdiktiń, taptyq shıelenis - qaqtyǵystardyń sebep - saldaryna tereń boılaı almasa da, eńbekshi halyqqa, olardyń aýyr haline kóńil bólip, aıaýshylyq sezim bildiredi, aýyr halge tózip, kónip, úndemeı júre bermeı, adamdyq qasıetti qorǵaýdy qalaıdy. Bul onyń demokrattyq, gýmanısik kózqarastarǵa beıimdigin ańǵartady. «Adamdyq dıqanshysy» degen óleńinde ol ómir boıy beınetke, qorlyqqa úndemeı shydap, jasyp, janshylyp ketken adamdardy kórip, jany ashıdy, olar sergekteý bolsa, adamdyqqa umtylsa, úndemeı júre bermese, aldaǵandarǵa aldanbasa, taıaqqa eti úırenip júnjip ketpes edi dep oılaıdy, olardyń namysyna tıerlik ashshy sózder aıtady.

Eldiń aýyr halin az da bolsa jeńildetý joldary týraly oılanǵanda Ahmet buryn qalyptasyp damyǵan aǵartýshylyqtyń maqsat - muraty arnasynda oı órbitedi, uıqydan oıanyp, bilim - ǵylymǵa umtylý qajettigin, oıanǵan erge erý kerektigin eske salady. Onyń:

Oıanǵan erge umtylǵan jerde
Erýshi azda, serik kem.
Qas bilgen dosty,
Dos bilgen qasty,
Mundaı eldi kórip pe eń?
Qys ishinde birer qaz
Kelgenmenen, qaıda jaz?! — degen óleń joldary el ishindegi azyn - aýlaq zıaly azamattar sózine qulaq qoıýdyń azdyǵyna kúıinýden týǵan. Aqyn óleńderiniń shyǵarylǵan jyldary naqty qoıylmaýy, árıne, onyń tvorchestvolyq oı júıesiniń evolúsıasyn anyqtaýdy qıyndatady. Degenmen, «Masa» óleńder jınaǵy 1911 jyly basylǵanyna súıenip, sonda jarıalanǵan týyndylar sodan burynǵy jyldary jazylǵanyn, Ahmet Baıtursynovtyń el kúıin ózgertýdiń aǵartýshylyq joldan basqa bir arnasyn izdep, sezine bastaǵanyn baıqaımyz. Ol izdenis 1905 - 1907 jyldar ýaqıǵalaryna, revolúsıalyq dúmpýlerge, sol dúmpýlerdiń qazaq jerlerin de sharpýyna baılanysty qalyptasa bastaǵan deýge bolady. Mysaly, «Baq» degen óleńinde aqyn:

Bulttar basyp jasyrǵan,
Jana túsip basylǵan,
Tań shapaǵy sónip túr;
Jańalanǵan ómirden
Jańa shyǵyp kóringen
Gúl qamaýda semip tur,— deıdi. Mundaǵy «jana túsip basylǵan», «tań shapaǵy», «jańa shyǵyp kóringen, gúl qamaýda semip túr» — degen kórkemdik komponentter, sımvoldyq beıneler zamana baǵytyna jańa ǵasyr kógindegi kórinis - qubylystar ákelgen baǵyt - baǵdar áserlerinen týǵany baıqalady. Aǵartýshylyq baqqa jetýdiń qıyndyǵyn ol tez tusinedi. Alaıda, aqyn túńilgen emes, izdenýden, úmittenýden, umtylýdan jalyqpaıdy:

Úmit súırer jyraqqa,
Jetesiń dep muratka,
Talyqsam da izdenip,
Qashan kóńil jasarar?
Arqa basyń bosanar
Rahatly jaz kelip?
Qashan janyp sham - shyraq,
Sáýle berip jarqyrap,
Bolar jaryq tórt tarap?
Qashan maǵan izdegen
Kúlip jyly júzbenen
Bolar serik baq qarap? — dep armandaıdy ol. Bul tamasha órnekter tek bir aqynnyń jan - kúıi ǵana emes, Oktábr aldyndaǵy qazaq qoǵamynyń rýhanı izdenisteriniń belgisi, alda janar shamshyraqty armandap kútý, ańsaý ári sený saryny. Munyń negizinde qazaq qoǵamynyń tynymsyz rýhanı izdenisteri, múddesi, keıingi revolúsıalyq tolqyndarǵa, ózgeristerge jyldam ilesýine sebep bolǵan taza optımızmi jatyr.
«Masa» jınaǵynyń kórkemdik arsenalynda talaı epıtetter, teńeýler, shendestirýler, ınversıalar, maqal - mátelder bar. Mysaly, teńsizdik, ozbyrlyq, ádiletsizdik, áreketsizdik, nadandyq jaıǵaskan jaıdy aqyn, kóbine «tún», «túnergen tóbemizden bult arylmaı», «qasiret», «órtke dýshar bolyp», «ne qaldy tánimizde sharpylmaǵan», «alalyq alty baqan dertpen kirdik» dep beıneleıdi. Aıtaıyn degen oıyn aqyn kórkemdep jetkizýge, beıneli sóz tabýǵa sheber. «Dostyma hat» óleńi túgelimen osyndaı beıneli sózderden, teńeýmen shendestirýden, antıteza men sınekdohadan turady:

Qyraǵy qıa jazbas, suńqarym - aı!
Qajymas qashyq jolǵa, tulparym - aı!
Úıilgen ólekseni órge súırep,
Shyǵarmaq qyr basyna, ińkárim - aı!
Jarqyrap jaqsylyqtyń tańy atpaı tur,
Túnergen tóbemizden bult arylmaı.
Kók atty, kón terili, kónip qalǵan,
Syqsa da shydaı berý — jurt jarylmaı.

Bul joldarda qazaqtyń kórkemdik oı júıesinde qalyptasqan órnekter aqynnyń ózindik izdenisterimen astasa qıýlasqan. Aıtalyq, «qyraǵy qıa jazbas suńqarym - aı, qajymas qashyq jolǵa tulparym - aı» degen metaforalyq órnekter burynnan kórkemdik arsenalda bar bolsa «óligin ólekseniń órge súırep, shyǵarmaq qyr basyna ińkárim - aı» aqyn ózi tapqan kórkemdik tirkes, aıtylmysh oıdy údete, ústemeleı jetkizý qyzmetin atqaryp tur. Bul sınekdoha «suńqarǵa, tulparǵa» balap otyrǵan tamasha er tulǵasynyń qadir - qasıetteriniń yqpaly kúshtiligin, elin órge súırep, qyr basyna, bıikke shygarý júgi aýyrlyǵyn, salmaqtylyǵyn aıtý úshin qoldanylǵan.

Kim bilip, er eńbegin sezip jatyr?
Kim shydap, joldastyqqa tózip jatyr?
Sasyq mı, salqyn júrek, samasyzdar
Alańsyz aq maltasyn ezip jatyr,— degendegi, «kim shydap, joldastyqqa tózip jatyr» deý de avtordyń kórkemdik oı júıesiniń ózgeshelikteriniń bir qyry. Ádette joldastyq sózi jıi qoldanylǵanmen, onyń adam qarym - qatynasyndaǵy tereń maǵynasy - máni aýyr synnan ótý, shydaý, tozý arqyly shyńdalatyny, naǵyz joldastyq ár adamnyń qolynan kele bermeıtini, bıik rýhanı óriske, asyl armanǵa baılanystylyǵy ashyla túsken:

Tyqyldap, qur pysyqsyp sóıleıtin kóp,
Ekpindep, ushqyr atsha qarqyndaǵan.
Bos belbeý, bosań týǵan bozbala kóp
Kıizdeı, shala basyp, qarpylmaǵan...
«Sasyq mı, salqyn júrek, sanasyzdar, alańsyz aq maltasyn ezip jatyr» — ashshy sózder, kóńilinde sál sańlaý bar adamdy aınalaǵa, ózine syn kózben qaraýǵa, namys týraly oılanýyna eleń etkizbeı qalmaıtyn salmaqty tirkester.

Qoryta aıtqanda, Ahmet Baıtursynovtyń óleńder toptamasy — kóp ǵasyrǵy qazaq poezıasynyń dástúrlerin, demokrattyq - aǵartýshylyk ádebıet úlgilerin jańa tarıhı jaǵdaıda damytyp, jalǵastyrǵan ıdeıalyq - kórkemdik deńgeıi joǵary týyndylar. Olardy qaıta bastyrý týǵan ádebıetimizdiń jalpy adamzattyq, gýmanısik, demokrattyq, tárbıelik sıpattaryn aıqyndap asha túsetin mura bolmaq.

Shámshıabaný Sátbaeva
Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń korespondent - múshesi