InfoHub Logo

Sıdam deneli, súıir ıyqty, úshkir muryn, tip-tik tergeýshi osy shańyraqqa búgin úshinshi ret kelip, úshinshi ret darbaza qońyraýynyń túımedeı núktesin basty. Qalanyń dál ortalyǵy, janǵa jaıly tynysh jer. Qos qabatty úıdiń ekinshi qabaty, bir eldiń tizginiń ustaǵan birinshi basshy bolsa da, jurtynan bólinip syrtqary shyǵyp, elden erekshelengen jaıy joq. Úsh bólmeli qońyrqaı páter, bir podezde eki otbasy, kirip-shyqqan kóptiń biri. «Bul jaǵynan eshteńe tappaısyń, «dvorán uıasynda» jumyrtqa joq» dep tergeýshiniń mıyǵy tartty. — Óziniń bolmysy da birtúrli qyzyq eken. Ap-aryq denesine tip-tik suńǵaq boıy jarasyp tur. Dál bir bárine kóngish ańqaý baldar sekildi. Bul aýdanda kileń tizgin ustaǵan «dedter» turady, sondyqtan «Domodedovo» dep atapty. Bunyń da mánisine baıyrqap qarap, kóz jetkizdi. Olardyń balalary men nemere-shóbereleri óziniń ýaqytsha mekeni — jıyrma bes qabat qonaq úıdiń túbindegi kóshede, oǵan «Vnýkovo» dep ataý beripti». Armán jigiti murt astynan jymıdy. «Halyq aıtsa, qalt aıtpaıdy». Qarashy, qalaı dál tapqan. Jaraıdy, bul onyń jeke basyna qatysty is emes. Kúdiktiniń ubap-shubap jatqan bala-shaǵasy da joq. Áıeli ekeýi ómir súripti. Partıalyq jarna jaǵynan túk tappadyq, endi akademıktik jaǵyna qozǵaý sap kóreıik. Kóp akademıkter men generaldar osy jaǵynan tutylyp jatady». Armán jigiti esik aldynda taram-taram butaǵy ıilip turǵan kári sámbi taldyń jap-jasyl japyraǵyna súısine qarady. «Qandaı ádemi, qandaı kórikti aǵash. Jıyrma tórt jyl el bılegende sol osy aǵashtyń kórkine qarady deısiń be? Qalaǵa eńbegi sińipti. Ózim jatqan jıyrma bes qabat qonaq úı men kelgen bette kókke órlep, aýasyn jutqan ataqty Medeý muz aıdynyn óz qolymen turǵyzypty, ne de bolsa qarly bókterdiń sánin keltiripti. Jaraıdy, bunyń bári kúndelikti qyzmeti, sol úshin úkimetten aılyq alyp otyrdy» dep, tergeýshi kókiregindegi jyly aǵysqa der kezinde tosqaýyl qoıdy. Bas prokýror tutqyndaý týraly orderdi de aldyn-ala berip qoıǵan. «Seni asa jaýapty iske jegip otyrǵanym — bul Ortalyqtyń tikeleı tapsyrmasy. Sen orys emessiń, hohol emessiń, murnyń bizdeı armánsyń. Musylman kúdiktini tergeý barysynda Lýbánkige qamap jaýap alam deseń de, bári óz erkińde, — dep sıpap bastap, sypaıy sóıledi. Sosyn: «Endi Sarkesán almaǵan syıaqyny ıt jesin», — dep Bas prokýror ıegin qyshytyp, tamsandyryp ta qoıdy. Dáýdiń ózi arqadan qaqqasyn delebesi qozǵan kásibı tergeýshi úsh saǵatta Almatyǵa ushyp keldi. Jylda mıllıard put astyq berip jatqan baı eldiń aspanynda qalyqtap kele jatyp, pende retinde anda-sanda gıtara tartyp, yńyldap án salatyn kóńil pernesi bos tergeýshi ónboıy shymyrlap, kók aspanmen tildesti. «Aspan qandaı taza bolsa, men de sondaı tazamyn. Ózimen-ózi ómir súrgen elge qyldaı qıanat jasamaımyn. Armán men qazaq kıgen tazkepesh uqsas, bular da on bes ógeı balanyń bireýi ǵoı» dep boıyn jazyp, qıalyn túıindeı bergende ushaq tómendeı bastady. Birinshi qatarda otyrǵan buǵan kirpigine boıaýdy qalyń ǵyp jaǵyp, qasy-kózi qıylǵan sulý jolserik qyz ımene til qatty: «Beldigińizdi salyńyz». Aspan erejesi bárine birdeı. Belindegi salbyrap turǵan temir qysqyshty syrt etkizip ornyna qoıdy...

Temir esiktiń qońyraýyn basty. Serjant jigit tesikten syǵalap qarady da, esikti ashyp, qolyn shekesine apardy. Úlken kisi úıqamaqta, tergeý úıde ótýde. Zań ornynda ótkizýge de bolar edi, bir kórip, tildeskennen keıin kisilik bolmysyn baıqap, sheshimdi ózgertti. «Seksendegi shaldy selkildetkennen ne shyǵady, onan da ózim keleıin» dep tergeýdiń kún tártibine qol qoıdy. Búgin úshinshi kún. Eki kún boıy eldi asyraǵan mıllıard put astyq saqtalǵan qoımalardy tyshqansha timiskilep, tizilgen dóńgelek nólderdi ómirge ákelgen úlken-kishimen bettesti, bas jaryp, kóz shyǵarar eshteńe tappady, qazaq degen nesibeli el eken, badanadaı-badanadaı dánniń bári qýysqa tyǵylmaı beti ashyq jatyr. Para jaǵyna kelgende qoly kir sabynmen jýǵandaı tap-taza, «berdim» dep bergenin daýlaǵan bireý shyqpady, «kórdim» dep kúmiljigender de kórinbedi. Jeltoqsan kóterilisine qatysy joqtyǵyn alqaly toptyń aldynda ózi aıǵaqtap berdi. «86-ny uıymdastyrýdyń bas keıipkeri, mine, mynaý» dep suq saýsaǵyn shoshaıtqanda dámeli toptyń bireýi galstýk ushy moınyn qysyp, talyqsı berdi. Aıǵaq aınadan kórinip tur. Endi... endi mádenı jaǵyna kósheıik» dep, tergeýshi oıyn túıindep, úıge kirgen bette ózderi otyrar bólmedegi jumsaq kresloǵa jaıǵasty. Qonaq bólmesi bolý kerek, biraq basqalardikindeı dalıǵan keń dala emes, jyltyraǵan jıhaz da joq, tómen salbyraǵan lústra da kórinbeıdi — qarapaıym turmys, qanaǵat tirshilik. Suńǵaq boıly, keń ıyqty, qońqaq muryn, shaldyqtyń shalǵaıynan ustasa da kóńili sergek kisi kúdikti retinde qarsy aldyndaǵy tápeltek oryndyqqa jaıǵasty. Ortany dóńgelek ústel bólip tur.

— Muhammed Halyquly, siz qaı jyldan beri akademıksiz? — dep bastady búgingi saýalyn júzinde qyzyl shyraı oınap turǵan ákesindeı kisige erkinsı qarap. Talaı tergeýdi kórip edi, osy bir kúdiktige suraý salǵanda óńinde á degennen bir ájýa qyzyl shyraı oınap shyǵa keledi. «Meniń ákem de sóz bastaǵanda susty júzine osyndaı bir qubylys qalyqtap shyǵa keletin» dep tergeýshiniń júrek tusy búlk ete qaldy.

— Men, Levon Arnoldovıch, otyz bir jyl boldy akademık atanǵanyma. Biraq, sol akademıktik stıpendıamdy almappyn, — dep saýalyna birden jaýap bere bastady. — Asyraı almaı jatqan bala-shaǵam joq, jalaqym bir basyma jetedi. Balalar úıine, jetimderge aýdaryp otyrdym, — dep, túregep baryp, qarsy bettegi shkaftan kóne ábdireni alyp shyǵyp, shet-sheti qysqyshpen qystyrylǵan bir býma qaǵazdy ústelge qoıdy. — Mynaý kvıtansıa.

Qolǵa ustap kóz salyp edi, 1958 jyldan bastalyp, osy kúnge deıingi qujat-qaǵaz eken.

— Qyzmetten ketkesin de sonda aýdarǵansyz ba?

— Qazaqta «Asyl adam aınymas» degen sóz bar. Qartaıǵanda joldan taıyp neǵylam.

Tergeýshi bir býma qaǵazdy qaıtyp berdi. Ol kýálikke jaraǵan sarǵysh qaǵazdardy ábdirege muqıat qaıta salyp, alǵan zatty turǵan ornyna qoıyp, kóńilin demdegendeı bop ornyna qaıta otyrdy.

— Osy, siz, zorlyqqa sap, Almatyda qazaq mektebin ashtyrypsyz. Buǵan ne deısiz?

— Bul meniń betim kúıetin-aq nárse, — deı bergende, aq jeleńge malynǵan qazaq qyzy ımene basyp kirdi de, «Keshirińizder. Muhammed Halyquly, sizge ýkol salatyn ýaqyt boldy, — dedi baıaý únmen. Shal bilegin túrine bastady.

— Ruqsat bolsa, men ınemdi suqqyzyp keleıin, — dedi sál kúlimsirep.

Tergeýshi basyn ızedi.

İlki sátte kúdikti jeńin júre túsirip, bólmege sóıleı kirdi.

— Siz, Levon Arnoldovıch, meniń balamdaı jigit ekensiz, qarsy saýal qoıǵanyma aıyp etpeńiz? Sizdiń Armenıanyń astanasy — Erevanda armán mektebi bar ma?

— Bar bolǵanda qandaı.

— Qaı jyldardan beri?

— Burynnan bar. Bizde orys mektepteri keıinnen ashyldy.

— Al, bizde, Levon Arnoldovıch, qazaq mektepteri keıinnen ashyldy. Qazaqtyń astanasynda 60-shy jylǵa deıin qazaq mektebi bolǵan joq. Bizde Shonaı degen ult patrıoty bar edi, sol maǵan kirip, osyny aıtqanda júregimdi ustadym. «Ne bitirip júrgenbiz» dep kúıindim.

— Sizder ınternasıonal respýblıkasyzdar, «dostyq laboratorıasy» degen attaryńyz bar, — dep tergeýshi kóz astymen qaraǵanda shaldyń kózine shyq turyp qalypty.

«Kárilik, zaıyby qaıtqan qamkóńil, atbaılary joq adamnyń keıpi osyndaı bolady» dep kóz kórgen kórinisti jýyp-sháıdi.

— Áýeli qazaq mektebin orys mektebine qosymsha ǵyp ashyp, bir jyldan keıin taza qazaqshaǵa aınaldy. Kemeldengen sosıalızm kezeńine bet burǵanda ult astanasynda ulttyq mektebi joq el biz ekenbiz. Men sol kemistikti jóndeýge tyrystym. Jaqyn jerdegi aýyl-aýyldarǵa qatynap oqıtyn, malshynyń baldaryna arnalǵan mektep-ınternatta jatyp oqıtyn qazaq baldary mektepke syımaı ketti.

Armán jigiti abaılamaı aıtyp qalǵan saýalyna tilin tistep qalǵanmen qolda turǵan bıliktiń shylbyryn qyzý kókirekpen taǵy da sermeı laqtyrdy.

— Siz «Almaty aqshamy» degen qazaq gazetin ashýǵa da muryndyq bolypsyz ǵoı?

Kúdikti oń ıyǵyn qozǵap, silkinip qaldy. Sosyn tergeýshige tesile qarady. «Osyny da sóz dep aıtyp tursyń ba?» degen kóńil kónshimes orta qap salmaq óń-júzinen kórinip turǵandaı. «Búgin mádenı saýaldar kúni. Osymen bitiremiz. Jaýap bersin» dep, úlken jerden kelgen óktemdigin alǵa sap, bıliktiń belbeýin qynaı tartty.

— Bul da sol qazaq mektebiniń kebin kıgen nárse ǵoı. Bizde «Vechernáá Alma-Ata» degen qalalyq gazet bar, qazaq basylymy joq. Buǵan da shyryldap júrip, muryndyq bolǵan álgi Shonaı degen ult patrıoty. Maǵan ıdeologıalyq turǵydan eshkim de Almatyda qazaq tilinde qalalyq gazet joq dep habarlama jasaǵan emes. Aıtsa qamdanar edik, — dep ıyǵyn bir búlk etkizip, álsiz qomdanyp qaldy. Ekeýdiń biri — boıshań kúdikti otyrǵandaı, tapaldaý tergeýshi túregep turǵandaı bop kórindi. Kúdiktiniń qasqa mańdaıy jarqyrap, bir ýys shashy tóbesine úıilip qalypty. Kóz janarynda kúńgirttik bar, alys ta, jaqyn da kómeski tartyp, súzile qaraıdy.

— Aqsham degen ne maǵyna bildiredi? — dedi tergeýshi.

— Bul — keshki ýaqyt, ymyrt úıirilgen shaq, kúnniń ábden batqan mezgili.

— Dinı uǵym emes pe?

— Musylmanda aqsham namazy degen bar. Táý etýshi ymyrt úıirilgende jaınamazǵa jyǵylady. Buny men oılap tapqan joqpyn, ata-baba sózi. «Almaty aqshamy» «Vechernáá Alma-Ata» degen uǵymdy dál berip tur.

— Ózińiz she? Ózińiz namazǵa jyǵylǵan joqsyz ba?

— Namazǵa jyǵylý — musylmannyń bes paryzynyń biri. Ekeýmiz de ateıs emespiz be, — dep, tergeýshige qarap mysqyldaı ezý tartty. — Paıǵambar jasynan asqanda ótirikshi bolmaıyn, men namaz ben Qurandy qaıda júrsem de kúbirlep ishimnen oqyǵan adammyn.

Tergeýshi túrtinektep júrip, qalqıtqan uıasyna qonaıyn dese bir nárseden seskenip, shyryldap turǵan qara torǵaıdy kórgendeı boldy. Sol sát terekteı uzyn kisi sál ıilip, taza orysshalap bastap, «Kórshimiz ózbekte «Toshkent okshamy», qyrǵyzda «Kechkı Bıshkek», ózińizdiń Armenıańyzda «Erekoıan Erevan» burynnan shyqpaı ma?» — dep qarsy saýal qoıdy.

— «Erekoıan Erevan» 1957 jyldan shyǵady, — dep kúbirledi tergeýshi.

— Al, bizde otyz eki jyl keıin shyqty, — dep kúdikti estirtip aıtty.

— Jaraıdy, kelesi saýal, — deı bergende, áýeli esik álsiz tyq etip, aqqa malynǵan qyz taǵy da basyn suqty.

— Muhammed Halyquly, otyz mınót ótti, sizge taǵy da ýkol salýym kerek, — dedi yńǵaısyz keıipte.

— Ruqsat pa? — dedi kresloda ózin erkin sezinip, shalqaıa túsken taý halqynyń ókiline qarap.

— Ruqsat, — dep ol da ornynan turyp, temeki shegýge qamdandy.Tús te bop qaldy.

— Muhammed Halyquly, tergeýdi tústen keıin jalǵastyrsaq, — dedi jigit temekisin saýsaq ushymen ýmajdap turyp.

— Bolady. Bizdiń qazaq úıine kelgen qonaqqa «sháı ish» deýshi edi. Búgin úshinshi kún, ondaı sóz áli aýzymnan shyqqan joq. Bitkesin bir-aq ishermiz, - dep kúlimsirep turyp, bilegin túrine bastady.

«Naǵyz taýlyqtyń ózi. Taý da anaý kórinip tur». Tergeýshi torly terezeden tóbesi qaraýytqan Alataýǵa bir qarap, temeki tutatar otbergishin izdep, kástóminiń qaltasyna qol suqty. Biri — jeńi túrýli, biri — qaltasyn qarmalaǵan ekeý bir-birine bas ızesip, eki jaqqa burylyp ketti.

***

Arnaıy orynǵa baryp temekisin shegip, kókiregin ystap, sháı-páıin iship qaıtqan tergeýshi bólmege qaıta kirdi. Taý jaqqa qaraǵan terezeden kún sáýlesi ushyn temir torǵa tıgizip-tıgizip ap sebezgilep tur. Sol qolynyń jeńin jolaı túımelep, kúdikti de qarsy aldyna kep otyrdy.

— Qan qysymyńyz bar ma? — dedi tergeýshi.

— Bar. Sońǵy kezderi kúsheıip júr. Men buryn ınfarkt alǵanmyn.

Tergeýshi qaǵazdaryn jelp-jelp etkizip aýdarystyrǵanmen qıaly basqada, kóz aldynda kirseń shyǵa almas túsi sýyq tas túrme. «Bul kisini ızolátorǵa otyrǵyzǵanmen densaýlyǵy jaramaıdy. Sotqa jete almaıdy. Tini taza, kóńili keń. Faktiler anyqtalmaı otyr. Eń bastysy, qoly taza».

— Osy, Muhammed Halyquly, sizderde «Qyz-Jibek» degen kıno bar ma? — dedi saýaldy tótesinen qoıyp.

Shal tosyn saýalǵa jany jadyrap, máz bop qaldy.

— Bul — halyqtyq dastan. Mahabbat týraly lıro-epos.

— Tórt serıaly ǵoı.

— Eki serıaly. Áýelde tórt serıa ǵyp túsirgen. Biraq, kúńkil kóp boldy. Máskeý, Goskıno bekitpeı qoıdy. Rý, júz tartysy degen bar ǵoı bizde, sony nasıhattaýshy kórinisteri kóp eken dep, Goskıno eki serıasyn qysqartyp tastady.

— Ketken shyǵyndy kim ótedi?

— Shyǵyn óteldi. Bul — halyqtyń eń súıikti kınosyna aınaldy. Shal-kempir jylap otyryp kóretin boldy.

— Shyǵyn qalaı óteldi deımin?!

— Shyǵyndy kórermender ótedi, kınoteatrlar arqyly óteldi. Artyǵymen óteldi, - dep bógelip qaldy. Sosyn jyldam sóıleıtin ádetimen shalt sóz bastap ketti. — Biz, Levon Arnoldovıch, halyqtyq ertegileri, batyrlyq jáne mahabbat epostary kóp halyqpyz. Mysaly, osy «Qyz-Jibek», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Ertóstik», «Alpamys» — osynyń bári kıno bop túsirildi. Sizderde Davıd Sasýnskıı degen 7-10 ǵasyrda el qorǵaǵan batyr bar emes pe, — deı bergende, armán jigiti «Nash Davıd Sasýnskıı», — dep bir qyryna tóńkerilip tústi. Sosyn kúdiktige kóz astymen qarap: «Jaraıdy, ári qaraı jalǵastyraıyq», — dedi qazaqtyń aýzynan shyǵyp, óziniń kókiregin shymyrlatyp ótken eki aýyz sózdiń maqtanysh lebin bir stakan «Saryaǵash» sýymen jýyp tastap. Shal ózinen úsh múshelden asa kishiligi bar, dál osy sátte kidiristep qalǵan bılik ókiline kózin súzip, saýalyn kútti. Jańa ǵana ıne suǵylǵan kúretamyrynyń ornyn kóılek syrtynan bir sıpap qoıdy.

— Osy, Muhammed Halyquly, siz ónerde, ásirese, mýzykada tatar ultynyń ókilderin erekshe kótermeledi degen sóz bar. Buǵan ne deısiz? — dedi qos saýsaǵyna qystyrǵan kóp qyrly avtoqalamnyń túbimen dóńgelek ústeldi tyq-tyq uryp.

— Ne hvatalo! — dedi daýysyna kelemej áýez qosyp. «Boıaýshy, boıaýshy degenge saqalyn boıapty» degen sóz bar bizdiń qazaqta. Jazǵysh, jazǵysh degenge jaza beredi eken de. — Tamaǵyn kenep, múdirip qaldy. Biraq, ózine arnap qoıylǵan aldyndaǵy «Saryaǵash» sýyna qol sozyp, dám tatpady. — Qazaqta Sháken Aımanov degen akter-rejısser bar, Shámshi Qaldaıaqov degen kompozıtor bar. Váls koroli. Kóbine sonyń ánderin tyńdaımyn. Eń áýeli, jubaıym radıodan tyńdap, sol aıtty Shámshiniń ánderiniń keremet ekenin. Boıyńdy bosatyp jiberetin bir qudiretti áýez bar ánderinde. Shaqyryp alyp sóılestim, páter jaǵynan kómektestim. Nurǵısa degen qazaq boldy, soǵan «Otyrar sazy» degen halyq aspaptar orkestrin ashýǵa qol ushyn berdim. Roza Baǵlanova, Bıbigúl Tólegenova, Ermek Serkebaev, aǵaıyndy Abdýllınder, — deı bergende, tergeýshi toqtatyp, saýal qoıdy.

— Álibek Dinishev te qazaq pa?

— Qazaq, tegi qazaq. Bul anaý aǵaıyndy Abdýllınder degen egiz tatar ánshiniń jıeni. Bar bále osydan shyǵyp otyr ǵoı. Oı, halqym-aı, — dep ishin basyp otyryp qaldy.

— Da-a, Dinishev «Smýglánka» men «V gorodskom sadý ıgraet dýhovoı orkestrdi» óltirip aıtady. — Tergeýshi az-kem oıǵa shomyp, kóz aldyna bir kórinisterdi ákeldi de, bul taqyrypqa núkte qoıǵandaı boldy. — Osy Muhammed Halyquly, — dedi basyn shalqaıtyp, — jasyńyz bolsa seksenge taqap qaldy, qazir nemen aınalysasyz? Úıde otyryp ishińiz pyspaı ma? — armán jigiti synaı qaraǵanda súp-súıir muryn ushy bet aýmaǵyn tastap, bir jaqqa súıreńdep ketip bara jatqandaı kórindi.

— Úıqamaqta otyrǵan adamnyń ishi pyspaýshy ma edi, - dep bul da saýalǵa sátimen jaýap berdi. — Kóbine kitap oqımyn. Qazaqtyń halyq ertegilerine bala kúnimnen qumarmyn. «Shóptiń jamany — qaraqoǵa, qustyń jamany — saýysqan» dep dáleldep bergen alba-julba kıingen qoıshy jigitke han: «Al, adamnyń jamany kim?» dep saýal qoıǵanda: «Sirá, men bolarmyn» dep jaýap beripti. «Joq, sen adamnyń eń jaqsysysyń» dep óz ornyna han saılaǵanyn aıtqanda, tergeýshi basyn shaıqady. Onyń Aıaz bı atanyp, alba-julba shapanyn ómir boıy esik mańdaıshasyna ilip qoıǵanyn estigende, «Chýdo!» dep jabyq turǵan qyzyl esiktiń mańdaıshasyna súzile qarap, kúbir etti.

— Qazaqta fólklor degen kóp eken de.

— Qazaq fólklorǵa da baı, tilge de baı. Tek qazir óz tilimiz ózimizge buıyrmaı tur... — kúdiktiniń ónboıynan bir ókinish kórgende, «osy sózdi nesine aıttym eken» dep otyryp qaldy. Sosyn: «Qazaqstan — ınternrespýblıka emes pe, — dep jýyp-sháıdi. — Brejnev bir kelgende: «Qazaqstan — dostyq laboratorıasy» dep atap aıtqan joq pa? Sol laboratorıanyń ónimderi ósip-óngesin qazaqsha sóıleı me eken? — tergeýshi taýyp kettim degendeı tákapparlana qarady, oryssha sóılegende armán aksenti óz tilin aıbarlap tursa, kókirektegi bıliktiń býy taba nannyń ystyǵyndaı basylar emes.

— Sizderde Danelıa túsirgen «Mımıno» degen kıno bar emes pe? — dep kúdikti attyń basyn keri burdy.

— O-o, etot grýzın, — dep tergeýshi aldyn orap ketti.

— Grýzın men armán Máskeýde, qonaq úıde otyryp ta bir-birine berispeıdi, armán óziniń ulttyq tamaǵy — dýrmaǵa deıin nasıhattaıdy, — dep uzyn kisi ıyǵyn bir qozǵap qoıyp qaraǵanda, kópten dámin tatpaǵan dýrmanyń ıisi úshkir tanaýyn qytyqtaǵandaı boldy. — Al, bizder, artyq asymyz bolsa qonaǵymyzdyń aldyna qoıamyz. Aıdalyp kelgen sheshen de, káris te, nemis te, tipti, Soljenısynǵa deıin qazaqqa rıza. Sonan, álgi erteginiń aqyry, — dedi jaýap berýshi ıyǵyn tiktep. — Bizdegi «Aıaz bı álińdi bil, qumyrysqa jolyńdy bil» degen mátel osydan qalǵan...

Mynaý qarsy aldyndaǵy kisi kúdikti emes, kúnde kórip júrgen eski tanysyndaı bop bara jatyr. Qobaljýy joq keńqoltyq adam kúdikti emes, kózkórgeni sıaqty.

— Eki jyl boldy jubaıym qaıtqaly. Bizde «Kún astyndaǵy Kúnikeı qyz» degen de ertegi bar. Ol da meniń Kúnikeıim edi, qumyrysqadaı eńbekqor edi. Men ózi qumyrysqany jaqsy kórem. Esik aldyndaǵy sámbi taldyń túbinde tyrbańdap bara jatqan qumyrysqaǵa kózim talǵansha qarap otyramyn, — deı bergende:

— Án salasyz ba? — dep sózin bólip jiberdi.

— «Daıdıdaý» degen halyq áni bar. Ómirde bir qyzǵa ǵashyq bolǵan jigittiń muńy. Mine, bylaı: «Hat jazdym qalam alyp sizge erkem, Júziń bar on tórtinshi aıdaı kórkem, Esime sen túskende, beý, qaraǵym, Qozǵaısyń qatyp qalǵan ishtiń dertin» dep, sál ándetip baryp, dálme-dál oryssha aýdaryp bergende, tergeýshi kúdiktiniń kózinen taǵy da tóńkerilgen shyq kórdi.

— Daıdıdaý degen ne ózi? — dep qumarta surady.

— Bul — ánniń qaıyrmasy. Adamnyń mýzyka tilimen shamyrqanýy, yńylǵa qosylǵan ishtegi yzyń. Áreketi taýsylǵan adamnyń eń sońǵy áreketi. Men de bir daıdıdaýmyn ǵoı, — dep oń tizesin búlk etkizdi.

«Osyny... surap nem bar edi» dep óz-ózin sókkendeı boldy da, «Basqa qandaı án tyńdaısyz?» dep taǵy bir saýal qoıdy.

— Meniń biraz ómirim Máskeýde ótti. On jeti jasymda úlken jerge baryp oqýǵa tústim. Jastyq dáýrenimniń bir bóligi sonda ótti, ár barǵan saıyn Máskeýdi saǵynyp baramyn. Saǵynǵanda «Podmoskovnye vecherany» yńyldaımyn, — degende tergeýshi búgingi sózdi, jalpy tergeýdi osymen toqtatý kerek dep kóńilin tuıyqtady. Taý halqynyń ókili Davıd Sasýnskııdi aıtqanda bir qopań ete qalyp edi, «Mımınoda» oınaǵan Mkrchánnyń Máskeýde júrip dýrmany saǵynǵanyn kóz aldyna ákelip, tátti taǵamdy ańsaǵan tátti qıaldan kóńilinde bir tamsaný paıda bop qozǵalaqtap ketti.

— Levon, — dep esimimen atady, — meni otyrǵyzý oıyńda bar ma? — Kúlimsirep qaraǵan júzinen árli-berli júgirgen ájýa kóringendeı.

— Sizdi eshkim de otyrǵyza almaıdy...

— Otyz mınót ótti, — degen aqqa oranǵan qyzdyń tóbesi kórinip, jińishke daýsy shyqty.

Tergeýshi ornynan balasha ushyp turdy. «Taǵy da adam tánine ıne qadap, janyn yshqyntý ma?» Ol kúdiktimen qatar turǵanda balasyndaı bop kórindi. Shalt burylyp, shaldyń tulaboıyna timiskileı qarady.

— Muhammed Halyquly, erteńge eshteńe qaldyrmaıyq. Alǵan syılyqtaryńyzdy kórsetińizshi.

— Men syılyq almaımyn. Halyqaralyq saparlarda alǵan syılyqtarymdy murajaıǵa ótkizdim. Úıde bary mynaý, — dep jáı basyp túkpirge taman taqalyp, tórtburyshty ústel ústindegi aq matany jelp etkizip kóterip jiberdi. Ańshy myltyǵy men almas júzi jaltyldaǵan qanjar jatyr. Myltyqtyń oqshantaıy oq tilese, qanjardyń túsi sýyq.

— Buny nege aq matamen jaýyp qoıdyńyz?

— Meniń kóńilim qashanda aq. Qarýǵa da aq júrekpen qaraımyn. İzbasarym tartqan syılyq edi, qazir bulardyń betin jaýyp qoımasa bolmaıdy. Bizdiń qazaqta «bet kórse, júz uıalady» degen mátel bar.

— Men endi kelmeımin. Sizdi tutqyndaý týraly sanksıany keri qaıtaram.

— Ózińiz bilesiz, — dedi kúdigi seıilmegen syńaımen.

Tergeýshi dálizdegi qabyrǵamen qabysqan tip-tik aınanyń aldynan ótip bara jatyp óz keıpine kózi túsip ketti. Artynan kelgen kúdikti tóbesimen Kók tirep turǵandaı kórindi. «Endi kelmeı-aq qoıaıyn osy úıge. Jany júdeý adamdy mazalamaı-aq qoıaıyn». Syrtqa shyǵa beriste úıqamaqtaǵy kúdiktini kúzetken qaraýyl tik turyp qolyn shekesine apardy. Esik aldyndaǵy aǵash otyrǵyshqa jambas tıgizip, pápkesin qoparystyryp, bir qaǵazdy qolyna ap, kúdiktini tutqyndaý týraly sanksıany qyzyl sıamen ortan belinen bir tartty. Osy bir adammen erteń eshqandaı tergeýsiz, jaıbaraqat otyryp mamyrajaı sóıleskisi keldi. «Erteń telefon soǵam. Óz bıligim ózimde emes pe». Bir qumyrysqa aıaq astynda tyrbańdap barady. «Tek ómirdiń ótken-ketkenin aıtyp, ekeýara áńgimelessem deımin. Bir-bir keseden sháı ishermiz. Qazaq sháısiz jibermes...». Tergeýshi erteńdi kútti. «Tań atqansha tup-týra 17 saǵat 45 mınót bar eken». Qaltasyn qarmanyp, temekisin izdeı bastady. Qumyrysqa qybyrlap ketip barady. Arqasyna salǵan qıqymy bar. «Úıinde «Daıdıdaýdyń» kúıtabaǵy bolý kerek. Sony bir tyńdasaq, qumardan shyǵa tyńdasaq». Tergeýshini keler kúnniń qamy da qarmap qaldy. «Qaıtýǵa da bılet alyp qoıý kerek».

Sábıge ómir syılaǵan qudiret

Óli men tiriniń dostyǵy týraly ańyz

---