InfoHub Logo

İshte irkilgen oıdyń tolǵaǵy jetip, degbirińdi alǵanda ony syrtqa shyǵarý úshin tyńdar qulaq, ózińdeı túsinbese de baıybyna baryp, uǵynýǵa tyrysar sana ıesin izdeısiń.

Áziretbergen birazdan beri kóńilinde shatqaıaqtap, júıkesin julym-julym etýge aınalǵan jan syryn, muqtajyn kimge aıtaryn bilmeı birshama áýre boldy. Kúndiz-túni jadynan jarty eli ajyramaı, sanasyna jelimdelip qalǵan álgi oı mazasyn alyp-aq bitti...

Ol ne de bolsa árnárseden habary mol, qaq-soqpen isi joq, kózin ashqaly aralas-quralas kele jatqan ári qatary, ári aǵaıyny, kórshisi Qozybaqty áńgimege tartýǵa toqtaldy.

Onyń Qozybaqtan da basqa aqyldasar tustasy joq emes. Bul jaıynda olar áli-aq estıdi de, biraq oıyndaǵysyn jón-josyǵymen, abyroıǵa nuqsan kelmeıtindeı etip talqylaýdy osy qurdasynan bastaýdy durys kórgen.

Áziretbergen kesh túse jaıylymnan kelgen ýaq maldy jaıǵap júrgen nemerelerine bas-kóz bolǵansydy da, Qozybaqtikine keldi. Buǵan deıin de bul áńgimeni Qozybaqqa aıtpaq bolyp san ret oqtalǵan, alaıda muz ústinde turǵandaı taıǵanaqtap, kibirtiktep, bir sheshimge kele qoımaǵan. Mine, búgin júreksinýin doǵaryp, oıyndaǵysyn ashyq jetkizbek.

Jazdyń jyly, mańdaıdy jelpigen jelteńdi keshinde Qozybaq sıyr saýyp otyrǵan kempiriniń janynda taıaǵyna súıenip tur eken. Qurdasymen bir kúnniń ishinde birneshe ret kezdesip, áńgime-dúken qurysyp, tonnyń ishki baýyndaı aralasyp-quralasyp júrse de dál búgin Áziretbergenniń Qozybaqqa týra qaraýǵa batyly jetpedi. Kóńilindegi ditin aıtar sát týǵanda bir túrli yńǵaısyz kúı keshken Áziretbergen ony shetke alyp shyqty...

— Qozeke, aıtarymdy aıtyp alsam da ózińizden qysylyńqyrap turmyn. Qatar bolsaq ta bir-birimizge qaljyń aıtyp, qysyr sózge barmappyz. Óz oıyńyzdy bildirińiz. Men ǵana sheshetin is emes. Bir qaýym elmiz. Kómeıden shyqqan sózdi el estimeı turmaıdy. Basqa aǵaıyndarmen de aqyldasarmyz. Eń aldymen sizben oılasyp alǵandy jón kórdim, — degen Áziretbergen bastapqy kibirtikteýinen arylyp, ózin erkin ustady.

— Munyń eshqandaı uıaty joq, Ázeke. Maǵan salsań, quba-qup. Qalt-qult etip, kárilikke jeńdire qoıǵan joqsyz. Estigen jurt estir, óz basynda bolmaǵan soń kúler, ájýalar, túısigi barlary túsiner, — dep Qozybaq shaqshasynan alaqanyna nasybaıyn tókti de, qaltasynan maqta alyp oǵan nasybaı túıirshikterin orap, ernine qystyrdy. — Aıtpaqshy, balalaryńyz ne deıdi? Olarǵa bu jaıynda aıttyń ba?

— Joq. Ózim qalaı aıtpaqpyn? Úlken ulym Temirbek túsiner, al qalǵandary kelise qoımas. Olarǵa bul qadamymnyń jelikkenniń isi emes, májbúrlikten týyndap otyrǵan tirshiliktiń áreketi ekenin menen góri siz túsindirseńiz durysyraq bolar edi.

— Jaraıdy, bul jaǵyn rettermiz. Al endi kóz tigip, sóz salmaqqa yńǵaılanyp júrgen uzyn etektiden bireý-mireýińiz bar ma? Máseleniń eń bastysy osy ǵoı, — dep Qozybaq júzine kúlki úıire Áziretbergenge qarady.

— Ázirge aýyl-aımaqta jóni kelip turǵan eshkim joq.

— Myna kórshi aýyldaǵy Nurǵabyldyń qaryndasyna emeýrin bildirsek qaıtedi? Óziniń pushpaǵy qanamaı, erden shyǵyp, aǵasynyń úıinde otyrǵanyna da biraz bolypty. Jasy elýden asyp qalǵan dep estımin, — dedi Qozybaq.

— Gúlsharany aıtyp otyrsyń ǵoı. Iá, sonyń jóni kelińkireıdi. Maǵan jasynan góri egdeleý tartqany durys. Alpystyń jeteýine kelgen maǵan jas ıis qushyp, jigitshilik jasaý ne teńim?! Áıteýir bel búgilip, júrip-turý qıyndaǵanda qumǵanymnyń sýyn jylytyp, tósegimdi qalyńdata salyp, kútimime jarasa bolǵany da... Talaılar men sekildi, kárilik degen úńgirdiń aýzynda turǵanda kempiri qaıtys bolǵan shaldardyń ózine serik izdeýin «jelikkendik, aljyǵandyq» dep kústánalap jatady. Al, arjaǵynda basqa syr jatqanymen jumysy joq.

Qozybaq onyń sózin basyn ızeı qoshtady da:

— Iá, jas kezimizde qarıalardyń, «Qudaı janymdy kempirimnen buryn al, kelinge etegimdi ashtyra kórme» dep tileıtinderin jıi estıtinbiz. Endi buny ózimiz aıtatyn boldyq. Kelin men balanyń kútimi kempirińdikindeı qaıdan bolsyn, — dedi de, — sizdiń egdesinen góri jastaýyna urynǵanyńyz durys. Jasamysy erteń ózińizben birdeı yńqyldap-syńqyldap júrse qaıtpeksiń?

— Ázirge «qyz» tańdaýdy qoıa turyp, balalardyń kelisimin alaıyq. Sosyn, el ishi ǵoı, bir teńimiz tabylar, — dep Áziretbergen ketýge yńǵaılana berdi, — Qozeke, balalarǵa qulaqqaǵys etý sizdiń enshińizde.

— Oǵan alańdamańyz, áli de aqyldasarmyz, — dep Qozybaq tustasyn shyǵaryp saldy.

Áziretbergenniń úsh ul, bir qyzy bar. Kenje ulynan basqasynyń bárin aıaqtandyryp, kóńili jaılana bergende kempiri bu dúnıeden qaıtyp, púsháıman jep qalǵan-dy. Jetpiske taqap qalǵanda seriginen aırylǵan aqsaqaldyń kempirin qara jerdiń qoınyna bergenine bir jarym jylǵa jýyqtaǵan. Kempirin jerlegen kúnnen bastap Áziretbergen jalǵyzsyrap, elý jyl otasqan seriginiń orny oısyrap, úńireıip qalǵanyn bir-aq sezgen. Kempiri Qyjymkúl ózimen túıdeı jasty bolatyn. Baıǵus sózge sarań, tomaǵa-tuıyq jan edi. Kúıeýiniń qas-qabaǵyna qarap, kelin jumsap otyrsa da, shalynyń kir-qońyn ózi jýyp-shaıyp, basqa kútimine de barynsha kóńil bóletin. Aıaly da, úırenshikti alaqannyń jylýyn ańsaǵan Áziretbergen Qyjymkúldeı bolmasa da, onyń ornyn joqtatpaýǵa tyrysatyn áıel zatynyń qajettigin túsindi. Qozybaqqa búgin syr etip aıtqan áńgimesiniń tórkini osyǵan baılanysty edi.

******

Áziretbergenniń úlken uly, bul kúnde tórt balanyń ákesi atanǵan Temirbek sharýasyn kúıttep, óz shańyraǵymen Barqyndyda jeke otyrǵan. Temirbek úıine qaraı kele jatqan salt attynyń kim ekenin ajyrata almaı turdy da, jaqyndaı túskende baryp jolaýshyny astyndaǵy jıren qasqa atynan tanı ketti.

Qozybaqty bul úıdiń ıtteri at-patymen talap, jep qoıardaı shabalana úrip qarsy aldy. Temirbek tóbetterin tyıyp tastap, qarıamen amandasty da «Áziliń jarassa atańmen oına» demekshi, úlkenmen de, kishimen de ázildesip, sózimen túırep, qaljyń sózge kelgende taptyrmaıtyn ádetine salyp:

— It bitkendi shýlatyp júrgen bul qaı bala desem, siz ekensiz ǵoı, — dep Temirbek kúle til qatty da, ile Qozybaqtyń qolynan shylbyrdy alyp, anadaı jerdegi qadaǵa atty qańtara baılap, er-toqym tartpasyn bosatyp qoıdy.

Jaıshylyqta ázilge joq Qozybaq Temirbektiń qaljyńyna sózine oraı:

— Nemene, úıińe kele jatqan jandy bezdirip jiberý úshin ıt aıtaqtaıtyn bolǵansyń ba? — dep ázildeı sóıledi.

— It ıttigin jasamaı tura ma? Jaratýshy pármenimen ıtke tańylǵan mindetti ózgertýge ıesiniń shamasy qaıdan kelsin?

— It úredi, ıesi aıtaqtaıdy, oıda-qyrda ekeýiniń de mindeti jetisken eken.

— Jetispeı turǵan bir-aq nárse bar, ol — áýpildep úrgenimen bitirgen eshteńesi joq ıtterdiń baltyrdan alyp, azýyn batyrmaǵany.

— Itińniń meni talap tastamaǵanyna kóńiliń tolmaı turǵannan saýmysyń?

— Oı, kóke, ázildegen túrim ǵoı, — degen Temirbek jaýaptasýdan tıylyp, Qozybaqty dóńesteý jerge tigilgen kıiz úıge bastady.

Temirbektiń úıindegi kelin — Bátıma shaı ákelgenshe qarapaıym tońazytqysh — dymqyl shuńqyrǵa salqyndyǵyn saqtap turý úshin qoıylǵan mestegi kójeniń sýynan shólin basqan Qozybaq aıaǵyn sozyp, janbastaı jatty da, jas óskin balalardyń syrtta júrgenin paıdalanyp, Temirbekke jolaýshylap kelýiniń mánisin aıta bastady.

Qozybaqtyń jaı ǵana áldebir tirlikterimen ótip bara jatyp, shólin basý úshin soqpaǵanyn, ózine qatysty bir jaıdyń baryn sezgen Temirbek endi ún qata bergen qarıadan ruqsatyn suraı sózin bólip, qazan-oshaqtyń basynda júrgen áıeline daýysyn kótere:

— Áı, Bátıma qazanǵa et sal, ıtpen qýsaq ta qutyla almaǵan qonaqtyń úıde otyrǵanymen isiń bar ma ózińniń? — dep ázilkeshtigine basyp kúle sóıledi.

Tystan áıeliniń maquldaǵan jaýaby estildi.

Qozybaq:

— Áı, Temirbek-aı, osy óziń kimge tartqansyń? Ákeń men shesheńdi jaqsy bilemiz, ne de bolsa, sol naǵashy jurtyńda qý túlkideı qýtyńdaǵan bireý bar-aý, — dep keńkildeı kúldi. — Qazan kóterip, et asamyn dep áýre bolmańdar. Kelgen boıda bir qoıdyń basyn mújip ketesiz deseń bir basqa, seniń súr bolyp qalǵan kári qoıyńnyń etinen kempirimniń syldyr sýly sorpasy artyq. Etińdi asyp óziń jeı ber, maǵan shaı-páıińdi berseń, sol da jetedi.

— Kóke, sizge bir qoıdyń basyn mújite almasam, aıdalada nesine qańǵyp júrmin. Úı mańynda pyshaqqa ilinerlik qoı joq, keshkisin mal óristen kelgen bette eń tańdaýlysyn soıyp, sybaǵańyzdy áp-sátte aldyńyzǵa tartamyz. Áıtpese, qazir-aq bireýin óńgerip kele qoıaıyn, — dep Temirbek ornynan kóterile berip edi, Qozybaq ony tizesinen basyp, qaıta otyrǵyzdy.

— Shyraǵym, bizdiki sózdiń siráǵasy ǵoı. Myna turǵan aýyldan osy jerge deıin on bes-aq shaqyrym. Sol qashyqtyqtyń ózin basyp ótemin dep denem aýyrsynyp otyr. Shaıyńdy iship, kelgen izimmen aýylǵa qaıtamyn, — dedi Qozybaq. — Sybaǵamyzdy arnaıy kelip jermin nemese kisi jiberip shaqyrarsyń. Búgin meniń saǵan aıtpaq sharýam bar. Kelindi shaqyr, ol da tyńdasyn.

— Kóke, áıteýir tynyshtyq pa? — dep Temirbek tosyn habar kútkendeı jańaǵy kózindegi oınaqylyq izim-ǵaıym joǵalyp, Qozybaqqa tike qarady.

«Ettesterden bireý-mireý qaıtys bolsa, úsh-tórt aýyl aqsaqaly, qatyn-qalash jınalyp kelip estirtýshi edi ǵoı. Biraq Qozybaqtyń shánıip jatysyna qaraǵanda jaman atty eshteńe baıqala qoımaıdy. Bálkim Bátımanyń et-jaqyndarynan biri... Álde ákesine... Jamandyqty estirtý úshin kólik tappaı, barlyǵy aralarynan Qozybaqty jiberdi me eken?» — degendeı suraqtar qaýmalaǵan Temirbek:

— Áı, Bátıma munda kel, — dedi.

Temirbektiń úreılenýiniń, áldebir tosyn habardyń aldyn ala belgi bermesten jaı túskendeı, birden gúrs ete qalatynyna ótken jyly sheshesi qaıtqanda kózi jetken. Apasynyń bu dúnıeden qaıtqanyn estirtýge bir mashınamen toptala shyqqan aýyl adamdarynan buryn, eki aıaqty motosıklmen óz tirlikterimen ótip bara jatqan eki bozbala Temirbekten súıinshi suraǵandaı amandasar-amandaspastan: «Apańyz qaıtys boldy ǵoı, áli estimedińiz be?» dep mańdaıdan shoqparmen urǵandaı qoıyp qalǵany bar. Búgingi Temirbektiń jaısyz jańalyq bolyp júrmese jarar edi dep qaýiptenip otyrǵany, sol bir qaıǵyly jaıtty tosynnan estigendikten týyndaǵan edi. Qozybaqtyń aýzynan shyǵar sóz de osy ispettes bolmasa neǵylsyn degendeı kúdik týyndaǵan. Temirbektiń birden óńi buzylyp, kúreńitip, óziniń aýzyn baǵyp otyrǵanyn baıqaǵan Qozybaq asyqpaı, maldas quryp otyrdy da:

— Ekeýińniń de reń-bastaryń surlanyp ketti ǵoı, eshqandaı jaman atty habar aıtpaq emespin. Jaı ǵana ózderińmen aqyldasar másele bolyp tur, — dep jótkirinip alǵan Qozybaqtyń ish-pystyrarlyq kútkizýi Temirbektiń qytyǵyna tıgendeı. Bátımany da áńgimege aralasýǵa shaqyrǵanyna qaraǵanda, mańyzdy is ekendigine shúbási qalmaǵan Temirbek ún qata qoıǵan joq. Kelgendegi aıtpaǵy — ákelerimen ekeýara ótken suhbat mazmunyn asyqpaı, mánermen áńgimelep shyqqan Qozybaq endi Temirbek pen Bátımanyń pikirin bilmekke suraýly pishinmen olarǵa kóz tastady. Sýyq habar estýden qutylǵan Temirbek arqa-basy keńip, kádýilgi oınaqy keıpine túse qaldy.

— Ýh, kóke-aı! Áıteýir, tynyshtyq eken ǵoı. Aýyldan kim kelse de nendeı jaısyz jańalyq aıtar eken dep úreılenýmen otyratyn boldyq. Ne bále shyqsa da, sol aýyldan kelgen adamnan shyǵady... Áı, Bátıma, bar, qazanǵa et sal, — dep ójettene Qozybaqtyń qarsylyǵyna qaramastan, qonaǵyn dám aýyz tıgizbeı qaıtarmaıtynyn bildirdi.

Qozybaq ózi aıta kelgen usynysqa Temirbektiń túsinistikpen qaraıtyn syńaıyn tanyp, ishi jylyp qalǵandyqtan, úı ıeleriniń qazan kóterýlerine qarsylyq etpedi. Ol: «Aýylǵa asyǵyp barǵanda ne bitiremin, odan da munymen aqyldasyp, aldaǵy istiń oraıyn oılastyryp alǵan jón», — dep oılady.

— Sonymen ettiń pisýin kútýge týra keldi. Al, jańa ǵana qoı soıamyn dep qopańdap ediń ǵoı, soı endi, — dep Qozybaq jaılasyp jatyp aldy.

— Jo, joq, endi qoı soımaımyn, buıyrǵanyn iship-jep ketesiz. Maldyń basyn qashan táteme (ol ákesin táte dep ataıtyn) on segizge tolyp, burymy jer ıiskegen arýdy ákep bergen kúni mújısiz, — dep Temirbek Qozybaqtyń qaljyńdaı aıtqanyna oraı ornynan qozǵala qoımady. Qozybaqtyń negizgi mindeti et jeý emes, Áziretbergenniń tósek jańǵyrtýyna ulynyń pikirin bilý bolǵandyqtan Temirbekke:

— Sonymen, ákeńniń tósek jańǵyrtýyna qalaı qaraısyń? — dedi.

Temirbek sál qabaǵyn túıdi de:

— Tátemniń jaǵdaıyn túsinemin. Ózińiz bilesiz, qazir ol kisi Oralbektiń qolynda. Kútimi jaqsy. Qara shańyraqtaǵy kelin jaman emes. Biraq kempiriniń orny oısyrap qaldy ǵoı... Sheshemizdiń o dúnıelik bolǵanyna jyldan asyp qaldy. Eger tátem bas quraımyn dep sheshse, sizderdiń uıǵarymdaryńyz da osy tóńirekte bolsa, meniń qarsylyǵym joq, — dedi.

— Seni sóz túsinedi ǵoı dep keldim. İnileriń men qaryndastaryńa meni salmaı-aq qalǵanyn óziń kelistir. Bala-shaǵaǵa sózimdi ótkize almaı, meselim qaıtyp qalar. «Myna Qozybaq qartaıǵanda jeńgetaılyq jasap qutyraıyn degen eken» degendeı ájýaǵa ushyrap júrermi.

— Jaraıdy, olarǵa ózim túsindirermin... Sonda tátemniń qalaýy kimge túsip tur?

— Ol jaǵyn dál qazir naqty bilmeımin. Ekinshi sheshemizdi ózderimiz izdep, tańdaıyq deseńder, kim qoı deıdi? — degen Qozybaq qaı kúngi Áziretbergenmen aradaǵy áńgimede aty atalǵan áıelderdi aıtpaq edi, biraq ishine irkip qaldy.

Temirbek qarap otyrmaı, qaljyńdaǵansyp:

— Bizdiń shal qutyraıyn degen eken... Bolashaq sheshemiz bizden, ıaǵnı ógeı balalarynan jasy kishi bolyp júrmese jarar edi, — dep Temirbek keńkildeı kúldi.

Tershigen mańdaıyn súlgimen súrtkishtep, janbastap jatqan Qozybaq:

— Ákeńdiki jelikkendik emes, májbúrlik. Býradaıyn zirkilder kúshimiz bolmasa da, Qudaıǵa shúkir búgingi qyryqqa kelmeı jatyp bir áıelge shamasy kelmeı júrgen talaılardan artyqpyz. Qazirginiń jastary «Otyzbaı», «Qyryqbaılardy» dúnıege ákele almaı zoryǵyp júrgende, «Seksenbaı», «Toqsanbaılardyń» ákesi atanǵan keshegi qarıalardyń sarqyty — myna bizderdi ońaı dep tursyń ba? Jegeni — shóp-shalam, ishkeni araq jastardan ne qaıyr?! Buryn «bedeý áıeli» degendi estýshi edik, qazir kázıt-pázıtińniń «belsiz erkek» degeniń qaptap ketkenin bilip júrmiz, — dedi de arnaıy topyraq salynǵan qutyǵa shyrt túkirip qoıdy.

Tús qaıta Qozybaqty shyǵaryp salǵan soń Temirbek áıelimen keńesip, ertesine baýyrlaryna jolyqpaqqa aýylǵa júrip ketti.

******

Oralbek aǵasy Temirbekti tyńdap otyrdy da:

— Sóz saptaýyńa qaraǵanda, bul iske qulshynysyń baıqalyp-aq tur. Apamyzdy qara jerdiń qoınyna bergenimiz jyldan sál ǵana asty. Bylaıǵy jurt ne deıdi? Abyroıdy da oılaý kerek. Tátemniń kútimine Ulbala selkeý túsirip, nemuraıly qarap júr demekshisiń be? Odan da nemereleriniń qyzyǵyna batyp, tynysh kúı keshkeni artyq emes pe?

— Ne desek te, ákemizdiń kóńiline qarap, qalaýyna qarsy kelmeıik, — dep Temirbek buǵan kelini Ulbala ne aıtar eken degendeı synaı kóz tastady.

Ulbala:

— Ózderińiz qalaı uıǵarsańyzdar men de soǵan kelisemin. Áıteýir, úlken úıdegi kelin bolǵan soń atamnyń kútimine barynsha mán berip júrmin. Qarıa kisiniń jaıyna kelini salǵyrt qarap, sonyń sebebiıen osyndaı iske barýǵa týra keldi dep júrmeseńizder boldy, — dedi.

Bular sóılese kelip, ákelerin qoldap, isti ári qaraı oraılastyrýdy tustastary shesher dep toqtamǵa keldi. Qaladaǵy inileri Quralbek pen kórshi aýylǵa turmysqa shyqqan qaryndastary Aımandy shaqyrtyp, olardyń da kózqarastaryn bilýdi uıǵarysty.

Áziretbergenniń tilegi bir-eki kúnniń ishinde-aq aýyl-aımaqqa aına-qatesiz jaıylyp úlgerdi. Bireýler «Oıbaı, ne deısiń, Áziretbergen qartaıǵanda qutyraıyn depti. Ata saqaly aýzyna bitkende, qatyn alamyn dep shala búlinip júr eken» dese, ekinshi bireýleri «Qartaıǵanda kelini men balasyna etegin ashtyrmaıyn, óz qotyryn ózi qasıyn degeni de, jetiskennen jelpildep júr ǵoı deımisiń» dedi. Osy ispettes gý-gý áńgime tynysh jatqan aýyldyń túńligin «bir silkip» ótti. Eki adamnyń basy qosylsa áńgimeniń arqaýy Áziretbergen jaıynda bolyp, onyń esimi jalyqtyrmas taqyrypqa aınaldy. Muny qozǵamasa ishken asy boılaryna taramaıtyndaı. Osyndaı mazmundaǵy áńgime aýanyn Áziretbergen óz qulaǵymen estimese de, bylaıǵy jurttyń aýzynda júrgenin ishteı sezedi.

Qozybaq Áziretbergen qatyspaǵan jıyndarda aýyldastaryna istiń mánin túsindirgen bolady. Mundaıda aǵaıyn-týystar Qozybaqtyń aldynda bas shulǵyp «durys eken» dese, bylaı shyǵa áldeneni kókip shyǵa keletin.

Áziretbergenniń kúnderi bala-shaǵasymen bir dastarhannyń basynda otyrýǵa uıalǵannan ázer shydap, tyǵyryqqa tirelgendeı kúıde ótip jatty.

Tórkininen jetken habar Aımannyń júregine oqtaı qadalyp, anasynan aırylyp, onsyz da qam kóńil, shermende kúı keship júrgen ony tuqyrtyp tastady. Ákesine tike qarap, sóz salǵylastyryp kórmegen Aıman anasynyń ornyn ózgege bastyrmaý qajettigin aıtý úshin baýyrlaryna jolyǵýǵa tórkinine keldi.

Aımannyń bul kelisiniń mánisin á degennen-aq uǵa qoıǵan Áziretbergen qyzynyń aýladan kirip kele jatqanyn kórgen bette-aq ózin kináli jandaı sezinip, kózine týra qaraı almaı taısaqtaı berdi. Áke men qyz aman-esendik surasyp turǵan sátte burynǵydaı emen-jarqyn shúıirkelesip ketpedi. Saǵynysqan kóńiliniń áserinen qyz ákege erkelep, áke qyzynyń mańdaıynan ıiskeý tárizdi ózderi úshin jarasymdy qaýyshý ádeti bul joly qaıtalana qoıǵan joq.

Degenmen áke nıetine qarsy Aımannyń ishki saraıyndaǵy óre túregelgen qatqyl pikir jýasyńqyrap, ol sol zamatta jany ashý sezimine ulasqandaı boldy. Ákesiniń baıaǵydaı emes, birte-birte shógip bara jatqanyn, denesi eńkish tartyp, kárilik jaǵalaýyna taıap qalǵanyn oılap, qyzdyń kókeıin tesken álgi úzildi-kesildi qarsylyqty pikiri álsirep, Aımannyń álgi jaıtqa qatysty oń kózqarasy qylań berip qalǵan.

Tórkinine dedektete súırep kelgen istiń jelisin baýyrlarymen birge, tórt kózderi túgel otyrǵanda talqylaýdyń reti kele qoımaıtynyn bilgen Aıman ne bolsa da kishi aǵasy Oralbek pen jeńgesine óz kózqarasyn aıtýdyń sátin kútip, tórgi bólmede jeke qaldy. Temirbek óz mekeninde, al kishi inisi Quralbektiń sońǵy emtıhanyn tapsyryp kelýine eki-úsh kúndeı ýaqyt bar.

İshki bulqynysyn baýyrlary men jeńgelerine túgel aqtarmaq bolǵanymen, ekpini basylyńqyrap qalǵan Aıman Oralbek kelisimen óziniń ne úshin kelgenin á degennen-aq bastap ketti.

Ákeleriniń tysta júrgenin paıdalanyp, aǵasy men jeńgesine aqtaryla sóılegen Aımannyń álginde ǵana jýasyp qalǵan ishki dúnıesi qaıtadan alǵashqy qalpyna túsip, ákesin kinálaı:

— Kókemniń jer ortasynan aýǵanda munysy nesi?.. Bizdiń kóńilimizge qaıaý túsiremin dep oılamaı ma? — dedi aǵasyna tike qarap. Ulbala qalys adamdaı úndegen joq. Qaıyn sińilisin qoshtaıyn dese, atasy men qaıyn aǵasyna qaıshy keletinin bilip otyr. Al, ony jaqtamaıyn dese «qarıanyń kútiminen qashqandyq der» dep únsiz qalýǵa májbúr. Degenmen, pıǵylynyń túpki tórkininde atasyn jaqtar nıeti jatqan edi. Bul peıili atasynyń kir-qońyna, basqa da jaǵdaıyna qaraýdan qutylyp qalamyn degen oıdan emes, úlken kisiniń jaı-kúıin shyn bolmysymen túsinýden týyndaǵan-tyn.

Qaryndasynyń suraǵy ózine baǵyshtalyp turǵandyqtan Oralbek jótkirinip aldy da:

— Men osy áńgimeni alǵash ret Temirbekten estigende az-kem qarsylyq etkenmin, biraq, ol qoldap, qulshynyp turǵandyqtan eshteńe deı qoımadym. Biz qanshalyqty ózimizdikin durys dep eseptesek te, bir jaǵynan kókemizdiń kóńiline qaraý bárinen de mańyzdy, — dedi.

— Kóńiline qaraý durys-aq shyǵar, biraq keshe ǵana ortamyzdan ketken anamyzdyń oryn áldekimge berip qoımaqpyz ba? Eń bolmasa araǵa eki-úsh jyl salyp baryp bul iske den qoıýǵa bolar edi ǵoı, — dedi Aıman.

Oralbek:

— Sen otbasyńa eskertip, eki-úsh kúnge osynda qala tur. Bir-eki kúnde Quralbek keledi, al, erteń Temirbek aýylǵa at basyn buryp qalar dep otyrmyz. Men ne sheshemin, árqaısymyz ár jerden kúńkildegenshe bárimiz jınalyp bir toqtamǵa keleıik. Búıtip jasyrynyp sybyrlasqansha áńgimeni ashyq aıtyp, kókemizben betpe-bet otyryp sóıleselik. Ol kisi de bizden ynǵaısyzdanyp, keıingi ýaqytta birtúrli tomaǵa-tuıyq bolyp ketti. Tipti, as ústinde de erkin otyrýdan qalyp bara jatqandaı, — dedi.

— Jaraıdy, eki-úsh kúnge qala turaıyn, onsyz da eneme jaı-japsardy túsindirip ketkenmin, — dedi Aıman.

Áziretbergenniń kindiginen taraǵan perzentterdiń barlyǵy araǵa birer kún salyp qara shańyraqqa jınaldy. Aýyl-aımaqqa jaıylǵan áńgimeden habarsyz Quralbek te sońǵy emtıhanyn tapsyryp kele qalǵan. Bul jıylystyń mánisin uqqan Áziretbergen syr bildirer emes. Ortaǵa kılikken kederginiń týyndaýy saldarynan perzentterinen shettep, olarmen ara qatynasynyń alshaqtap bara jatqanyna ózin kináli sanap, sodan eńsesi túsińkiregen Áziretbergen ne bolsa da betin ashyp alar sátti táýekel dep kútim almaq. Biraq, qalaı degende de balalarynyń aldyna baryp, talqyǵa túskisi joq.

Keshki as ústinde Quralbekten basqasynyń bári baıaǵydaı emen-jarqyn, erkin otyra almady. Tek eshteńeden habary joq kenje ul ákesine erkelegensip, oqýynyń bir jyly qalaı ótkendigin, ne kórip, ne qoıǵanyn sóz etýmen boldy. Ákesiniń qasynda tórde otyrǵan Temirbek baýyrlarymen aldyn ala bolǵan kelisim boıynsha búgingi jıylystyń mánisin aıtpaqqa oqtala berdi de, kenet kókesiniń kózinshe birdeńe deýge batyly jetpeı, tili kúrmelip, jaq asha almady. Bir jaǵynan oǵan kókesiniń isin talqyǵa salý sol sátte ábestik bolyp kóringen edi. Sondyqtan, baýyrlarymen bolǵan talqylaýdyń qorytyndysyn ákesine ońashada aıtpaq bolyp, lám-mım deı qoımady. Temirbek sóz bastamaǵandyqtan ózgeleri únsiz. Sol kezde álgi áńgimeniń bastalmaǵany Áziretbergenge de, sondaı-aq, Oralbek pen Aımanǵa da jaıly tıdi. Óıtkeni, olar jeme-jemge kelgende bir-birinen yńǵaısyzdanyp, uıalyp, bul taqyryptyń qozǵalmaýyn ishteı tilegen edi.

As ishilip bolǵan soń, Áziretbergen bata qaıyryp, árýaqtarǵa jáne bu dúnıeden qaıtqan kempirine baǵyshtap aıat oqydy da: «Men Qozybaqtikine baryp, áńgime-dúken quryp keleıin», — dep shyǵyp ketti. Munysy balalaryna kedergi jasamaı, erkin sóılesýlerine jaǵdaı jasaǵandyq edi. Áziretbergen ketkennen keıin úı ishindegiler qyzý áńgimege kirisip ketti.

Jany názik Aıman:

— Men bul úıden ketken adammyn. Sonda da ózimdi shyqqan jerimnen bólip qaraı almaımyn. Kókeme aıtyp, raıynan qaıtaryńyzdar, apamnyń qulaǵyn shýlatpaı, kórinde tynysh jatqyzaıyq, — dedi aǵalaryna alma-kezek qarap.

Kókesiniń tósek jańǵyrtamyn degenin endi estigen Quralbek eki aǵasyna kezek kóz tastap:

— Bul qalaı? Joq, bulaı bolýy múmkin emes. Apamyzdan aırylyp, áli kózimizdiń jasy keppeı júrgende ózgeni bosaǵadan attatyp, ógeı sheshemen qaıǵymyzdyń ornyn toltyrmaqpyz ba?.. — dep shyj-byj boldy.

— Sender qyzbalyqqa salynbańdar. Myna Oralbek te basynda qıqańdap, biraq, keıinnen raıynnan qaıtty. Al, sen ekeýiń at ústi, bir jaqty ǵana oılap otyrsyńdar. Men kókeme jetiskennen kelisim bergen joqpyn. Iá, apamnyń ornyn eshkim toltyra almaıdy... Qazanyń qaıǵysy tós tabandatpaı, meni aınalyp ótti deımisińder. Senderdiń qarsylyqtaryń jónsiz. Tiri adam tirshiligin qamdar bolar desek, shaýjaıǵa jarmaspaı, qaıta rızashylyǵymyzdy berip, jany da, táni de eńkish tartqan kókemizdi kári qoıdyń jasyndaı ǵumyry qalǵanda qoltyǵynan demeı bileıik, — dep Temirbek baýyrlarynyń ekpinin basa sóıledi.

Oralbek:

— Sen meni (tete óskendikten Oralbek Temirbekke «sen» dep aıta beretin) jańa «keıinnen lám-mım deı qoımady» dediń. Men ne deıin?.. Bárin sen, kókem, Qozybaq kóke úsheýiń sheship qoıypsyńdar ǵoı. Shyn máninde men bul iske aralasqym kelmeıdi. Úlken úıde men qaldym. Demek, kókemiz bas qurar bolsa, ógeı sheshe meniń qolymda turmaq. Odan arǵysyna ózgelerińniń qatystaryń shamaly. Qysqasy, úlkenderdiń uıǵarymyna moıynsunaıyq. Sóıtip, «sheshe» tańdaıyq, — dedi.

— Siz qalaısha bul iske aralasqyńyz kelmeıdi. Qyzyq eken. Ógeı sheshemen bir shańyraqtyń astynda turatyn bolǵandyqtan, qaıta naǵyz bas qatyratyn sizsiz ǵoı, — dedi Aıman.

Oralbek únsiz qaldy. Kishi aǵasynyń áli dúdámal kúıde júrgenin ańǵarǵan Quralbek ony Temirbekke qarsy qoıý úshin:

— Oralbek aǵa, otbasy bolǵandyqtan urys-keris tárizdi keleńsizdik bolmaı turmaıdy. Kókemniń kóńiline qaraımyz dep erteńgi kúni ol kisini eki ottyń ortasyna ıterip, tyǵyryqqa tirep qoımaımyz ba? — dedi.

Oralbek:

— Shynynda, qyńyr qylyǵy soıdıǵan, shaıpaý minezdi jan bolsa qaıtpekpiz?

Qaryndasy men inileriniń basymdyqqa ıe bolyp bara jatqandyqtan olarǵa toqtaý salmaq nıette Temirbek:

— Iá, aldaǵy ýaqytta ne bolaryn oılaǵan da jón. Biraq, ne deseńder de meniń bir bilerim — kári qoıdyń jasyndaı ǵumyry qalǵan kókemniń kóńilin jyqpaý.

— Aıtpaqshy, «jaman aıtpaı jaqsy joq», ákemiz olaı-bulaı bolyp ketse, sońynda qalǵan sormańdaıly álgi bolashaq ógeı sheshemiz qaıda qalmaq? Bizdiń úıge sińisip, úırenisip ketýi qıyn ǵoı. Bul jaǵyn da qaperge alǵan durys.

Bul jaıtqa qatysty eshkim pikir aıta qoımady.

Kenet Quralbek:

— Eger kókemiz kishkentaıly bolsa she? — dep balalyqqa salyna tótennen qoıyp qaldy.

Bul sóz alma-kezek jaýaptasyp otyrǵan baýyrlardy sál de bolsa jymyńdatyp, úı-ishine jyly lep ákelgendeı boldy. Bári de qysylyńqyrap, júzderin tómen saldy.

Temirbek:

— Kókemnen qalǵan mal-múlikke ortaqtasatyn murager shyǵyp qala ma dep qorqyp tursyń ba? — dedi inisine kúle sóılep. Olar dý kúldi.

Úı ishindegilerdiń kóńildengen sátin paıdalanyp Oralbek:

— Osymen bul áńgimege núkte qoıalyq. Nigizgi sheshimdi úlkender jaǵynyń enshisine qaldyraıyq, — dedi.

Aımannyń álginde ǵana bet-júzine oınap shyqqan jymıysy sap tıylyp:

— Men ne deseńizder de qarsymyn, apamnyń ornynda áldekimniń júrgeni ishki jaramdy odan saıyn tyrnaı túsetindeı, — dep kózine jas aldy.

Qaryndasynyń jasaýraǵan kózinen anasyna degen sarǵaıǵan saǵynyshyn ańǵarǵan Temirbek «áńgime jelisin kóp soza bermeı, osy da jeter», degendeı únsiz qaldy.

Ertesine keshegi áńgime barysyn ákesine burmalańqyrap, onyń júregine jylylyq uıalata baıandap bergen Temirbek ile Qozybaqtikke jolyqty. Qozybaq kózdep júrgen, basy bos eki-úsh uzyn etektiniń jaı-japsarynan Temirbekti habardar etti.

Al, Aıman ákesine aıtpaq arman-muńyn qazaq qyzynyń ıbaly, uıań mineziniń sebebinen aıta almaı, sharasyzdyq tanyta úıine qaıtty. Quralbek bolsa, aǵalarynan asa almaı, balań kóńilindegi ditine tusaý salynǵanyna mazasyzdansa da, ishteı kókesiniń bul iske májbúrlikten baryp otyrǵanyn únsiz moıyndaǵandaı.

Eki udaı kúı keship júrgen Oralbek áıeli Ulbalaǵa qarap:

— Kókem úıge bir «shúıkebas» kirgizse, qolyńdy ystyq sýǵa malyp,rahatqa batatyn boldyń», — dep ázildegensidi.

Ulbala:

— Men bolashaq ógeı enemniń minezi jaıly, jasy ózimnen úlkendeý bolsa dep tilep júrmin. Aıtpaqshy, «shúıkebastyń» kúıeýi atam bolǵandyqtan, «úkimettiń» bıligi ógeı enege ótetin shyǵar, — dedi kúlip.

— Tizginnen aırylar kún jaqyndaǵanyna pushaıman jep júrsiń be? — dep Oralbek te shymshyp ótti.

— Úı-ishilik tirlikti dóńgeletip ketse, jaǵalasyp nem bar? — dep Ulbala jymıa jaýap berdi.

******

Temirbek ákesine serik tańdaýdy úlkenderdiń enshisine qaldyrdy. Qozybaq tustastaryn keńesýge shaqyryp kórip edi, olardyń aıtqandaryn Áziretbergen jarata qoımady. Bylaıǵy qatarlarynan qaıran bolmaǵan soń Qozybaq pen Áziretbergen ózderinshe jol izdedi. Olar oılasa kele, úsh-tórt uzyn etektige taban tiredi. Endi tek solarǵa jolyǵyp, til tartyp, mámilege kelý kerek.

******

Aldyn ala qurylǵan jospar boıynsha Qozybaq jolǵa shyqty. Mundaǵy maqsat — Áziretbergenge serik izdeý. Alǵashqyda ekeýi birge shyqpaq bolǵan. Biraq, Áziretbergen: «bireý maǵan qyzyn daıyndap otyrmaǵan shyǵar. Salyp-uryp jetip barǵanym jónsiz bolar», dep raıdan qaıtqan. Qurdasynyń munysyn jón kórgen Qozybaq: «Jaraıdy, sizdi áýrelemeıin. Al men jolyǵýdy durys dep tapqan jandardyń tamyryn basyp qaıtaıyn. Kóp júrmespin. Ary ketse bir-eki kúndi oralarmyn», degen.

Qozybaq saparlap ketkeli Áziretbergenniń degbiri qashýmen boldy. Oralbek jumysyna erte ketip, kesh keletindikten ákesiniń boıyndaǵy ózgeristerdi ańǵara qoımady. Quralbek pen jeńgesi qarıanyń kesheden beri tynym tappaı, jolǵa qaraılaýmen, áldeneni asyǵa kútýmen, bir nárseniń baıybyna bara almaı, kúıgelektep júrgenin ańǵarmaǵansydy. Kenje ulymen erkin sóılesetin Áziretbergen odan qashqaqtap, al Quralbek jolamaı áýre. Tek syr bildirmeı júrgen kelini Ulbala. «Ata, sháı ishińiz», «Ata, keshki asqa kirińiz», «Ata, teledıdar kórińiz, jańalyqtar berilip jatyr» degen burynnan kele jatqan úrdisti peıilinen jańyla qoıǵan joq. Ulbalanyń bul ádettegi isi Áziretbergenge jasandylyq, syr bildirmeý úshin qolynan kelgenin jasaǵandyq dep túıiledi. Óıtkeni, qarıa ábden qysyla-qysyla sekemshil bolyp alǵan. Tek eshteńemen jumysy joq nemerelerine ǵana erkin. Nemereleri — Nurtaı, Ertaı jáne Sáýle atalarynyń mańyn aınalshaqtap shyqpaıdy. Ózinen týǵan balalarynan alshaqtańqyrap qalǵan Áziretbergen nemerelerin ózine tarta túsip, beıne bir jalǵyzdyqtan aryla túskisi keletindeı.

******

Qozybaq Y. aýylyna kelgende avtobýstan túsip qaldy. Jipsigen mańdaıyn qalta oramalymen súrtip, taqıasyn ońdap kıdi de, az-kem turyp, osy aýyldaǵy qudasy, úlken ulynyń qaıyn atasy Kentaıdyń úıine qaraı aıańdady. Kentaı úıińde eken. Mán-jaıdy ońashada sóz etisken eki quda, keshtetip Nurǵabyldikine barýdy uıǵarysty. Kentaı Nurǵabylmen atalas, demek, Qozybaqqa da bóten emes. Oǵan qosa, jastary da shamalas. Ólim-jitim, toı-domalaqtarda jolyǵysqanda sálemderi túzý.

Bular aýlaǵa engende Nurǵabyl esik aldynda nasybaı túıip otyr eken. Ol qudalaryn kórip, asaı-múseıin jınastyrǵansydy da, ornynan turyp qarsy júrdi.

Tuǵyrynan taıa qoımaǵan Nurǵabyl shapshań qımyldap, kempirine daýystap qonaq kelgeninen belgi berdi. Ózi bulardy bastap, úıige kirgizdi.

Muntazdaı taza ári jınaqy úı ishinen pysyq kelin men beli búgile qoımaǵan kempirdiń qoltańbasy anyq ańǵarylyp tur.

Bulardyń ústine Nurǵabyldyń qaryndasy, Gúlshara kirip, aman-esendik surasyp jatqanda Qozybaqtyń ishi qylp ete qaldy da, boıyn tez jınap aldy. Jeńgesiniń tusyn ala bere jaıǵasqan Gúlsharaǵa qaraǵan Qozybaq, oǵan Áziretbergenniń kóńili sózsiz tolatynyna kúmándánbady. Elýdi eńserse de betiniń ári taımaǵany, jazyq mańdaıy, dóńgelek júzi, tolyqsha kelgen denesi Qozybaqty tamsantyp-aq tastady. Arsyz kóńil birazǵa deıin sharyqtap, shala búlingendeı. Óziniń ápter-tápter kóńil-kúıin sezdirip almaý úshin Qozybaq áńgimege tıip-qasha aralasyp otyrdy. Kóńil shirkinge ne daýa bar? Ádemilik pen jarasymdylyqqa kim qumartpaıdy? Táni qartaısa da júrek jas kúıinde qalady degen ras-aý.

Nurǵabyldyń kempiri men Gúlshara az-kem otyrǵan soń bólmeden shyǵyp ketti.

Qazaqta úıine kelgen kisige kim bolsa da «Nege keldiń?» dep suramaıdy. Sharýasyn á degennen aıta ma, jata-jastana qozǵaı ma ol qonaqtyń ózine baılanysty.

Nurǵabyl bul ekeýiniń kelisinde bir syr bar ekenin áý bastan-aq sezse de eshteńe deı qoımady. Kelgendegi tirlikteriniń uzyn-yrǵasyn ózderi bastasyn degendeı. Kentaı men Nurǵabyldyń jastary shamalas, al, Qozybaqtyń olardan eki-úsh jas úkendigi bar.

Árneni sóz etken úsheýi endigi kezekte negizgi sharýaǵa kóshkendi jón sanaǵandaı, az-kem únsiz qaldy. Kentaı nymshasynyń óńirindegi túımelerin sheship, jambastap jatqan jerinen ońtaılana, moldasoqynyp otyrdy da:

— Nureke, úıde tynysh qana jatsam, myna Qozekeń kelip, bir áńgimeniń ushyn shyǵarǵany. Ózim de sasyp qaldym, — dep óziniń qozǵalǵaly otyrǵan áńgimeden buǵan deıin habarsyz bolǵanyn bildire sóıledi. — Endigi sózdi Qozekeńe bereıin, ishindegisin aqtarsyn.

Qozybaq:

— Nureke, sizge arnaıy kelip otyrmyn. Mendik qolqa qanshalyqty ádepke saı kelerin dóp basyp aıta almaımyn. Ózińizdiń bóten emestigińizdi eskerip, kókeıimdegini búkpeıin. Kárilikke jeńilip, osy kúnge deıin jıǵan-tergen aqylyń shashyrap, aljýǵa qadam bassaq, ol da tirshiliktiń zańdylyǵy shyǵar. Meniń aıtpaǵymdy jón deseńiz de, aljyǵandyq deseńiz de óz erkińiz... Menimen qatarlas aǵaıynym Áziretbergendi bilesiz. Byltyr kempiri ólgende janazaǵa qatystyńyz. Sol Áziretbergenniń «áli de tuǵyrdan taıǵan joqpyn, bas qurasam» degendeı pıǵyly bar. Máımóńkelemeı týrasyna kóshsem, sizdiń qaryndasyńyz Gúlshara kelisimin berse, ony endigi qalǵan ómirinde serik etpek nıette... Kelisimniń mánisi osy, — dep toqtady.

Nurǵabyl qozǵalaqtap:

— Buıymtaıdy aıtýdyń sókettigi joq... Qaryńdasym otbasyn qurmady. Qazir jer ortasyna taqap qaldy. Buǵan deıin de sóz salǵandar az bolǵan joq... Endi sizderge ońdy jaýap bere qoıar dep oılamaımyn. Meni nesin ortaǵa qystyrasyńdar, jas emes, ózi sheshedi ǵoı, — dedi Nurǵabyl janaryn Qozybaqqa qadap. — Durysy, jeńgesi arqyly sóılesińder. Ózderiń kelisińder.

Shynynda Nurǵabyl ne deı qoısyn? Taqa bir qutyla almaı júrgendeı qaryndasyna «turmysqa shyq» demek pe? Únsizdik ornady. Árkim óz oıymen áýre.

Nurǵabyldyń janyn Gúlsharanyń taǵdyry az jaralaǵan joq... Baıǵus qyzdyń ómir joly burylyp kelip óz aýlasyna tirelgenin aýyr almasa da, qaryndasynyń óz aldyna otaý quryp, bala súıip, bir úıdiń tutqasy — ana bola almaǵanyna qınalyp, ishten tynatyn.

Gúlshara muǵalimdikti bitirgen soń óz teńine qosylǵan-dy. Biraq, bala kótermeı, aqyr sońynda on jyldaı otasqan kúıeýimen ajyrasqan. Sodan, áke shańyraǵyn ustap qalǵan úlken aǵasy — Nurǵabyldyń qolyna kelgen. Osylaısha, Gúlshara bólek turýǵa, reti kelse taǵy bireýmen kóńil jarastyrýǵa kóńili shappaǵandyqtan ári jeńgesiniń jaılylyǵyn eskergendikten qarashańyraqta turaqtaýdy qolaı kórgen. Mine, ózi shyqqan shańyraǵyna qaıta oralǵaly ǵumyrynyń jıyrma jyly jáýkemdelipti. Osy aralyqta Nurǵabyldyń balalaryna qarap, aǵasynyń ortanshysy — Serikti ózine ıkemdep, úı ishimen jarasymdy qarym-qatynas ornata bildi. Aýyldaǵy mektepke muǵalimdikke ornalasyp, tapqan eńbekaqysyn ortaǵa salatyn. Osy ispettes jaǵymdy jaılar, ara-qatynas aýany ony bólek turýǵa, sóz salyp kelgen ózge bireýge turmysqa shyǵýǵa májbúr ete qoımaǵan.

Oǵan buǵan deıin de sóz salǵandar jetip-artyldy. Bul báriniń de meselin qaıtardy. Áıeli ólgen nemese ajyrasqan qolqalaýshylardyń betin qaıtarǵanyna ókinbeıdi de. Óıtkeni, ózgeniń bala-shaǵasyna ógeı sheshe bolǵansha, týǵan aǵasynyń balalaryn baýyryna basqandy artyq kórdi. Osynyń bárin ishteı túısinetin Nurǵabyl kisi salýshylardyń áreketi bos áýre ekendigin bilse de eshteńe demeıtin. Eger, qaryndasyn turmys qurýǵa úgittese, «Menen qutyla almaı júr eken» dep oılar deıtin. Al, sóz salýshylardy óz aldynan keri qaıtarsa, «Nurǵabyl qaryndasynyń baǵyn baılap, aıaǵyna tusaý salyp otyr», degendeı jurt sózine iligetinin bilip, bu túıindi qalaı shesherin Gúlsharanyń óz quzyryna qaldyratyn. Al, Gúlsharanyń kimge bolsa da aıtar jaýaby Nurǵabylǵa túsinikti.

Qozybaq keshki avtobýspen qaıtyp ketti... Gúlsharanyń qımyl-qozǵalysy, júris-turysy jol boıy qarıanyń kóz aldyna qaıta-qaıta kele berdi. Ibaly, dene bitimi kelisti, elýge kelse de kim-kimdi de bir qaratpaı qoımaıtyn reńdi, biraq, bala súıý qyzyǵynan qaǵylyp, óz aldyna tútin tútete almaı ǵumyr keship jatqan áıelge aıaýshylyǵy oıanǵan Qozybaq tereń kúrsindi... Kórikti júzin buldap, erkek kindiktige «ámirin» júrgizbeı, ósek sózge ilinbeı, tósek qyzyǵyna boı aldyrmaı, nápsisin tizgindeı bilgen Gúlsharaǵa budan da buryn Áziretbergennen áldeqaıda jas ári dáýletti kisilerdiń sóz salǵanyn bilgende bul Qozybaq osylaısha áýrelenbes te edi-aý...

Qozybaq araǵa úsh-tórt apta salyp taǵy da eki-úsh jerdi qolqalady. Biraq, olardyń birde-bireýinen ońdy jaýap estimedi. Kedergi kóp. Eń bastysy — Áziretbergenniń jasy kelip qalǵandyǵy.

Úmit oty sóne bergen soń Áziretbergen raıynan qaıtqysy kelgen. Munysyn Qozybaqqa jetkizip kórip edi, ol: «Ázeke, jurttyń bári qulaǵdar, estip qoıǵan, endi keri sheginbelik, qalaıda bireýdi tabamyz» dep kónbedi. Áziretbergen: «Qozeke, ózińizdi de kóp áýreledim, osy da jeter» dep, qarsylasyp baqty. Degenmen, ekeý-ara keńese kelip, taǵy bir ret baq synap kórelik desti.

Kempiriniń surastyryp bilýi arqyly jetken habardyń aýanyn estip, Qozybaq S. aýylyna jol tartty. Munda da Qozybaqtyń tanys-tamyry az emes. Eki aýyldyń arasy aıdamal demeseń, avtobýspen bir kún ary, bir kún beri jol.

Qozybaqtyń bul jerde túp naǵashylary bar-tyn.

Ózinen jasy úlken túp naǵashysy Seıit jıensharynyń kelisiniń mánin uqqannan keıin ońashada ázilge jeńdire:

— E, báse, kópten beri at izin salmaı ketken jıensharym arnaıy kelgen eken desem, «qyz» izdep júr eken ǵoı, — dep kúle sóıledi. — Úıińe barǵanda Áziretbergenmen tabaqtas bolyp edim, bylaı jaman kisi emes. Meniń jıensharym jamandy janyna jolatpaıdy ǵoı... Munda jalǵyzilikti áıel turatynyn kimnen estidińder?

— El ishi ǵoı...

— Jigitshilik quryp júrgenińe qaraǵanda, bir ózendi arnasynan aýnatýǵa áli qaýqaryń jetedi-aý, — dedi Seıit ázildeı.

— E-e, Sáke, qaı bir qýat qaldy deısiz, aǵaıyndyqty tanytýdyń áreketi ǵoı, — dedi Qozybaq.

Seıit Qozybqty qolqa salynbaq jesir áıeldiń ómirinen habardar etti.

— Seniń jolyqpaq adamyńnyń aty — Nurǵaısha. Bizben rýlas. Jasy elýge iligińkiregen bolýy kerek. Esińde me, osydan jıyrma-jıyrma bes jyldaı buryn osy keńsharda dırektorlyq qyzmet atqarǵan Darabek degen jigit bar edi ǵoı. Mine, bul sonyń qyzy. Ákeleri erte qaıtty da, shańyraqtarynan bereke taıyp, bes bıe saýsań da sabaǵa qymyz tolmaıtyn jaıt osylardyń basyna ornady. Darabektiń bala-shaǵasy jan-jaqqa shashyrap, basy quralmaı ketti. Áke shańyraǵyna ıelik eter úsh ul bola turyp, bári úlken úı — qarashańyraqqa jolaǵysy kelmedi. Keıinnen el-jurt, aǵaıyn-týys aralasa júrip ortanshy uly — Tortaıdy sopıyp jalǵyz qalǵan sheshesine qaraýǵa qaladan kóshirip ákelgen. Biraq, Tortaı aýyl ómirin mensińkiremeı qıpaqtap júrdi de, bir-eki jyldy artqa salyp, sheshesin alyp, qaıtadan qalaǵa kóship ketti. Dańǵyraǵan bes bólmeli úıin, qora-qopsysyn satyp ketti. Sol tustary Nurǵaısha turmysta bolatyn. Kúıeýimen jeti-segiz jyldaı otasyp, áldebir sebeptermen ajyrasyp, osynda kóship kelgen. Aýyl aımaq kóptep-kómektep, úsh bólmeli qarsy esik tam salyp berdi. Sheshesi balasymen birge qalaǵa kóship ketken jyly kóz jumǵan. Qazir baýyrlarymen baılanysy onsha emes, qolynda besinshi-altynshy synypta oqıtyn bir qyzy bar. Ekeýi turyp jatyr. Turmystary tómen. Biraq qaraqan bastaryn bireýden ilgeri, bireýden keıin degendeı asyrap júr. Oǵan sóz salýshylar az bolǵan joq, biraq olardyń birine de ońdy jaýap bermedi. Sen oǵan qur bosqa sózińdi shyǵyndaısyń-aý, áýrelenip qaıtesiń, — dep Seıit jıensharyna suraýly pishinmen kóz tastady.

Qozybaq:

— Naǵasheke, aqyry kelip qaldym, tonymdy alyp qalar deımisiz, erteń meni ertip baryńyz, — dedi.

Seıit Qozybaqqa áppaq saqalyn jelp-jelp etkizip, jesir áıeldiń úıine tizbektelip barýdyń yńǵaısyz ekenin, odan da sypaıy túrde kempiri arqyly til alysý qajettigin eskertti. Qozybaq buǵan kelisti.

Seıittiń kempiri Kúláı kóp uzamaı Nurǵaıshanyń keshtetip osynda keletinin, áńgimelesetinin jetkizdi. Kesh túse Nurǵaısha úıge kirgende Seıit, Kúláı, Qozybaq úsheýi tórgi bólmede otyrǵan.

Seıit:

— Qaraǵym, munda ne úshin kelgenińdi myna jeńgeń arqyly óziń de bilip otyrǵan shyǵarsyń.

— Iá, bilemin.

— Myna otyrǵan jıen aǵań. Ózderiń sóılesińder. Men aralaspaımyn, — dep Seıit tysqa shyǵyp ketti.

Kúláı:

— Qaraǵym, bizdiki jónin aıtý. Ras, buǵan deıin de yqylas bildirgender kezdesti, biraq túrli sebepter jolyńdy bógegen shyǵar... Endi mine, óziń bı, óziń han bolatyn jerdiń reti kelip tur, — dedi.

Júzin tómen salyp otyrǵan Nurǵaıshaǵa barlaı qaraǵan Qozybaq onyń syrtqy keıpinen-aq turmysyn jupynylyq pen jutańdyq shyrmap alǵanyn anyq baıqady. Al, qara tory, kún qaqtaǵan rabaıyna túsken ájimder jastyqqa tán shyraıyn kelmeske jiberip, óshirýge aınalǵandaı. Jalǵyzdyqtan shekken japasyn, bas bilgen taıdaı jýasytyp tastaǵan taǵdyr taýqymetin qaıta jańǵyrtyp Nurǵaıshanyń ózine tizbekteı aıtyp berseń kóz jasyna erik bereri daýsyz. Kelisti músin men boıǵa bitken sulýlyq qansha qartaısań da ózindik nyshanyn kishkene bolsa da saqtap qalatyny bar emes pe. Sol sekildi, Nurǵaıshanyń suǵanaq kózdi bir qaratpaı tynbaıtyn ásemdigin ýaqyt tozańy kómkergenimen báribir kisige eriksiz moıyn burdyrar kelbeti az-kem saqtalǵan-dy.

Áziretbergenge bettiń árinen góri, ishki saraıynyń ásemdigi, túsinigi men ózine serik bolarlyqtaı qabileti bar jan kerektigin jaqsy biletin Qozybaq ázirge sózdiń sońyn baǵyp únsiz otyr.

Kúláıdiń oń janbasyn ala jaıǵasqan Nurǵaısha jumsaq únmen:

— Shynymdy aıtsam, sizderdiń bul ótilderińizge nemquraıdy qaraı almaı turǵan jaıym bar. Sizdi jumsap otyrǵan kisiniń otbasy haqynda sóz etińizshi. Tek, aqıqatyn aıtyńyz, — dedi.

Qozybaq Áziretbergenniń jaı-kúıinen, otbasy jóninde bar bilgenin tiliniń maıyn aǵyza aıtyp shyqty.

Nurǵaısha:

— Meni tolǵandyratyny, ol kisiniń jasy kelip qalǵandyǵy. «Ómir barda ólim bar». Alda-jalda olaı-bulaı bolyp ketse, onyń ul-qyzdary meni qabyldaı qoıar ma eken? Orta jolda qańǵyp qalmaımyn ba? Onyń ústine boı túzep qalǵan qyzyma álgi shańyraqtyń balalaryna sińisip ketý qıyn ǵoı... Osy jaǵy da oılandyrady.

— Ázekeńniń áli beli búgile qoıǵan joq. Balalary men kelinderiniń de oǵan degen qurmeti erekshe. Ras, sen jassyń, ol egde tartqan kisi. Degenmen, seni mazasyzdandyryp otyrǵan jaıttardy retteýge Ázekeńniń óresi jetedi. Bul turǵyda da biz ózara keńeskenbiz. Balalarynyń barlyǵy úıli-jaıly. Kenjesi ǵana bas quramaǵan. Onysy qalaǵa úıir, sonda qalmaq nıette. Al qyzyńdy eshkim syrtqa teppeıdi, — dep Qozybaq ıkemge kóner nıeti bar áıeldi qoldan shyǵaryp almaýǵa tyrysyp-aq baqty.

Taqyryp ájeptáýir taldanǵanymen, Nurǵaısha tarapynan naqty sheshim aıtylmady. Ol eki aptadaı mursat surap, qabyrǵasymen keńespek boldy. Jaýabyn Kúláı arqyly aıtpaq.

Qozybaq ertesine tús qaıta aýylyna qaıtyp ketti. Arty qalaı sheshiletini ázirge belgisiz. Biraq, úmit bar. Nurǵaıshanyń: «Jasym ulǵaıyp keledi, qyzym da boı jetip, bula ósip keledi, erteń turmysqa shyǵa qalsa, barǵan jerine meni ózimen birge qalaı alyp barady, bolashaq kúıeý bala qyzymnyń degenine kónip, meni qolymda turady dep senimmen aıta almaımyn. «Kúshik kúıeýlikke» kóne qoımas. Tórt qabyrǵaǵa qamalyp jalǵyz qalýdan artyq azap bar ma? Bel búgilip, eńse eńkish tartqanda janyńa demeý bolar, muńyńdy bóliser bireýdiń qajettigi kún ótken saıyn aıqyndalyp keledi» dep kúrsinýi Qozybaqtyń ázirge Áziretbergenge jetkizer jalǵyz ǵana jyly habary...

******

Sol jyly qystyń alǵashqy aıynda Áziretbergen Nurǵaıshany kóshirip aldy.

Ógeı sheshesi bulardyń tabaldyryǵyn attaǵan kúni ákesiniń qýanyshty reńin, boıyndaǵy qulshynys tabyn, jaı kúnderi biline bermeıtin basqa da jaǵymdy qubylystardyń qylań berýin Temirbek jazbaı tanyǵan. Nurǵaıshanyń óz tabaldyryǵyn attaýy qurmetine arnalǵan jıynda Áziretbergen qansha jerden ózin sabyrly ustap, álgi ózgeristerdi syrtqa bildirmeıin dese de, onysyn tustastary anyq ańǵardy. Birdi-ekili qatarlary Áziretbergenniń boıyndaǵy serpilisti sezgendikten shyǵar, bota qaljyńmen ony shymshylap-shymshylap alýdy da umytpaǵan. Biraq, Áziretbergen ózine baǵyshtalǵan ázildi sózderdi kóńiline almaıtyndaı halde edi.

Dene bitimi tolyqsyǵan, elýge kelip qalsa da qatar-qurbysyn, shal-shaýqandy jarasymdy qylyǵymen sezimin qytyqtar qaýqary bar Nurǵaıshaǵa Áziretbergenniń toq kóńilmen qaraýy Temirbektiń kóńilin jaılandyrǵan. Bul úshin ákesiniń degeni oryndalsa bolǵany.

Temirbek Qozybaqtyń kempirine ákesi men ógeı sheshesine tósek oryndy ońasha, jaıly etip salyp berýdi jeńgeleri arqyly jetkizdi. Qozybaqtyń kempiri — Jamal ymyrt úıirile ózine júktelgen mindetti oryndap, Áziretbergen men «jas kelinge» belgi berdi.

Tún ortasynda oıanyp ketken Temirbek kórshi bólmedegi ákesiniń ahylap-úhilegenin, qımyl-qozǵalys sybdyryn qulaǵy shaldy da, júzi shydamaı aıaǵynyń dybysyn sezdirmesten tysqa shyǵyp ketti. Osy sátter Temirbektiń kókeıinde júrgen jumbaqtyń sheshimin taýyp bergendeı...

Bóten ortaǵa, beıtanys otbasyna Nurǵaısha jatyrqaı engenimen, kele-kele qalyptasyp, burynnan osy úıdiń bir múshesindeı sińisip ketti. Oralbektiń mektep jasyndaǵy ul-qyzdary Nurǵaısha apalarynyń sońynan erip kelgen ógeı ápkelerine baýyr basyp, bir-birine ish tartyp, jatsyna qoıǵan joq. Shańyraqtaǵy iri bastylar óz balalarynyń kirshiksiz kóńilin ógeı baýyrlaryna burǵyzyp, olardyń bir-birine degen týysqandyq sezimin ornata bilýge yqtıatpen zeıin qoıǵan. Osylaısha úlkender jaǵynyń túsindirýi sanasyna sińgen saıyn, olar ózderiniń týǵan baýyrlar ekendigine shúbálári de qalmaǵandaı.

Aýyldastar arasynda Nurǵaıshaǵa jany ashyǵansyǵandar: «Erteń Áziretbergen olaı-bulaı bolyp baqılyqqa sapar shege qalsa, ol baıǵus qaıda barmaq, bul úıde kimim bar dep júrmek?» dep bir-birine kúbirlese, «Áziretbergen áli tyń, kúshi qaıtqan joq. Qarıanyń shırek ǵasyr ǵumyr keshpesine kim kepil, bu dúnıeden qaıtqanyna deıin jan násip, bálkim perzent kórip te qalýy múmkin. Keshegi qara nardaı qarıalardyń sońǵy tuıaqtarynyń biri emes pe? Bir qatynǵa ázer ıe bolyp júrgen qazirgi jastarǵa qaraǵanda mundaı shaldardyń bel qýaty kúshti, áli-aq kóresińder...» dep oı túıgender de tabyldy. Temirbek te osy sońǵy pikirde.

Ákelerine túpki oılaryn jetkize almaǵan Áziretbergenniń basqa balalary bolǵan iske moıynsunǵandaı. Keıinnen báriniń de etteri úırenip ketti. Tipti, Aıman jıi-jıi kelip, ógeı sheshesimen syr shertisip qaıtatyn boldy.

******

Nurǵaısha júkti bolyp, búkil aýyldy dúrliktirdi. «Kimnen eken?..» dep kúdikpen qaraǵandar jetip-artyldy. «Kimnen bolýshy edi, Ázekeń qaı jigitten kem edi» dep, jaýap qatqandar da tabyldy. Alǵashynda yńǵaısyzdanyp, belin shart býyp júrgen Nurǵaısha, náresteniń ishte erkin ósýi úshin, bel býýyn doǵarǵan. Ol alǵashqyda kelini Ulbala men qoldaǵy bala Oralbekten qatty qysyldy. «Olar túsiner...» dep ózin aldaýsyratqansydy da.

Ýaqyty kelip Quralbekten aýmaı qalǵan náreste dúnıe esigin ashty. Ázekeńniń otbasy bir shabylyp, shildehana ótkerdi. «Eger Ázekeń olaı-bulaı bolyp ketse, Nurǵaıshanyń kúni neshik?» dep jıi-jıi oılaıtyn Qozybaq, Temirbek sekildi janashyrlarǵa bul qýanysh erekshe áser etti. Ortada dáneker bar. Bul dáneker bóten emes, sheshesi bólek bolsa da osy úıdiń ósip-óngen perzentteriniń baýyry.

Ortada dáneker bolǵandy ishteı Qudaıdan myń márte tileıtin Nurǵaısha úshin de bul sheksiz, kól-kósir qýanysh, Jaratqannyń pendesine zaryqtyra-zaryqtyra aqyry jarylqap bere salǵan baqyty edi.

Ózi dúnıeden oza ketse, bas qurasqan qosaǵynyń keıingi taǵdyry qalaı bolatynyna bas qatyryp júrgen Áziretbergen Nurǵaıshanyń qursaq kótergenin bilgende júregi jarylardaı qýanǵan. Sodan bastap onyń bar arman, nıeti — náresteniń aman-esen dúnıege kelýi edi. Mine, sol diti oryndaldy...

******

Jarasymdy otbasy araǵa eki jyl salyp Áziretbergendi baqılyqqa shyǵaryp saldy. Júrek birden búlkildi qımylyn toqtatqan. Júrek degenniń ashýy qatty ǵoı. Qaharyna minse, «al endeshe» dep kenetten toqtaı salady. Alpystyń toǵyzyna shyqqan qarıa túgili, otyzynda qolyna oraǵyn endi alyp, qyryqtyń qyrqasynda qyrman tartamyn dep saılanyp júrgen jigit aǵalary da júrektiń zobalańynan birden ketip jatady emes pe?

Oralbektiń qolynda qalǵan Nurǵaıshanyń endigi taǵdyry kezinde araǵa túsken Qozybaqty myqtap oılandyrdy. Sondyqtan da Qozybaq Áziretbergenniń perzentterine ógeı sheshesine birde-bir ret qyryn qaramaýdy tapsyrdy. Muny áke aldyndaǵy paryzy ekendigin qatań eskertti.

Aýylda ósken, aýyl balasyna tán ıbalyǵy mol Oralbek ógeı sheshesine ákesiniń tiri kezinde kórsetken qurmetin údetpese, báseńdetken joq. Árıne, shalynyń úńireıip qalǵan orny Nurǵaıshany ezip tastady. Keıde bárin qoıyp tórkinine tartyp ketkisi de keletin.

Biraq, Oralbektiń ruqsat bermeıtinin, Temirbektiń jolyn kesetinin jaqsy biletin Nurǵaısha Áziretbergenniń ornynda kúnin ótkize berdi. Osy álette óz aldyna bólek shyqqysy keletinin bir reti kelgende Qozybaqqa sezdirgen, biraq Nurǵaıshanyń bul áreketin ol qoldaı qoımaǵan.

Ógeılikti sezdirmeýge tyrysqanyńmen bári de kókirek qýysynda saırap turatynyn qaıtersiń... Sheshesi bólek, ákesi bir kishkentaı náreste ǵana aradaǵy qalt-qult etken kópirdi tirep, jasandy syılastyqty shynaıy qarym-qatynasqa ushtastyryp turǵandaı, eń bastysy betin muz kómkerip, qumyǵa aǵyp jatqan ózen — tirshilikke sáýlesin tógip, úmit syılaıtyndaı.

Sol jyly Temirbek: «Ógeı sheshesinen týǵan baýyrymmen qatar óssin», dep, óziniń úsh jasar kenje ulyn Nurǵaıshanyń baýyryna salyp berdi.

---