InfoHub Logo

Osy saýal meni kóp oılandyratyn. Áli oılandyryp keledi. Sebebi biz poezıa men onyń ókilderi týraly synı-maqalalar men ár túrli jıyn-keńesterde jasalǵan baıandamalardan shamamen «Áıel aqyndardyń arasynda pálenshe-túgensheler birshama jazyp júr», — degen sekildi pikirlerdi boıymyzǵa sińirip óstik. Jalpy, ádebıet (ónerdiń qaı salasynda da solaı bolar) esigin alǵash ashqan kezde adamda sol ortaǵa degen qushtarlyq ásirese basym bolatyn tárizdi.

Ańyzaq shól dala. Tańdaıy keýip, kózi qaraýytqan jalǵyz jaıaý. Baıtaq ómirde jarqyldap júrgen kúmbir kúnder qapelimde kózden bulbuldaı ushyp, ǵaıyp bolǵandaı. Keshe ǵana máńgilikteı kóringen balaýsa qıal, baq-dáýren, aýyzdyqpen alysyp, alys qıalardy ǵana armandatqan astyńdaǵy arǵymaq, at ústinde oıqastap júrgen shalqar shaqta aıaǵyńnyń astyndaǵy usaq-túıekke janaryńdy túsire bermes alyp-ushpa asaý kóńil — bári-bári dál qazir kórgen tústeı tátti eles qana. Qazir onyń sol bir saıran ǵumyrynda istegen jaqsylyq, jamandyq isteri, qýanyshty, qaıǵyly kúnderi, taǵy basqa da tirliktiń ózine ǵana tán qym-qýyt qaltarystary týraly oılap, tolǵamdy qorytyndy jasap, ne ókinip, ne súısinip jatar jaıy joq: onyń aqyl-oı, sanasy, búkil bolmysyn jalǵyz ǵana qushtarlyq bılep alǵan. Ol — móldir bulaq. Ańqasyn keptirgen shól-qumaryn basar tamshy sý. Sol sátte shól jaılaǵan keýde shirkin dúnıeniń bári aldynan aıdyn bop shyqsa, bárin ózi isherdeı, shóli qanbastaı seziner edi.

Ádebıetke talpynǵan árbir jasta da ózi belin bekem býyp attanǵaly turǵan álemge degen osyndaı qushtar kóńil bolady ǵoı. Ol ádebıet tóńireginde aıtylǵan ár sóz, árbir pikirge deıin kókiregine quıyp, qanyna sińire beredi. Dál osyndaı qubylysty keship ósken bizdiń jastaıymyzdan mıymyzdy jaılap, kóńilimizge quıylyp qalǵan «áıelder poezıasy» degen pikir-tolǵam tóńireginde bul qalaı dep oılanyp jatpaǵanymyz, zańdylyqtaı jattalyp qalǵan qaǵıda ispetti qabyldaǵanymyz aıyptaýǵa bolmaıtyn, adamnyń (tipti ádebıettiń de) ósý satylarynyń qadam-bıikterimen astarlas jaıy bar qubylys shyǵar...

Adam men zamannyń ósip-damý sheginiń sharyqtaǵan shaǵynda keremet qupıalardyń ózi eshteńe bolmaı qalady. Zańdylyqtaı qalyptasqan qaǵıdalar barlyq qupıa da qyzyq mán-maǵynasynan aıyrylyp, qyzyqtyrmaıtyn qarabaıyr qubylysqa aınalady. Áıel zatynyń táýeldilikten arylýynyń da kózińdi jumǵyzyp, kókiregińdi ustatar qubylys bolmaı qalýy sol damý men ósýdiń dáýirleýimen ushtasyp jatsa kerek. Bul ǵasyrda názik jynys ókilderiniń oı-sana jaǵynan ósip qana qoımaı, boıdaǵy barlyq qabilet-daryndy kórseter dárejesin aıtyp, dáleldep jatýdyń ózi ersi sıaqty. Jalpy adam balasynyń ósýi — erkin, jan-jaqty damýdyń shyn mánindegi kórinisi. Al poezıa — adamzattyń rýhanı baılyǵy kórinisteriniń eń aıqyn túrleriniń biri.

«Ty ýselevshıı v serdse nıshem,
Prıvet tebe, moı grýstnyı stıh!
Moı svetlyı lých nad pepelıshem
blajenstv ı radosteı moıh!
Odno, chego ı svátotatstvý
kosnýtsá v hrame ne moglo;
Moıa napast moe bogatstvo!
Moe svátoe remeslo!»
Bul — Karolına Pavlova.

Azamatqa tán sezim, túısik, taǵy basqa qadir-qasıetterdiń áıel zatyna da tán ekeniniń aqıqattyǵyn aıtý qajet emestigi sekildi, áıel seziminen týǵan poezıa jalpy poezıadan basqa, beıtanys bir álem qubylystarynyń týyndysy dep túsinýdi teris dep dáleldeý de artyq tárizdi. Osyǵan oraı, adamzat sharyqtaý núktesi tóńireginde júrgen búgingi tańda «áıelder poezıasy», «áıelder jyrlaıtyn taqyryp» degen tirkester men uǵymdar arhaızmge aınalýǵa tıisti dep uǵynǵanymyzben, kúndelikti tirlikte jurt aýzynan áli de jıi estıtin sekildimiz. «Áıelder áıelshe jazý kerek; áıeldiń qylyǵyndaı, názik te móldir bastaýdyń únindeı bıazy jyrlaǵan durys» degen pikir kóp estilip júr. Aqyn bolmysynyń, tabıǵatynyń ár túrliliginen onyń poezıadaǵy úni daralanady. Bul aqyn ataýlyǵa tán qasıet bolsa kerek. Ózindik úni joq, jaqsy dep jaqsylyǵyn aıtý nemese jaman dep nashar dúnıe ekendigin dáleldeýi qıyn týyndylary bar adam — áıel me, er me, kim bolsa ol bolsyn, — áıteýir, aqyn emes. Al álgideı «týyndylar» adamzat tarıhynyń ár kezeń, ár dáýirinde de ádebıettik ortada bolatyn kóp tobyrdaı eshkimdi aıap, músirkemeıtin mezgil tozańyna kómilip qalmaq.

Anna Ahmatovanyń «Mýjestvo» degen óleńin oqı otyryp, názik te, tamasha jynystyń ókili bola tura, áıel basymen erkektiń aýzynan shyǵar sózdi aıtty dep aıyptaı alamyz ba? Eger júregimizdiń túkpirinde jazataıym osyndaı bir jazǵyrǵan pikir tútini burqyrap aspanǵa kóte-rilmeı-aq, sál-pál byqsyp ketse, onda óz keýdemizdiń poezıa degen túsinikten at shaptyrym alshaq jatqany.

Adam balasynyń tabıǵaty kúrdeli, sonysymen qyzyq ta ǵoı. Aınaladan kúndelikti kórip, bilip, kóz, kóńili úırengen nárseden góri, kózge kórinip, qolǵa túse bermeıtin, sol sırek te qupıa bolmysymen yntyqtyrar nársege qumar keledi. Bálkim, biz poezıadan osyndaı sırek qubylys bolyp bara jatqan náziktik pen nazdylyqty ǵana kórgimiz keletin shyǵar? Al poezıa degenniń ózi náziktik emes pe? Eger olaı bolsa, mundaı poezıanyń tek áıelderge ǵana tán bolýy shart pa? Endeshe názik te nazdy, erke de muńdy naǵyz áıel aqynnan kútetin poezıa — S.Esenın poezıasy bolady ǵoı! Demek, budan poezıada aqynnyń jynysy basty rol atqarmaıdy; aqyn dúnıeni qalaı kóredi, sol kórinisti óz sezimine sińirip, sosyn qalaı ózinshe sýretteı alady — áńgime túıini osynda. Óleń joly bolyp órnektelgen sezimniń aınaladaǵy jurtqa qalaı sonshalyqty áser etýi aqynnyń erkinen tys qubylys bolsa kerek. Sóz arasynda, oraıy kelgende, aıta keter taǵy bir jaı bar. Keıde jaqsyly-jamandy týyndylardy oqyp otyryp, «shabytsyz jazyla salǵan óleń eken», nemese «qıynnan qıystyryp qara ter bolmaı shyn shabyttan týyp, quıyla qalǵan óleń eken» deımiz. Aqyndar ózderi de, oqyrmandar da osyndaı pikirde qalatyn dúnıeler mol ǵoı (eger mundaı týyndy er aqynnyń qalamynan shyqqan bolsa, kóbine osylaı delinedi de, áıel aqynnyń týyndysy bolsa, solaı bolýy keshirimdi jáne tanys qubylystaı qabyldaıtynymyz bar). Menińshe, buǵan (osyndaı pikir-uǵymdardyń týýyna) tikeleı kináli aqyndar ǵana.
Aqyn ár joldy ne ár shýmaqty týý prosesi ústinde qanshalyqty qınaldy, ár uıqas, ár yrǵaqqa sonshalyq mán berip, qansha júıkesin juqartty — bul onyń qudirettiligi emes. Aqynnyń qudireti — oqýshyny sol shýmaqty (ne tutas bir shyǵarmany) — ishi altyn, syrty kúmis qalpynda quıyla qalǵandaı, shabyttyń bir demimen órnektelip qalǵan móltek týyndydaı sezindire bilýinde (árıne, tabıǵat bergen talantsyz, qalaıda poezıalyq ásem dúnıe shyǵaram dep bas qatyrý bos áýreshilik ekenin túsindirip otyrý dál osy jerde artyq).

Poezıa adamdy dúnıeni basqasha tanýǵa úıretedi, onyń jan-dúnıesine ózgerister ákeledi. Poezıa adamdy óz janynyń tereń bir túkpirindegi qupıa bop kelgen sezim-túısikterdi bastan keshirtedi, óz júregine úńilýge úıretedi. Poezıa shyn mánindegi mádenıetti tárbıeleıdi. Al «áıelder poezıasy» degen tirkeste «ekinshi satydaǵy», «qoldan jasalǵan (jasandy) poezıa» degen uǵym jatqandaı estiledi jáne solaı qabyldanady. Eger aqyn jasandy bolsa, onyń aqyndyq taǵdyry da qısyq butadaı ǵumyrsyz degen sóz, — poezıa álemi qatal, ári onyń talaby da tym bıik.

Bizdiń halqymyz ejelden qyz balany, áıel zatyn mápelep, aıalaǵan, onyń boıyndaǵy ónerine de qol soǵa bilgen. Oǵan keshegi zamanda ótken aqyn Sara kýá. Saranyń Arqanyń atyshýly aqyny Birjan salmen óleń saıysyndaǵy mirdiń oǵyndaı túıdektele quıylǵan shýmaqtary poezıanyń jynys tańdamaıtyndyǵynyń túsindirýdi qajet etpeıtin aıǵaǵy ǵoı. Endeshe, qazaq áıeli óziniń qabilet-darynyn erteden-aq jarıalaǵan eken. Endeshe, áıel zatynyń qalamynan shyqqan poezıalyq shyǵarma «ekinshi satydaǵy» dúnıeler emes dep jar salyp jarıa etpeı-aq, dáleldeýsiz túsinikti bolýǵa tıis jaı eken.

Deı turǵanmen, órkendeý, sharyqtaý dáýiriniń kýási bolyp otyrǵanymyzǵa qaramastan, áli kúnge «oramal tartqandar poezıasy» degen uǵym óz aldyna otaý tikkendeı oqshaýlanyp, kóldeneńdeı beretini nelikten? Múmkin, áıelder qalamynan shyqqan týyndylardyń shyn máninde, óz aldyna bólektep, jalpy poezıadan daralanyp aıtarlyq ózine tán belgi-qasıetteri bar shyǵar?

Eger adamdardyń uǵymynda áıelder poezıasynda ondaı «qasıetter» bar bolsa, onda, menińshe, shamamen mynalar bolsa kerek: poezıaǵa tán kórkemdiktiń jetispeýi, taqyryp aıasynyń oshaq basyndaı aýqymy, osylardan kelip «shóp te óleń, shóńge de óleń, óleń de óleń, aspanda ushyp júrgen botaly ingen» degen sekildi baldyr-batpaq «óleńderdiń» boı kórsetýi — bul bir; ekinshiden, «já, áıel ǵoı, beıshara jaza bersin, synap-minep qaıtemiz» degen músirkeýshilik nıetterdiń qamshylaýy. Endeshe «áıel ǵoı, bar jetkeni sol» dep músirkeı, keshirimmen qaraıtyn bolsaq, onda er aqyndar arasyndaǵy dál jańaǵydaı kúlgin-kúıelesh óleń jazatyndardy qaıda jiberemiz? Ras, ádebıet mańynda kóp tobyrdyń bolatyny — atamzamannan kele jatqan tabıǵı ári zańdy qubylys! Biraq tarıhtyń ózi-aq talǵampaz kózimen tańdap, týma talanttardy ǵana saralaıdy. Al ondaı talanttar qol sozym jerden kóz jumyp taba salatyn dúnıe emes.

Demek, poezıaǵa qoıylar talap bireý ǵana bolýy kerek eken. Eger ol talap dárejesinen tómen jatqan dúnıe bolsa, onda «áıeldiń jazǵany eken» dep janashyrlyq kórsetpeı-aq, poezıa toǵanyna toǵytqan jón. Osyndaı, saıyp kelgende, ádebıetke qıanat keltiretin janashyrlyqtyń saldarynan óleń emes óleńder boı kórsetedi, poezıanyń qunyn tómendetip, oqyrman kóńilinde jalpy poezıaǵa degen kúńgirt syzattar túsiredi. Abaı, Mahambet, Sara, Birjandar árqaısysy ózinshe salyp ótken dara soqpaqtardy aqshańdaqqa aınaldyryp, alasapyran dúrmekti qalyń qoıdaı qaptatýǵa, kimniń izi saıda, kimniń izi qyrda — bilip bolmas dúrbeleńge óris beredi ekenbiz. Sóıtemiz de «jastar on shaqty óleń jazsa, ony baspaǵa alyp júgiredi» dep jazǵyramyz.

Sonymen, bizde «áıelder poezıasy» degenge bir kezderde qalyptasyp ketken, áıel zatynyń ózine ekinshi satydaǵy adam retinde qaraý bar eken. Osydan kelip poezıamyzda kóptegen áıel, nemese er aqyndardyń poetıkalyq dárejeden áldeqaıda tómen dúnıeleri kóptep ushyrasady da, bunyń ózi jalpy óleń sapasyna nuqsan keltirip, arzandatady eken.

Endi «áıelder poezıasy» degen tirkes tek bizdiń topyraǵymyzda ǵana týyndaǵan emes, orys ádebıetinde de bar uǵym ǵoı. Buǵan qalaı qaraımyz? Olar da áıel poezıasy dep qarap keldi emes pe?

Bul saýaldardyń jaýabyn izdeý úshin biz taǵy da orystyń kórnekti aqyny Anna Ahmatovany, onyń tvorchestvosyn mysalǵa alamyz. «Áıelder poezıasy» degen dál bizdegideı ómir súrip kelgen túsinikti ózindik áıeldik poezıasymen tuńǵysh ret joqqa shyǵarǵan da osy Anna Ahmatova.

«Ia naýchıla jenshın govorıt,
o, boje, kak ıh zamolchat zastavıt!» —

dep ózi jazǵandaı, Anna Ahmatova, joǵaryda aıtqanymyzdaı, áıel janynan, áıel júreginen shyqqan jyrlarymen poezıanyń taǵdyrdaı jalǵyz ekenin, bizdiń aqyn Sara sekildi, óz topyraǵynda dáleldedi. Jıyrmasynshy ǵasyrda búkil adamzat balasynyń taǵdyrynda uly ózgerister týǵany tárizdi orys poezıasyna da keremet qubylystar keldi ǵoı. Osyndaı poezıadaǵy, qala berdi, jalpy ádebıettegi qubylys dep Aleksandr Blok, Vladımır Maıakovskıı, Borıs Pasternak, Sergeı Esenınderdi tanımyz.

V. Maıakovskııdiń taǵdyry, onyń poetıkalyq qyzmeti — bul azamattyq, adamgershilik degen uǵymdardyń sınonımi sıaqty.
Árıne, Maıakovskıı poezıasy eshkimge uqsamaı, tabıǵattyń týyndysyndaı kúıde basqa álemnen, basqa tirlikten kelgen joq. Ol Pýshkınniń, Lermontovtyń, Nekrasovtyń poezıasyndaǵy tereń azamattyq áýenniń zańdy jalǵasyndaı dúnıege keldi.

Al sol Blok, Maıakovskıı, Pasternak poezıasymen qatar (bir saty da tómen emes!) Anna Ahmatovanyń, Marına Svetaevanyń poezıasy tur.
«I ty, raspad vsemırnyı, ne ýbeı
tý sváz vremen, — ona eshe pomojet.
Ved prosto byt ne mojet dvýh Rossıı,
kak byt ı dvýh Ahmatovyh ne mojet.
Ona svázala etı vremena
v týmanno-tenevoe sredotoche,
ı eslı Pýshkın — solnse, to ona
v poezıı prebýdet beloı nochú», —

dep kórnekti sovet aqyny Evgenıı Evtýshenko jazǵandaı, Ahmatova men Svetaeva poezıasy áıel qalamynan shyqqan usaq-túıek degen kózqarasqa birjolata soqqy bergen edi. İlgeride aıtqanymyzdaı, jerdegi tirshilikten, jalpy adamzat taǵdyrynan tys áıel taǵdyry bolmaıtyny sekildi, bul eki áıeldiń tvorchestvosy jalpy ádebıettegi damý prosesinen tys «áıel poezıasy» bolmaıtynyn dáleldedi.
Aqyn da — jaratylystyń bir belshegi. Endeshe tirliktiń zańdylyqtary oǵan da ortaq. Ol da dúnıeden ótedi.

«Biraq bári ózgeredi kúni erteń:
basqa jigit basqa qyzdy qushady,
bizdiń mynaý qaıtalanbas tún, erkem,
kózden bulbul ushady...
Qýanamyn:
jarqyn kún
bizden soń da tirshilikke shashsa nár.
Biz bolmaspyz.
Al báribir bal túnniń
lázzatyna tamsanady basqalar.
Sonda taǵy jańa ómirler bastalar»

Pablo Nerýda osylaı jyrlaǵan baıansyz tirlik danyshpandy da, ulyny da janap ótken emes. Aqyndy óltirmeıtin, ony tiriler arasynda ustaıtyn onyń ólmes sezimi ǵana. Shyn poezıa, osylaısha, máńgilikpen tekseriledi. Eger ótkinshi ǵumyrdaı belgili bir mezgildiń týyndysy bolsa, ol poezıa bolmaǵany. Naǵyz sýretker, óz jynysynyń kim ekendigine qaramaı, áıelshe de, erkekshe de sezine alýy tıis sekildi. Aleksandr Blok óz jan dúnıesinde áıelge tán náziktik, áıelge tán keıbir qasıetteriniń baryn aıtqan. Al ómirdi óz keıipkeri Emma Bovarıshe sezinip, ózin dál sol keıipkermen birge sanaǵan Flober, Bovarıdiń ólimine son-shalyq kúıinip, qasirettengen eken. Bunyń bári keıbireýimizdiń kóńilimizden shyǵatyn «áıel áıelshe, erkek erkekshe jazýy kerek» degen kanondardyń jalpy ónerge jat ekenin, osyndaı nıettiń ózi dúnıe tanymnyń aýqymyn kórsetetindigin dáleldeı túsedi. Shyn poezıa bólinip, jarylmaıdy. Áıelder pozzıasy, erler poezıasy degen toptar qurylmaıdy. Ádebıette aqyn bar, onyń ólmeıtiı, júrekterde máńgilik kóktem atyp turatyn jyrlary bar! Ol jyrlar qalaı jazyldy, qaı jynystyń ókili jazdy — bul oqyrman úshin eń basty nárse emes. Eń basty nárse — buıyǵyp uıyqtap jatqan sezimge atoı berip oıatyp alar, sosyn búkil jandúnıeńdi bútindeı baýrap, ne qýantyp, kúldirip, ne júregińdi jasqa malyp, kúıindirip — áıteýir, ózińniń Adam ekendigińdi sezindirer, bir raqat ta lázzatty kúıge túsirer, boıyńdaǵy kúsh-qýatyńa sezim qosqandaı, alys ta, adam jetpes qıal-kókjıekterine umtyldyrar tátti sátterdiń shyrynyn sezingendeı, ne endi qazir sezinerdeı sergektendirer qudiretke toly poezıa.

«Ańǵarmaı óń men tústiń ne ekenin de,
Júreıin bal sezimniń jeteginde.
Sen meni aldarqatyp, abaısyzda
Alyp qash alys jolǵa keterińde.
Bildirmeı ishki syrdy kúlip kel de,
Aıtyp qoı at ákel dep jigitterge.
Qyzdardyń ádeti bar kelispeıtin –
Bulqynsam, súımeıdi-aý, dep kúdiktenbe».
Bul — poezıa. Bul — Aqushtap.
«Qaq aıyryp keýdemdi jaratyndaı,
Otty oılardan lap etip janatyndaı.
Asyǵamyn men nege, asyramyn,
Bir aýyz sóz aıta almaı qalatyndaı.
Kúrsinedi bozamyq tańym, jatsa
Ot oılardyń órimi taratylmaı.
Arman alys. Joldarym barady uzap,
Aqjal atym túıaqty jaratylǵaı!»
Bul — Shámshıa Jubatova.

Aqushtaptyń, Kúláshtyń, Hanbıbi men Shámshıanyń otty da názik, oınaqy da syrshyl, kórkem de oıly poezıasy bólek planetada ósip-jetilgen joq. Ol Abaı, Mahambet, Sara, Birjan, Ábdilda, Tólegen, Muqaǵalı topyraǵynda týdy. «Qoblandy» men «Alpamys», «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» men «Qyz Jibek» jyrlaryn týǵyzǵan nármen qorektendi. Óziniń týǵan halqynyń taǵdyrymen taǵdyrlas bolmaıynsha, onyń tarıhyn, tili men ónerin qanyna sińirip óspeıinshe, sol halyqtyń aqyny bolý múmkin emes. Al halyqtyń qýanyshy men muńyn bólispegen, óz qara basynyń ótkelderimen shektelgen aqyn — aqyn bolyp qalmaıdy. Budan aqyn bitken halyq atynan sóılep, sezimsiz, jalań urandy óleńder jazýy kerek degen pikir týmaıdy. Aqyndyq «men» halyqtyń basqa ókilderiniń «menimen» kirigip, ushtasyp jatýy kerek. Ár adam ózi aıta almaǵan, biraq keremetteı aıtqysy kelgen syrlar aqyn óleńinde álgi adamnyń óz júreginiń únindeı sezilýi tıis. Sonda ǵana ol shyn mánindegi poezıa bolmaq. «...Shynynda da poezıaǵa uıqastar men aqyl aıtý óneri dep qaraıtyn aqymaqtar kúlkili de beıshara ǵoı. Oǵan qosa mundaılar aqynnan mahabbat pen dostyq, taǵy basqanyń bárin aqyl úırete otyryp jyrlaýdy talap etedi. Jáne sezim tunǵan keremet týyndynyń ózin, eger ishinde aqyl aıtý bolmasa, poezıa dep qabyldamaıdy», — dep danyshpan synshy V.G.Belınskıı aıtqandaı, kezeńine, mezgiline qaramaı adam balasyna, ortaǵa tán jaıttar búgingi kúnge de ortaq. Poezıany túsiný, ony jan-júregimen seziný qaı kezde bolsa da jaratylys týyndylarynyń báriniń birdeı enshisine tıe bermes baqyt qoı. Ol — óz aldyna dara áńgime.

Bizdiń búgingi áńgimemiz áıelder poezıasy degen bar ma, bolsa, onyń qandaı túr-belgileri bar degen saýaldar teńireginde bolǵandyqtan, taǵy da mysaldarǵa júginýge týra keledi.

Men jıyrmasynshy gasyrdyń úly aqyny atanǵan ataqty Pablo Nerýdany aýdardym. Eshkim Nerýdany aýdaryp kór dep aqyl-keńes aıtqan emes. Ózimniń (Pablonyń emes!) aqyndyq kóp nársem «Júrektiń tert mezgilinde» ketkendeı sezinemin: men úshin qaıtalanbas uıqas-yrǵaqtar, poetıkalyq balamalar, sezim... Keıde shabytsyz, biraq bastalǵan nárseni aıaqtaý kerek degen, ári basqa kontınent aqynyn meniń halqyma alasartpaı, óz bıiktigimen, óz aýqym-dárejesimen ákelý qajet degen jaýapkershilik kóp júıkemdi, kóp túnderimdi áketti. Qınalǵan sátter, bir sózdiń ana tilimizdegi balamasyn taba almaı sharq urǵan kezder kóp boldy. Biraq óleń óz kóńilińnen shyǵyp, qýantsa, jumys jasaý ústindegi barlyq azaptar men sezim soqtyǵystaryn, qajyp, qaljyraǵan kúıińdi umyttyrady. Óz qalamyńnan shyqqan dúnıeniń kóńilińnen shyǵýy — bul bir raqat sezim ǵoı! Tvorchestvo adamynyń jalǵyz baqyty men qýat kózi de osy shyǵar. Men Nerýdany aýdarý ústinde aqynnyń tebirenisi, sezimi men qýanyshy, kóz jasy men kúlkisi, «áıel», «er» — dep qabyrǵamen bólip tastaǵan eki dúnıe emes, tek aqynǵa ǵana tán qasıetter ekenin túsindim. Pablo Nerýdanyń kóptegen dúnıelerin orys tiline aýdarǵan da áıel aqyn ekenin bildim. Ol — Margarıta Alıger. Osynyń ózinde aqyn ataýlyǵa ortaq bir sımvolıkalyq rýhanı baılanys bar ma dep qalamyn.

Aqyn júrekterdiń tilsiz til qatysy, únsiz uǵynysy, taǵdyr uqsastyqtary — osynyń bári ózinshe bir álem, shyn mánindegi poezıa álemin quraıdy-aý.

Álemdik poezıa ádebıetke tamasha aqyn áıelderdi ákeldi. Olar Gabrıela Mıstral (Chılı), Elızabet Barret Broýnınt (Anglıa), Anna Ahmatova men Marına Svetaeva, Olga Berggols. Aıtqandaı, Gabrıela Mıstral uly aqyn Pablo Nerýdanyń poezıadaǵy ustazy bolǵan! Bul da poezıanyń, aqyndyq qudirettiń jynys tańdamaıtyndyǵynyń kýásindeı áser etedi.

«Meni aıaýsyz dattasań,
satsań sendik janymdy,
óz qolyńmen taptasań,
mendegi alaý jalyndy —
ushyraısyń qarǵysqa:
jer qaraıdy qaıǵyryp,
jolyqpaısyń alǵysqa,
nur shashpaıdy Aı kúlip.
Meni qushtyń. Tirshilik
sonda gúldeı qulpyrdy,
mahabattan tunshyǵyp,
eki júrek bulqyndy1».

Bul — Gabrıela Mıstral. Mıstral kameralyq óleńderiniń ózinde poetıkalyq sóz óneriniń qudiretti kúshin kórsete bildi. Súıgen adamynan tym erte aıyrylǵan ári balasy bolmaıtyn baqytsyzdyǵyn bilgen aqyn áıel óz basyndaǵy tragedıaǵa qurylǵan, júregińdi tebirenter lırıkalyq jyrlarmen qatar úlken de bıik pafosty azamattyq úninen eshqashan aıyrylmaǵan.

Lenıngradtyq aqyn Olga Berggolstyń tvorchestvosyna úńile otyryp, taǵy da tragedıaǵa toly aqyn taǵdyryna tebirenbeı, kózińe jas irikpeı, beıjaı otyra almaısyń. Semáda, qoǵamda qanshalyqty kúızelisterdi basynan keshirgen. Eki balasynan birdeı aıyrylyp, súıiktisin de ajal qushaǵyna bergen áıel Lenıngrad blokadasy jyldarynda boran ulyǵan jalǵyz bólmede ashtyqpen, qaıǵymen alysyp, jalǵyzdan-jalǵyz dóńbekship tún ótkizer edi. Sonyń ózinde onyń shyn mánindegi naǵyz poezıasy tý kóterip, ómirge kelgen.

«Net, my ne plachem. Slez dlá serdsa malo.
Nam nenavıstzaplakat ne daet.
Nam nenavıstzalogom jıznı stala,
Obedınáet, greet ı vedet.
O tom, chtob ne proshala, ne shadıla,
Chtob mstıla, mstıla, mstıla, kak mogý, —
Ko mne vzyvaet bratskaıa mogıla
Na Ohtenskom, na pravom beregý.
...Ia nıkogda geroem ne byla,
Ne jajdala nı slavy, nı nagrady.
Dysha odnım dyhanem s Lenıngradom,
Ia ne geroıstvovala, a jıla.
Sestra moıa, tovarısh, drýg ı brat,
Ved eto my, krashennye blokadoı.
Nas vmeste nazyvaıýt — Lenıngrad,
I shar zemnoı gordıtsá Lenıngradom.
Dvoınoı jıznú my seıchas jıvem:
V grázı ı stýje, v golode, v pechalı
My dyshım zavtrashnım —
schastlıvym, shedrym dnem.
1 Aýdarǵan F. Ońǵarsynova.
My etot den zavoevalı.
I noch lı býdet, ýtro ılı vecher,
No v etot den my vstanem ı poıdem
Voıtelnıse — armıı navstrechý
V osvobojdennom gorode svoem.
My vyıdem bez svetov,
v pomátyh kaskah,
V tájelyh vatnıkah,
v promerzshıh polýmaskah,
Kak ravnye prıvetstvýıa voıska.
I, krylá mechevıdnye raspravıv,
Nad namı vstanet bronzovaıa slava,
Derja venok v obýglennyh rýkah».

Jalyndy aqyn Olga Berggols osylaı jyrlaǵan! Taǵdyrdyń qansha tálkegi men qıyn ótkelderi onyń poezıa shyńynyń aldyndaǵy azamattyq áýeni men boryshyn túsinýden, sezinýden jańyldyra alǵan joq. Aqyn erligi osy shyǵar. Berggolstyń poezıasynda bıik te asqaq azamattyq ekpindi ún adam janynyń tragedıasymen astarlasyp jatady. Osy rette poetıkalyq shyǵarmadaǵy tragızm týraly birer sóz aıta ketýge týra kelip tur. Bizdiń osynaý dáýirlegen, «tórt jaǵymyz qubyla» zamanymyzda muńdy sezim, qaıǵynyń lebi bolmaýy tıis degen pikirler estilip qalady. Adam qaı zamanda da adam bolyp qalady. Ol jany bar, júregi bar, qolynan is keletin, biraq ózinshe sezinip, ózinshe túısinetin qabiletten jurdaı nárse bolsa, bir sári. Ol aınaladaǵy dúnıege ózinshe qarap, qabyldap, odan ózinshe qorytyndy shyǵaratyn, kúletin, kýanatyn, jylaıtyn, qaıǵyratyn qasıeti bolmasa, adam bolmaǵany ǵoı! Bizdiń zamanymyzda adamnyń ósip-jetilgendigi, sana-sezimniń artqany sondaı, bireýge bireý basybaıly táýeldi, quldyq zamanda óziniń kim ekenin — adam ne mal, zat ekenin — sezine almaǵan qubylystyń barlyǵyn sezinip, túsiný dárejesine kóterildi emes pe? Endeshe, búgingi adam — jaqsyǵa súısine de, qýana da alatyn, kúıinishke sanasymen, jan dúnıesimen qaıǵyra alatyn tolyqqandy adam. Demek, ómirge tán kúıinish, súıinishter — oǵan da ábden tán nárse. Al búgingi aqyn da sol adamdardyń biri bolǵandyqtan, onyń tvorchestvosynda kóz jasy men kúlki bolýy ábden zańdy. Eger biz poezıadan yńǵaı shat-shadyman qýanysh pen shattyq, syńǵyraǵan kúlkini ǵana talap etetin bolsaq, onda búgingi óz zamandastarymyzdyń rýhanı ósýi men sanalylyǵyna kúdiktengendeı nıet tanytyp, olardyń sezimin, túsinigin qorlaǵandaı áser qaldyrar edik.

Adam súıe bilmese, qaıǵyra da bilmeıdi. Al súıe, qaıǵyra bilmeıtin bolsa, eldi, jerdi súıý, Otandy qorǵaý, adamdyq, adaldyq murattarǵa shyn berilý sekildi tolyqqandy adamǵa ǵana tán qasıetter qaıdan keledi? Munyń bári jalpy adamdyq qasıettermen ushtasyp jatqan, bólip-jaryp qaraýǵa bolmaıtyn, adamda ǵana bolatyn erekshelikter ǵoı.

Endeshe, poezıadaǵy tragızm eshqandaı da óreskel qubylys emes. Ol zamanǵa degen kózqarastan emes, sol zamandaǵy adamdardyń san túrli minezdi qarym-qatynastarynyń qaqtyǵystarynan týyndaıdy.

Orystyń uly aqyny A. S. Pýshkınniń akademıalyq shyǵarmalar jınaǵynyń jetinshi tomynda «Zametkı na poláh statı P.A.Vázemskogo «O jıznı ı sochınenıah V.A.Ozerova» degen jazbalar bar. Sonda Vázemskıı aqyn V.Ozerov týraly: «...ol tragık bolyp týmaǵan», — dese, Pýshkın «... ıaǵnı, ol aqyn emes, aqyn bolyp týmaǵan» dep anyqtama beredi. Bir kezderde orys poezıasynda da tragedıa elementterin meıilinshe joıýǵa umtylystar bolǵan.

Shynynda da tragedıalyq sezimder ne poezıany, ne poezıada aıtylǵan sol sezimdi basynan keshirgen adamdy eshqashan alasartyp ne kemitpeıdi. Kerisinshe, ol adamnyń sezim tereńdigin, álemniń bárin móldir dep uqqan jan dúnıesiniń shyn kúıine, shyn azaptana biletin tazalyǵy men náziktigin aıqyndaı túsedi.

TRAGEDIA — adamnyń kúrdeli de qıyn ishki jan dúnıesiniń aınasy. Ol buǵyp, kórinbeýge, kózge týspeýge tyrysyp jatqan byqsyq qaltarystardan adam janyn qaǵyp-silkip tazartady. Shań tozańnan arshıdy.

TRAGEDIA — adamnyń erligine degen qurmet. Qasiretsiz erlik bolmaıdy. Erliktiń adamzat tarıhynda sheksiz baǵalanatyny da osydan. Adam ómirinde erlik bolmasa, adaldyq pen aqıqat jolyndaǵy kúrester de mán-maǵynasyn joǵaltar edi.

TRAGEDIA — shyndyq. Ol shyndyq adam týraly, onyń qushtarlyǵy men murat-maqsaty, istegen isi týraly bolǵandyqtan, qoǵam ómirimen bite qaınasyp jatatyn qubylys.

TRAGEDIA — jańanyń júrip óter joly. Jańanyń jeńisi qıyndyqsyz, qurbandyqsyz kelmeıdi. Biraq ol jeńis áıteýir keledi. Kez kelgen shyn mánindegi tragedıa ómirge, bolashaqqa senimmen qaraýǵa, bıik maqsat, askaq muratqa meńzeıdi. Adam balasynyń rýhanı kúshiniń shalqarlyǵyn, qaıyspas qaıratyn kórsetedi. Anna Ahmatova, Marına Svetaeva, Olga Berggolyd poezıasy dál osyndaı bıik te qudiretti tragızmge toly.

TRAGEDIA — jer betindegi tirshilik ataýlynyń bárin joqqa shyǵaryp, qarǵys aıta qaraıtyn pesımızm tekti emes — ol pák te móldir, qaharly da qorqynyshty bola alady. Demek, poezıada kúıinish pen qaıǵy sybdyry estilse odan at tondy ala qashý ne aqyndy aıyptaý — jalpy óner topyraǵyna jat qubylys. Alqarakók aspanda aq kógershinder samǵaǵan, shat-shadyman kúlki men ánge toly ómirdiń ekinshi basynda kóz jasy men kúrsinister bolary aqıqat. Óıtkeni ol — ómir. Al ómirdi barlyq qaltarystarymen kórsetý — poezıanyń mindeti.

Orys sovet poezıasynda da aqyn áıelder erekshe oryn alady. Olar Margarıta Alıger, Vera Inber, Iýlıa Drýnına, Bella Ahmadýlına, Rımma Kazakova, Lúdmıla Tatánıcheva, Iýnna Morıs jáne basqalar. Árqaısysynyń ómirdegi joly da, poeepádaǵy joly da, orny da ár túrli.

Poezıany útir, núktesine deıin taldap oqıtyn talǵamdy oqyrman olardyń óleńderine áıel eken dep kemshilik-olqylyǵyna keshirimmen qaramaıdy. Ol tek nashar poezıadan (eger osyndaı tirkesti qoldanatyn bolsaq) ǵana syrt aınalady.

Shyn aqynnyń joly op-ońaı emes. Biraq onyń joly ádiletti. Bir butadan ekinshi butaǵa sekirip ushyp saıraı beretindeı kirbińsiz, kidirissiz jol — naǵyz aqynnyń joly emes. Shyn mánindegi aqyn óz ǵumyrynda shyǵarmasyn jaryqqa shyǵarmaı ótýi de ǵajap emes.

Poezıa — aqynnyń daralyǵy men ereksheliginiń qorǵanysy. Aqyn qolyna qalam alyp, jumysqa (óleń jazýǵa) otyrǵan sátte onyń jazǵaly otyrǵanyn dúnıede eshkim jaza almaıtyndaı, ózinen ózge qudiretti kúsh joqtaı sezimde bolady. Osy kúsh pen jiger onyń poezıadaǵy tulǵasyn aıqyndaıdy, qaıta aınalyp kelmes tirliginiń bolmysyn baǵdarlaıdy. Tas qalaýshynyń nemese stanok janyndaǵy sheberdiń qolynan órnekti dúnıeler qalaı shyqsa, sóz óneriniń zergeri aqyndar da óz buıymdaryn — óleńderin týǵyzady. Ol jyrlar ár túrli kásiptiń jalpy adamzat taǵdyryndaǵy alatyn orny, bolashaqtyń mármár úıin qalap, adam baqytyn jasaýdaǵy árbir isti ónerge aınaldyrý múmkindigi týraly syr shertedi.

«Jalǵyz qalyp
men alǵash jyr joldaryn shımaıladym,
Shımaıladym janyma syımaı jalyn.
Ol joldarda ózimshe qoshtastym men
balalyq shaq, bal kúnder — qımaı bárin.
Kórdim kenet men sosyn
Shet-shegi joq ap-ashyq aspanymdy,
Jerdi kórdim býlyqqan jasqa muńdy.
Dál sol kúni dúnıe ózgerdi de
Kórdim basqa teńizdi, basqa gúldi.
Kún sáýlesi baqshaǵa tógiledi,
Basqa tústi taýlardyń tóńiregi,
Baýraıtyndaı túnder de erkeletip,
Juldyzdar da basqasha kórinedi.
Sonda meni mas qyldy,
Kóz qysqany juldyzdar jymyńdasyp,
Ózime-ózim sóıledim syrymdy ashyp,
Aspan men Jer — bar álem sekildendi
Kókiregimnen shyǵatyn bir únge asyq.
Kókti kezdim juldyzben aralasyp,
Kóńilim júr san jaqqa ala qashyp.
Sonda meniń júregim bara jatty,
Aq daýylmen alysyp, jaǵalasyp!»

Pablo Nerýdanyń «Poezıa» dep atalatyn osy óleńinen aqynnyń kúıin elestetýge bolar edi. Al bul — áıel aqynǵa da, er aqynǵa da ortaq kúı.
Eger eki ómirdiń — jańa men eskiniń — toǵysqan jyldary arnasynda Marına Svetaeva:

«Chto mne delat, pevsý ı pervensý,
v mıre, gde naıcherneıshıı ser,
gde vdohnovene hranát, kak v termose,
etoı bezmernostú v mıre», —

dep alasura kúızelse, jańa dáýir, jeńisiniń jemisi, qazaq poezıasynyń jas ókili Tursynaı Orazbaeva:

«Keıde uqtyrsam janymnyń jaısańdyǵyn,
Keıde oılymyn, daladaı baısaldymyn.
Aq almastaı shyńdalǵan jarqyldaımyn,
Jaı otymen teń túsip qaısarlyǵym.
Tabıǵattyń ózindeı tazamyn men,
Myna ómirdi shalqytyp naz ánimmen,
Qara qyldy qaq jaryp júrsem deımin
Jaltaqtyqqa salynbas nazarymmen.
Ushqyr oıym, ózimdik talappenen,
Jastyǵyma samǵaıtyn qanat berem.
Adamǵa tán páktikti, ulylyqty,
Armanymnyń shyńyna balap kelem», —
dep shabyttana jyrlaıdy.
Búgingi dáýirimizde poezıada da tolyq mánindegi tereńdik bar.
Eger Tólegen Aıbergenov:
«Sen maǵan dýshar boldyń,
Batqanda baqtar syrǵa.
Men saǵan sýsar boldym,
Qatqanda qaqtar shyńǵa.
Keýdemde tasqyndaǵan,
Barady daýsyńdaǵy án.
Qaı qudaı bas burmaǵan,
Bul jyrǵa taýsylmaǵan.
Men seni kóp izdegem,
Ándi arman, arıaly arman.
Sabylyp shartaraptan,
Burań bel darıalardan
Burymy tarqap aqqan...
Qyrlardan izdedim men,
Qyran bop samǵap ta tik,
Saılardan izdedim men,
Sáıgúlik oınaqtatyp.
Baqtardan izdedim men.
Aq sezim pák sanamen,
Aqpannan izdedim men,
Aǵyzyp aq shanamen.
Kók kólden izdedim men,
Kók, jasyl gúl kóktetip,
Kóktemnen izdedim men,
kók bulaq dirdektetip», —
dep jyrlasa, aqyn Aqushtap:
«Men seni oılaıtynmyn,
Taýsylmas jyr-án ǵoı dep.
Tómenge qonbaıtuǵyn,
Tákabbar qyran ǵoı dep.
Jyryńa qanbaıtynmyn,
Aýatyn nazarym kóp.
Men seni oılaıtynmyn,
Jastyqtyń bazary dep.
Qos ishektiń estilmegen,
Únindeı qıaldadym.
Kóńilińdi eshkimge men,
Gúlimdeı qıa almadym.
Demedim — kóptiń biri,
Esh kiná taǵa almaspyn.
Dep edim — ótkirligi,
Júzindeı aq almastyń.
İzdedim tań nurynan,
Biri dep araılardyń.
Bıiktiń barlyǵynan,
Kórem dep qaraıladym», —
dep jyrlaǵan.

Maıakovskıı dúnıeni revolúsıa tústeri arqyly kóredi; ol «súıýden talyqsyǵan erinimen», ózgeniń bárin bylaı ysyryp qoıady da, revolúsıaǵa qushtar da qudiretti únimen ony jyrǵa qosady. Maıakovskıı jyryndaǵy aqyndyq qushtarlyq daýyly áıel aqynǵa da tán. Eger olaı bolmasa, áıelge de, erge de poezıaǵa umtylý — artyq.

Kókoraıly qyrattyń keýdesi hosh ıisin shashyp jibergen. Kók shalǵynǵa kómilip qalǵan deneńdi sol sáttegi óz sezimińdeı pák te móldir tańǵy aýa raqat qushaǵyna súńgitedi. Kóz aldyńda shyrqaý aspan ǵana. Kózińdi jumsań, sol bir kógildir keńistik jan dúnıeńdi birjola jaýlap alyp, eshteńeni oılaýǵa, paıymdaýǵa mursha bermeı, keń tynys ańsaǵan kókiregińdi bıikke, juldyzdy álemge samǵatady. Erteńgi kúnniń shýaq saýsaǵy jylylyqqa qushtar deneńdi ińkár kóńildiń tilsiz alǵysynyń belgisindeı baıaý sharlaıdy...

Tirshiliktiń bar maǵynasyndaı osy bir lázzatty sát seniń buǵan deıingi surǵylt tirligińe núkte qoıyp, kógildir álem tolqynynda terbetip turǵandaı. Asqaq kóńil Jer degen Adam besiginiń bar qadir-qasıetin jańa sezingendeı kúıde. Aınalada ómir gımni oınaıdy.
Bul sırek keletin Baqyt sezimi — ómirdiń tynysy, tirshiliktiń maǵynasy. Bul — jynys tańdamas tabıǵı qushtarlyq qudireti. Bul — poezıa.

1975

---