InfoHub Logo

Sovet ádebıetshileriniń úlken forýmy — jazýshylar seziniń aldynda qalamger retinde oı-tolǵanystaryńdy búkpesiz ortaǵa salý, jaqsysyna súıinip, jamanyna kúıinip júretin tól ádebıetińniń osy tustaǵy tulǵasyna úńile qarap, kókeıkesti máselelerine janashyrlyqpen aralasý — árbir aqyn-jazýshynyń paryzy. Alaıda jas sábıdi tárbıeleý isiniń belgili bir mereke-dýmanǵa baǵyshtalyp-baǵynbaıtyny tárizdi, ádebıettiń ósip-órkendeýi men kemshilik-jetistikteri haqyndaǵy talǵamdy talap, pikir-keńester de, menińshe, naýqanshylyq degen uǵymnan tys, únemi júıeli júrgizilýge tıisti ádebıetshiler úshin ylǵı da kún tártibinen kezdeısoq túsip qalmaıtyn másele ǵoı degen oıdamyn.

Týa bitken talanttyń ózine de baǵbannyń aıaly alaqanyndaı bap pen kúnshýaǵyna bókken aýa qajet deımiz (ásirese muny biz, ádebıetshiler, kóbirek aıtamyz). Biraq biz taza aýa men jumsaq alaqan meıirimine kende emespiz. Muny dáleldep jatý kajetsiz. Áıtse de osy aıtylyp otyrǵan qaǵıda tym birjaqtylaý ma dep qalasyń. Shyndap kelgende, tvorchestvo degenniń ózi talant pen baptan ǵana emes, oǵan qosa jaýapkershilikten turatynyn aıtý artyq. Bizde kóbine osy jaýapkershilik jaǵy jetispeı jatady. Al óz qalamyńnan shyqqan dúnıeniń bárine ol jaryq kórgennen keıin seniki ǵana emes, halyqtiki bolady degen jaýapty sezimmen qaraý kóp aıtylsa da, kóbimiz qulaq asa bermeıtin eńbektený dep atalatyn muratty maqsatqa jetkizer edi. Ataqty A. Pýshkın men S.Esenınniń óleńderin oqyp otyrǵanda, tógilip turǵan móldir poezıa, shabyty shalqyǵan kezde qınalyp qıystyrmaı, kelip qalǵan óleń joldaryn qaǵazǵa túsire salǵan ǵoı dep oılaısyń. Al osy uly aqyndardyń jazyp-syzǵan túp nusqasyna qarasań, bir óleń jolyna emes, ár sózge qanshalyq mán bergenin kórip, qyzyǵa tańdanasyń. Iaǵnı daryn men shabytqa qosa, kóp eńbektenýdi uly aqyndardyń ózderi daǵdyǵa aınaldyrǵan eken. Bir shýmaqtyń ózine qansha tún, qansha kúndi sarp ettiń, qanshalyq qınaldyń — áńgime onda emes; oqyrmanǵa poezıanyń jan-júregińdi baýrap alar qudiretin sezindiretin óleń kerek.

Tabıǵattyń ózi enshi etetin aqjarma darynnyń bizdiń mashınaly dáýirdegi avtomattandyrylǵan stanoktan shyǵyp jatqan standartty buıymdaı jıi qubylys emes ekenin eskersek, jaýapkershilik pen eńbekkerliktiń qanshalyq qajettigin táptishtep aıtyp jatý — ishińnen bilip turǵan nárseńdi seni túk uǵynyp sezinbeıtin, keýdesi kereń janǵa balap, «óıtý kerek, búıtý kerek» deýdi jany súıetin aqylgóıdiń mezi qylar janashyrlyǵyna uqsaıtyn pátýásiz birdeńe bolyp shyǵary haq. Deı turǵanmen jazǵan-syzǵannyń bárin júreksinbeı usyna beretin bizden, aqyn-jazýshylardan, bastap, sonyń kóbin san-sapat kitap etip burqyratyp shyǵaryp jatatyn baspa qyzmetkerlerine deıin jaýapkershilik degenniń jetispeıtinin aıtpaý — shyndyqty kólgirsip búrkemeleýmen birdeı. Bir qynjylarlyǵy — osy shyndyq kóbimizdiń kókiregimizde saırap tursa da, «bireýdiń ózi jaqsy, bireýdiń kózi jaqsymen» eshkimge paıdasy joq synsymaqtarmen, sóz júzinde aıtýmen ǵana shektelemiz. Bul jazyp otyrǵanymnyń kóbi — poezıamyzǵa qatysty jaıttar. Óleń jınaqtary men aqyn ataýly kóp. Biraq óleń súıetinderdiń jastanyp jatyp oqıtyndary az. Biz keýde soǵyp, qanshalyq myqtysynǵanmen, oqyrman tarazysy degen bultartpas shyndyqqa júginbeýge haqymyz joq. Belgili synshy Muhametjan Qarataev «Juldyz» jýrnalynda búgingi óleń jaıly pikirinde: «Nashar óleńniń birin emes, onyn, tipti júzin aıtýǵa bolar edi. Kersinshe, keremet bir óleńdi atańyz dese, sol suraq qınar edi», — dep asa shynshyldyqpen aıtqany qaı aqyndy da oılandyrǵan shyǵar. Árıne, asyl nárseniń shashylyp jatpaıtyny belgili, týma talant degen jyldap, ǵasyrlap kórinetin qubylys bolsa kerek. Biraq ádebıette talanttyǵa da, talantsyzǵa da qoıylatyn talap deńgeıi ár túrli bolmaýǵa tıis qoı dep oılaımyn. Muny aıtyp otyrǵan sebebim — bizde jaýapkershilik jetispeıdi degen pikirimdi dáleldeý. Respýblıkamyzdyń ádebı kitaptar baspasynan ishinde saýsaqpen sanap alar óleńderi joqtyń qasy jınaqtar óte kóp shyǵady. Bul — bizdiń baspa qyzmetkerlerinde jaýapkershilik pen talaptyń óz dárejesinde emes ekenin kórsetedi. Baspa qyzmetkerleriniń shetinen ataqty aqyn bolýyn talap etý qıyn sharýa bolar, biraq kim bolǵanda da, óleńge degen talaby men sezinisi joǵary, ónerge adal adam bolýy mindetti ekenin eskeretin mezgil jetken sıaqty.

Al búgingi poezıamyzda táýir dúnıeler joq emes ekendigi týraly ótkendegi ádebı jyl qorytyndysynda birsypyra sóz boldy. Bul, sóz joq, shyndyq. Ýaqyttyń dumpýi ne ár túrli tirshilik jaǵdaılarynan týǵan kubylystar meniń pikir ózgertýime kóp áser ete bermeıdi. Osydan eki jyl buryn «Juldyz» jýrnalynyń poezıa týraly uıymdastyrǵan dóńgelek stoly basynda jalpy óleń jaıly, búgingi qazaq poezıasy jaıly óz pikirimdi aıtyp em, áli de sol kózqaras, sol pikirdemin. Búgingi poezıamyzdyń ósý jolynda ekenin, onyń ózindik órnekti, oıly da salaýatty sıpattary týraly taǵy aıtyp, dáleldep jatýdy artyq dep esepteımin. Biraq ádebıetimizde shıkili-pisili, baldyr-batpaq óleńsymaqtar áli de jeterlik ekenin qynjylsaq ta moıyndaýǵa týra keledi. Árıne, jaqsylyqtyń janynda jamandyqtyń jarmasyp júretini sıaqty, aqynbyz dep júrgenderdiń bárinen birdeı ishi altyn, syrty kúmis dúnıeler talap etý artyqtaý bolýy múmkin. Degenmen ýaqytpen, zaman tynysymen sanaspasa bolmaıdy. Búgingi talǵampaz oqyrman aqynnyń qanatty jyrlarynan óz dáýiriniń únin, óz júreginiń keıde asqaq ta, ójet, keıde názik te muńdy sazyn estigisi keletini kámil. Onyń kinámshildeý kerbez tabıǵaty bizdiń asqazandy kilkildetetin tuz salmaǵan taǵam tárizdi, keıbir óleńderimizdi sińirmeýi ábden múmkin. Shynynda, bizdiń jurtqa usynyp júrgen azyǵymyzdyń birshamasy osyndaı tuzy jetińkiremeıtin dúnıeler bolyp keledi. Qaıtkende de, álem aýdıtorıasyna jarq etkizip usynar jyrlarymyz jetpeı jatyr. Talantsyzdyqtan ba, jaýapkershilikti jete sezinbeýden be, bolmasa óleń sharýashylyǵynyń tym kúrdelilenip ketkendiginen be, kim bilsin. Menińshe, bul qubylysta solardyń qaı-qaısysynyń da ushqyny bar sekildi. Tegi, bizdiń jyrlarymyzda sezim jetispeıdi. Poezıada sezim jutańdyǵy, tipti oı jutańdyǵynan góri de basymyraq seziledi. Árıne, sezim baılyǵyn, qushtarlyq tereńdigin tabıǵat shirkin árkimge úıip-tógip bere salmaǵan ǵoı. V.G. Belınskıı «Evgenıı Onegındi» taldaı otyryp, orys poezıasynyń, tipti álemdik poezıanyń kartınasyn kóz aldyńyzǵa ákeledi ǵoı. Sonda poezıa men mahabbatty jalǵan túsinýshilerdi aıta kelip, áıteýir bireýdi súıý kerek degen pıǵylmen «súıe» qalǵandarda kúrsiný de, kóz jasy da, qyzǵanysh pen ókinish te — áıteýir, sezim shynaıylyǵynan basqanyń bári de bolady dep óte áserli dáleldegen. Shynynda, jaqsy oı shynaıy sezimge oranbaǵasyn japyraqsyz aǵashtaı súreńsiz, jalǵan sezimdeı ǵumyrsyz da qyzyqsyz ıaǵnı óleń óleń bolmaı shyǵady. Poezıanyń qudyreti ne kúrsindirsin, ne raqat qushaǵyna orasyn -áıteýir, oqyrmanyn beı-jaı kúıde qaldyrmaýynda. V.G.Belınskıı «Lermontovtyń óleńderi» degen makalasynda poezıa degen tirshiliktiń jarqyn saltanaty, sezim daýyly, qushtarlyq raqatynyń lázzatyn seziný, tátti muń, álemdik tirshiliktiń tamyr soǵysy, onyń qany men jany, jaryǵy ekenin dáleldep bergen bolatyn. Óleńde sezim baılyǵy bolmaǵan jerde búgingi sana-sezimi joǵary, túsinik-talǵamy bıik azamat, ıaǵnı oqyrman ony óleń dep qabyldaı bermeıdi. Oqyrman aqyn týyndysynan ózin tolǵandyrǵan, tipti keıbir sheshýin tappaı nemese aıta almaı júrgen syrlaryna jaýap izdeıdi. Al biz bolsaq, ózimizdiń sezimsiz óleńderimizben onyń adal nıetinen, úmitinen shyǵa almaı, zeriktirip alamyz.

Búgingi tańdaǵy poezıa syny qandaı dárejede deıtin bolsaq, «aǵama jeńgem saıdyń» kebi. Biz syn degendi ólerdeı jek keremiz, ózimizdiń qandaı dárejede jazatynymyzǵa qaramaı, áıteýir, syn ataýly dese aza boıymyz qaza turady. Munyń tamyry da qaı jerde jatqany belgili: janashyr, ádil syn aıtpaımyz, «janashyr» degende avtordy sylap-sıpaý emes, ádebıetimizge jany ashý dep túsingen jón. Qaı aqyn qaıda ketip barady, ósý joly, aqyn atyna taqym salǵaly jetken bıigi qaı tus, jaqsy bolsa, qandaı ereksheligimen, sheberligimen daralanady, búgingi ádebıetimizde alar orny qandaı — osy tóńirekte jaqsysy men jamanyn saralaıtyn salaýatty syn boldy ma? Sońǵy jyldary qaı aqynnyń tvorchestvosyna adal da aqpeıil taldaý jasalyp, onyń ósýine, shyńdala túsýine kómek bolady deıtin bolsaq, aýyz toltyra aıtarymyz shamaly. Bul rette prozaıkterge eptep qyzǵanyshpen qaraýǵa bolady. Belgili, belgisiz synshylarymyzdyń kópshiligi, tipti bári derlik, proza salasynda taldaýly da talǵamdy pikir aıtyp júr. Al sol synshylardyń aqyndar tvorchestvosyna kelgende joly túspeı, ylǵı «aıy jaryq bolatyny» túsiniksiz. Bizdiń baısaldy oı ıeleri -synshylarymyzdyń poezıaǵa «á, óleń be, qoıshy sony, táıiri» dep oı túıindeýi mıǵa syımaıdy. «Synshy bolsa, sondaı bolsyn», «sol synshynyń qalamyna iliksem» deıtindeı, topjarǵan synshynyń búgingi poezıamyzda joqtyń qasy ekeni kimge de bolsa aıan. Budan bizde synshy joq degen tujyrym jasarlyq jeleý týmasa kerek. Óıtkeni aqynnyń kóptigine uqsas, synshydan da kende emespiz. Áńgime synshynyń sany týrasynda bolyp otyrǵan joq. Shóp te óleń, shóńge de óleń, dep júrgen aqyndar sıaqty, «aǵa býyn, sen jaqsy; orta býyn, sen jaqsy; jas býyn, sen de táýirsiń» dep jattalyp qalǵan esimderdi toptap tizetin synı-maqalalar gazet-jýrnaldardyń biraz ornyn alyp, qarys-qarys kitap bolyp shyǵyp ta jatady. Gazet-jýrnal betterinde kez kelgen avtordyń ne dálelsiz ylǵı maqtaý, ne ylǵı túkke turǵysyz degen tujyrymdaǵy úlkendi-kishili shyǵyp jatatyn syn resenzıalary aqyndy da, oqyrmandy da oıǵa qaldyryp, jalpy, poezıaǵa paıdasyn tıgizerlik máni joqtyń qasy bolǵandyqtan da, ásersiz kóp qubylystyń birine aınalyp barady. «Pálen aqynnyń jańa kitaby týraly pikir uıymdastyryp jiberý kerek, jurtqa báribir, maqtalyp jatyr dep túsinedi» degen pikirlerdi estigende, qazir onsha tańdanbaıtyn boldyq. Biraq «gazette maqtalypty» dep jurt jaqsy aqyn eken-aý demeıtini aqıqat. On jerden maqtasań da, ómirsiz dúnıe bolsa, óreli jyldar órisiniń shańdaǵyn kótere almaıdy. Biryńǵaı maqtaýdyń tvorchestvo adamynyń ósýine, talantty ushtaı túsip eńbektenýine tıgizer paıdasy joq (oryndy-orynsyz maqtaýlardyń bárin sol qalpynda quptap-qabyldaı bermeıtinderdiń onsyz da biren-saran ekenin eskergen jón sıaqty). Kerisinshe, mundaı syndardan «poezıa degenimiz — men», «Qazaq ádebıetiniń qaımaq tusy menen bastalady» dep keýde soǵýymyz múmkin.

Keıbireýler mahabbat, kóńil kúı taqyrybyndaǵy óleńder týrasynda «jalań sezimge kurylǵan» degen tirkes qoldanyp, synaıtyn bolyp júr. Al sezimniń jalańy bolady degenge men túsinbeımin. «Sezimge áser etpeıdi — sezimsiz» desek, bir jón. Jalpy, bizde poezıanyń ıisin tumaýratyp júrgendeı sezinetinimizdi áshkereleıtin ádet bar. Kóńil kúı, mahabbat, dostyq lırıkasyn «ot basy, oshaq qasynyń óleńi» dep mensinbeı qaraımyz. Dúnıe júzinde Halyqaralyq Nobel syılyǵynyń laýreaty ataǵyn tuńǵysh alǵan aqyn áıel, Chılı qyzy Gabrıela Mıstral (shyn aty Lúsıa Goloı) ystyq qandy sezimge toly mahabbat lırıkasymen álemge aty shyqqan. Sezimniń súıinishi de, kúıinishi de adamdy ne zamandy tańdamaıdy emes pe? Qýanbaıtyn, qaıǵyrmaıtyn, súımeıtin, jek kórmeıtin adam bola ma? Endeshe, asyl sezimderdi jyrlaıtyn óleńderge muryn shúıirip qarap, ózimizdi kúlki qylmaıyq ta. Kerisinshe, azamattyq áýendegi jyrlar týraly «poezıa joq — qurǵaq aıqaı, pýblısısıka» deıtinimiz taǵy bar. «Bylaı tartsań, ógiz óledi, bylaı tartsań, arba synadynyń» keri. Árıne, bul sekildi talǵaýsyz, syńarjaq pikirlerdi, neshe jerden synasa da, jurttyń bári birdeı qabyldaı bermeıdi. Biraq bizdiń ádebı orta, onyń búgingi dárejesine mundaı taıyz túsinýshilik tipti de laıyq emes dep oılaımyn.

Ádebı syn máselesi haqynda men mynadaı oıdamyn: osyny maqtaý kerek dep dálelsiz, keıbireýdiń ortanqol shyǵarmasyna tatymaıtyn bireýdiń dúnıesin bórkimizdi qolymyzǵa alyp, maqtap-madaqtaý; reti kelip qaldy — synap tastaý kerek dep synap-mineý; ishteı bilip-sezip turyp, elemegen bolǵansıtyn jasandy únsizdik — osy úsheýi de ádebıet úshin de, ádebıetshi úshin de zıansyz qubylys emes. Bul — ónerge qıanat jasaǵandyq. Al ónerge qıanat jasaý — qylmys, ózińniń aryńnyń aldynda kináli ekenińdi sezine almaǵanyńmen birdeı beıshara topastyq. Topastyq — sezim aýrýy; qaı aýrýdyń da etek alyp ketse, emdeý dúrbeleńiniń mol bolary belgili.

Jurt oıynan shyǵar synshy bolý ońaı sharýa emes. Demek, qolyna qalam ustaǵannyń bári syn-pikir aıtady dep gazet-jýrnaldardyń kez kelgenniń pikirin usyna salýy tóńireginde de oılastyrǵan jón. Synshy bolý, shyndyqty aıta bilý — sheberlik. Baǵzy zamandardaǵy shyndyqty aıtqannan shyńyraýǵa batyp ketkenderdiń taǵdyry tekten-tek qubylys emes. Shyndyqtyń betine tike qaraýǵa o bastan-aq kez kelgenniń júregi de, júzi de shydaı bermegen. Jaqsylyq pen jamandyqtyń, aqıqat pen jalǵannyń kúresi tirshilikke tán qubylys bolǵandyqtan, shyndyqty da, shynshyldyqty da onsha táýir kórmeıtinder barshylyq. Biraq bizdiń dáýirimizde ondaı ymyrashyldyqqa barý, ádebıetke, ónerge qıanat jasaý — jazyqsyz janǵa jala japqanmen birdeı áreket dep qabyldanýy kerek.

Bul pikirlerdiń bári — dáýir adamynyń ary men janyn, kirshiksiz ishki dúnıesin, móldir sezimin shabyttan týǵan ǵumyrly jyrlarmen órnektesek degen nıetten týǵan oı.

1976

---