InfoHub Logo

Áıelder men genderlik tarıh Reseıde orys klasıkalyq tarıhnamasynda jınaqtalǵan orasan zor tarıhnamalyq muranyń, sondaı-aq batystyq fılosofıalyq oıdyń negizgi tujyrymdamalary men teorıalarynyń áserinen tez damı bastady.Eýropada áıelder tarıhyn HH ǵasyrdyń 20-jyldarynda aǵylshyn jazýshysy V.Výlf, sodan keıin Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalar aldynda ony polák zertteýshisi L.Harevıchova oy taqyryptarǵa arnalǵan eńbekter jaza bastady.Áıelder zertteýleriniń taǵy bir teorıalyq qaınar kózi - jańa gýmanısik psıhologıa nemese K.Rodjers pen A.Masloýdyń «adam áleýeti úshin qozǵalysy», - ár adamnyń ózin-ózi ustaý, qorshaǵan ortanyń qysymyna qarsy turý quqyǵyn taný. Bul kózqarastar áıelderge, onyń ishinde ótken tarıhta ózderiniń jeke, áıeldik múddeleri úshin kúresti kórgisi keletin áıeldermen úndes boldy.

Tarıhtaǵy «áıelder zertteýleri» mazaqty jeńe otyryp, azappen dúnıege keldi. «Áıelder tarıhyn» jalpyǵa birdeı qabyldanǵan túrde ótkendi sıpattaýdan ajyratý úshin tipti jańa termın oılap tapty. Tanystyq sóz tarıhy bolǵandyqtan («HIS story», «Onyń tarıhy», «er adam týraly áńgime» dep oqyńyz) jáne de (HER story - Onyń hıkaıasy - áıel týraly) túzetýge týra keldi. 

Ideıalar áleminde osyndaı tóńkeristi jasaý úshin belgili bir áleýmettik-saıası jáne teorıalyq-ádisnamalyq alǵysharttar qajet boldy.

• Reseıdegi áıelder tarıhy salasyndaǵy zertteýlerdi kezeńdeýdi N.L.Pýshkarevanyń «Orys áıeli: tarıh jáne qazirgi zaman» eńbeginde tabýǵa bolady. Orys jáne shetel ǵylymdarynyń áıelder taqyrybyn eki ǵasyrlyq kezeńderdi zertteýi, onda eki ǵasyr boıyna Reseı jáne shetelde júrgizilgen zertteýlerdiń jalpy baǵyttary taldanady (1800 - 2000). Avtor kelesi kezeńderdi anyqtaıdy:

• 1800-1917 jj. - Reseıdiń revolúsıaǵa deıingi tarıhnamasyndaǵy «áıelder tarıhy» týraly ıdeıalar

• 1917-1985 jj - keńes zertteýshileriniń eńbekterindegi «áıelder tarıhy» suraqtary;

• 1986-2000 jj - Reseıdegi «áıelder tarıhy» salasyndaǵy sońǵy jańalyqtar.

N.A.Nekrasovtyń «Orys áıelderi» poemasy (1871-1872) - 1825 jyly Sankt-Peterbýrgtegi Senat alańyndaǵy kóterilis qatysýshylary, dekabrısterdiń áıelderi týraly. Dekabrıstter dáýiriniń keıipkerlerinde Nekrasov 435 mektep oqýshylary úshin olardy HİH ǵasyrdyń 60-70 jyldaryndaǵy orys áıelderimen biriktiretin qasıetterdi izdep, anyqtaǵan.

Avtor: Ózenbek S.B

---