InfoHub Logo

Totalıtarızm ornaǵan memlekette qoǵam ómiriniń barlyq salasy bıliktiń baqylaýynda bolyp, adam bostandyǵy men konstıtýsıalyq quqyqtary joıylady, opozısıa men ózge saıası oı ókilderi saıası qýǵyn-súrginge ushyratylady. Saıası rejımderdiń birneshe túri bar. Halyq bıliktiń birden-bir qaınar kózi dep tanylǵan jáne bılik óz qalaýy men múddesine saı júzege asyrylatyn rejım demokratıalyq dep atalady. Sonymen qatar, eki demokratıalyq emes rejım belgili: avtokratıalyq jáne totalıtarlyq. Avtokratıalyq rejımde bılik óz bıliginiń zańdylyǵy týraly qoǵamdyq kelisimge qol jetkizýge mán bermeıtin bir nemese birneshe basshylardyń qolynda shoǵyrlanǵan.

Totalıtarlyq rejım kezinde memleket adam ómiri men qoǵamnyń barlyq salalaryna aralasady.Saıası kelispeýshilikterdiń kez kelgen kórinisi aıaýsyz joıylyp, tamyrymen joıyldy. Bul totalıtarlyq rejımniń jumys isteýiniń negizgi erejesi. Mundaı basqarý júıesi eshqandaı synǵa tótep bere almaıdy. Totalıtarlyq baqylaýdyń negizi bılikke qatysty kez kelgen syndy múmkin emes, is júzinde joq jáne paıdasyz etý boldy. Sondyqtan bılik bılik pen jazalaýshy memlekettik qurylymdar – ishki ister, qaýipsizdik qyzmetteri, fıskaldyq jáne salyq organdary, prokýrorlar men áskerge tolyq baqylaý jasaǵan jaǵdaıda ǵana ózin qorǵaldy dep sanady.Totalıtarızmniń keıbir belgileri 1950 jyldary Shyǵys Eýropa elderinde paıda boldy. keńestik júıege táýeldi bolǵandyqtan. Olar mundaı rejımniń birneshe túrin ajyratady.

• Birinshi (doktrınalyq) túri qatań, qalyptasqan ıdeologıalanǵan júıelerdegi qoǵamdy basqarý jáne manıpýlásıalaý formasy boldy. Memleketter kelispeýshilikti absolútti basý júıesin qurdy, ıdeologıaǵa monopolıa, birtutas partıalyq júıe, ekonomıkalyq básekelestik joıyldy, adam baqylanatyn «qoǵam uıashyǵy» boldy. Kez kelgen qarsylas memlekettik qylmysker bolyp sanaldy.
• Ekinshi (áleýmettik beıimdelgen) túri qoǵam ómiriniń erejelerin manıpýlásıalaýǵa negizdelgen. Ol Konstıtýsıa men zańdardy elemeý nemese olardy ózine qajetti baǵytta túsindirý úshin resýrstarǵa ıe. Opozısıa demonstratıvti túrde tynyshtaldy, onyń eń belsendi ókilderi ómirlerin túrmede aıaqtaıdy nemese iz-túzsiz joǵalady. Bul túrdiń eń tán ereksheligi - adamdardyń fızıkalyq joıylýy jáne rejımniń shyndyǵyna boı aldyratyn osy qoǵamǵa beıimdelýi.

Totalıtarlyq rejımniń negizgi belgilerin 1956 jyly K.Frıdrıh pen Z.Bjezınskıı anyqtady.Olardyń ishinde: árbir adam moıyndaýǵa tıis resmı ıdeologıa; buqaralyq aqparat quraldaryna monopolıa; qarýly kúrestiń barlyq quraldaryna monopolıa; terorıstik polısıanyń baqylaý júıesi; ekonomıkany basqarýdyń ortalyqtandyrylǵan júıesi.

Basqa zertteýshiler olarǵa taǵy birneshe belgilerdi qosty:

• qoǵamdyq ómirdi shekten tys memlekettik etý;
• bıleýshi ​​partıanyń rólin quqyqtyq bekitý;
• partıalyq jáne memlekettik avtorıtarlyq-búrokratıalyq ınstıtýttardyń kómegimen adamǵa bıliktiń zorlyqpen ústemdigin júzege asyrý;
• qoǵamdy tolyq qaıta qurý baǵdarlamasyn júzege asyrý úshin halyqty kúshtep jumyldyrý.

Bir dárejede barlyq belgiler barlyq totalıtarlyq rejımderde boldy. Uqsastyqtarmen qatar totalıtarlyq rejımderdiń ártúrli túrlerin bir-birinen ajyratatyn belgili bir aıyrmashylyqtar da boldy.

İs júzinde totalıtarızm qoǵam ómiriniń saıası, ekonomıkalyq jáne rýhanı salalaryn tolyq baqylaýǵa tek KSRO-da I.V. Stalınniń dúnıeden ótkenge deıin júrgizilgen.

1922 jyly naýryzda RKP (b) Hİ sezinde Bas hatshylyq qyzmeti bekitilip, oǵan I.V.Stalın saılandy. Aıtarlyqtaı qabiletke ıe bolǵan Stalın óz adamdaryn memlekettik qyzmetke ornalastyrdy, onyń nusqaýlaryn oryndaıtyn tikeleı oryndaýshylardyń kómegimen partıa sheshimderiniń, memlekettik qaýlylardyń, zańdardyń ótýin baqylap, júzege asyrdy. Alaıda, Stalın qýǵyn-súrginniń kómegimen ǵana ózin bılikke bekite aldy. Qazirdiń ózinde 1928-1930 jj. («Shahta isi», «Eńbekshi sharýalar partıasy» jáne «Ónerkásiptik partıaǵa» qatysty sot isi) alǵashqy ister ınjener-tehnıkalyq mamandarǵa qatysty júrgizildi.                       

30-jyldardyń basynda. eski bólshevıktik gvardıaǵa jáne basqa partıa qyzmetkerlerine qarsy saıası qýǵyn-súrgin júrgizildi. El taǵdyryndaǵy betburys 1934 jyly partıanyń 17-sezi kezinde bas hatshyny qaıta saılaý kezinde jappaı burmalaý oryn aldy. Negizgi básekeles S.M.Kırov 1934 jyly 1 jeltoqsanda óltirildi. 1936-1938 jj. Lenınniń qarýlastary – N.Zınovev, L.Kamenev, N.Býharın atyldy. Terrordyń shyńy 1937 jyl boldy.

Resmı derekterge súıensek, stalındik totalıtarızm kezeńinde (1921-1953) 3,8 mıllıon adam repressıaǵa ushyrap, onyń 786 myńy atylǵan.

1937-1938 jj. 1,4 mıllıon adam tutqyndaldy, olardyń jartysy atyldy. Terrordyń negizgi maqsaty – boljamdy opozısıany joıý, onyń paıda bolý múmkindigin joqqa shyǵarý, jalpyǵa birdeı qorqynysh atmosferasyn qurý bolǵan, buǵan 1938 jyldyń aıaǵyna qaraı qol jetkizildi.

Keńestik totalıtarızmniń ózindik bir ereksheligi - onyń ımperıalyq tabıǵaty. Onyń osy ózgesheligi kúni búginge deıin Reseıdegi keıbir ultshyl pıǵyldaǵy antıkommýnısterdiń ózin de jańylystyrýmen júr. Eger Reseı ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde damýdyń demokratıalyq jolyn tańdasa ne bolar edi, degen saýalǵa jaýap ta sonshama qarapaıym. Sóz joq, Eýrazıanyń bir qatar egemen memleketteriniń, eýropalyq eldermen salystyrýǵa keletin joǵary ıntegrasıalyq potensıaly bar tolyqqandy memleketterdiń negizinde tıimdiligi joǵary ekonomıkalyq keńistiktiń qurylýy óter edi. Rejımniń is júzindegi bátýashyldyǵy ımperıanyń ydyraýyna ákelip soǵar edi. Óıtkeni, dál keńestik totalıtarızm búkil eýrazıalyq keńistiktegi ımperıalyq uıymdardyń saqtalýynyń basty tetigine aınaldy.                                           

Mańyzdy máseleniń biri - totalıtarlyq júıe júzege asyrǵan ónerkásiptik jańartý (modernızasıa) bolǵan edi. Álemniń ár elderinde HH ǵasyrda, ásirese onyń ekinshi jartysynda tabysty júzege asyrylǵan jańartýlardyń tájirıbesi keńestik modernızasıanyń basqalardan prınsıpti túrde erekshelengenin kórsetedi.Keńestik modernızasıa bolsa, adamdardyń ekonomıkalyq yntalanýy boıynsha emes qatań kúshteýimen júzege asty.

Basqa elderde tabysty júrgizilgen modernızasıanyń nátıjesinde ózin-ózi rettestirip otyratyn qýatty tutqalary bar ıkemdi de, san-salaly naryqtyq ınfraqurylym jasaldy. Keńestik modernızasıanyń nátıjesinde shekten tys ortalyqtandyrylǵan, qaıtymy az, ıkemsiz ekonomıkalyq júıe quryldy. Túptiń túbinde dál osy jaǵdaı totalıtarlyq rejımdi qulatyp tyndy. Keńestik modernızasıanyń qajettiligi óz jerlerinde sharýlardy tap retinde joıýdy da júzege asyrdy. Olar eń arzan jumys kúshin qurady. Buǵan qosa jappaı repressıalar nátıjesinde ashylǵan san myń konslagerler shyn máninde quldyq eńbekti paıdalanýdyń naǵyz úlgisi bolǵan edi. Saıası repressıalardyń nege kerek bolǵanynyń bir sebebi de osynda. Ol ashsa alaqanda, jumsa judyryqta bolatyn ári tegin, ári qyrýar jumys kúshin jasaqtaý maqsatyn kózdegen-di.Totalıtarızmdi tóńkerip tastaǵan basty sebepterdiń biri - ulttyq másele edi. Jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy bul máseleni «japqysy» kelgen qanshama quıtyrqy saıasat júrgizilse de, onyń janartaýy aqyry atylmaı qoımady.

Keńestik totalıtarızm erekshelikteriniń biri, ulttyq tarıhqa shekten tys kúdikpen jáne ult mekendegen terıtorıaǵa durys jaǵynan  qaramaǵany edi. Totalıtarızm etnıkalyq terıtorıany dalıyp «bos jatqan áleýmettik keńistik» dep uqty. Onyń aıqyn aıǵaǵy - árbir qazaq úshin qasıetti bolyp sanalatyn rýhanı orta Semeı jerinde ıadrolyq synaq aılaǵynyń jasalýy. Kez kelgen halyq óziniń etnogenetıkalyq terıtorıasynda tól mártebesin, mádenıetin, tilin saqtaýǵa umtylady. Al, Qazaqstan totalıtarlyq rejım tarapynan ulttyq múddelerge mensinbeı qaraý pıǵyly erekshe júzege asqan meken boldy.                                                                                                    

HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda bılik júrgizgen, komýnıstik sıpattaǵy totalıtarlyq memlekettiń negizin qalaǵan V.I.Lenın men totalıtarlyq memleketti tikeleı qalyptastyrǵan I.V.Stalınniń tusynda 46,6 mıllıon jan qurban bolǵan.Osynaý jazyqsyz jandardy ajalǵa ushyratyp, qabirler ústinde sosıalızmdi tolyq jeńiske jetkizip, totalıtarlyq memleket qurǵan Stalınniń totalıtarlyq teorıany ózi oılap tappaǵandyǵy belgili. Totalıtarızm teorıasynyń tamyry óte tereńde jatyr, ol ǵasyrlar qoınaýynan bastaý alady. Stalın - totalıtarlyq teorıany shyn máninde júzege asyrǵan qanquıly praktık, sonymen bir qatarda ony damytýshy da. Árıne, ol totalıtarlyq memleketti qalyptastyrýda óziniń ustazdarynan asyp tústi.

Adamzat tarıhynyń san myń jyldyq tarıhynda bılik júrgizgen san alýan qanisherler men qanquıly jendetter bolǵan. Alaıda HH ǵasyrda júzege asyrylǵan totalıtarızm zulmatyndaı qasiretti adamzat tarıhy bilmeıdi.

HH ǵasyrdyń beıbit kezeńderinde álemniń túrli elderinde 170 mln. adam qyrylyp-joıylypty. Solardyń 110 mıllıony nemese úshten ekisi, komýnıstik baǵdardaǵy elderdiń úlesine keledi.HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda bılik júrgizgen, komýnıstik sıpattaǵy totalıtarlyq memlekettiń negizin qalaǵan V.I.Lenın men totalıtarlyq memleketti tikeleı qalyptastyrǵan I.V.Stalınniń tusynda 46,6 mıllıon jan qurban bolǵan.      

Alashorda qaıratkeri Ahmet Baıtursynovtyń 1919 jyly jaryq kórgen «Revolúsıa jáne qyrǵyzdar» dep atalatyn áıgili maqalasynda naqty aıtylǵandaı, «qazaqqa aqpan revolúsıasy qanshalyqty túsinikti bolsa, qazan revolúsıasy sonshalyqty túsiniksiz boldy» jáne keńestik bıliktiń kúıreýine deıin sol túsiniksiz kúıinde qaldy. Olaı deıtinimiz, 1917 jylǵy aqpan revolúsıasynan keıin bılikke umtylǵan bólshevıkter, áý-bastan qara halyqty aldap-arbaý, eriksiz kúshteý ádisteri arqyly jumysshy men sharýa odaǵyna negizdelgen qoǵam qurý maqsatyn kózdegeni aıqyn.

Totalıtarlyq tártiptiń negizgi belgileri:

- qoǵamdaǵy saıası-áleýmettik tártiptiń kúshpen ornatylýy;

- áleýmettik toptardyń bostandyǵynyń shektelýi;

- memlekettik nemese jalǵyz basqarýshy partıanyń ıdeologıasynyń júrgizilýi;

- beıimdelýshiliktiń (konformızm) qalyptasýy: ishteı kelispese de, bılik basyndaǵy adamdardyń yǵyna jyǵylyp, beıimdelý.

 QazUÝ magıstranty: Ózenbek S.B

---