InfoHub Logo

...Qazaq, qalmaq jasaqtary eki tóbeniń basyna jınalyp, qan tógispek úshin birin-biri jekpe-jekke shaqyrady. Qalmaq jaǵynan dene bitimi erekshe, iri jasaq Jamqaıyn atyn oınatyp, eki tóbeniń ortasyndaǵy jazyqqa shyqty da, naızasynyń qazaq jasaqtaryna qaratty. Ol jekpe-jekke shaqyrýdyń belgisi edi. Jamqaıynnyń zor tulǵasyn kórgen qazaq qoly abyrjyp, turyp qaldy. Dáti shydap, jekpe-jekke eshkimniń shyǵa qoımaıtyn syńaıyn baıqaǵan Hangeldiniń qany qashyp, surlanyp, jan-jaǵyna qarap, sarbazdaryn ótkir kózderimen sholyp ótedi. Osy kezde ortaǵa atan tósti qulagerin oınatyp, Hangeldiniń aldyna Áıteı jetip keledi de:

— Ata, batańyzdy berińiz! Jekpe-jekke men shyǵamyn! — depti. Sonda Hangeldi onyń túrin kórip:

— Balam, jastaý ekensiń, jasyń neshede? Qaıratyń qandaı edi? — dep suraıdy. Áıteı:

— Ata, jasym on jetide, bir top tal shybyqty buraǵanda sýyn shyǵarýshy edim, — deıdi. Hangeldi:

— Olaı bolsa, balam, Alla jar bolsyn! Báıdibek babanyń arýaǵy qoldasyn, áýmın! — qysqa qaıyryp, batasyn beredi.

Aýyzdyqpen alysqan qulagerin ortekedeı orǵytyp Áıteı de jazyqqa shyqty. Eki sarbaz bir-birine quıyndata qarsy shaba jóneledi. Basyn jibergen qulagerdiń quıryǵy ushqan qustyń qanatyndaı túp-túzý bolyp kórindi. Eki at bir-birine jaqyndaǵanda, batyrlar ustaǵan naızalardyń qalqanǵa tıgen ashty daýystary shańq-shańq etip, bar nazaryn osy sarbazǵa aýdaryp turǵan jasaqtarǵa estilip turdy. Ekeýi birin-biri kópke deıin ala almaıdy. Qalmaqtyń qara kúshi basym bolǵanymen, amal-tásili shamaly, qımyly borpyldaq eken. Áıteıdiń shapshańdyǵyna tótep bere almaǵan qalmaq ábden qan sorpa bolyp terlep, berekesi kete bastady. Ekeýiniń urysqany qansha ýaqytqa sozylǵanyn kim bilsin, bir kezde kóz ilespes jyldamdyqpen qımyldaǵan Áıteı naızanyń ushymen qalmaqtyń kindiginiń ushynan shanshyp, burap-burap jiberip, tartyp qalǵanda, onyń ishek-qarny aqtarylyp, ózimen birge jerge túsedi. Jerge eki búktelip top ete túsken jaýynyń basyn Áıteı qylyshymen shaýyp alady. Muny kórgen qazaq jasaqtary qýanǵanynan «Baqtıarlap, Qarasaılap» tóńirekti kúńirentip jiberedi. Qalmaqtar jaǵy aldyńǵy seniminen aırylyp, qatty abyrjıdy. Olardyń jan-jaqqa bytyrap qasha bastaǵanyn baıqaǵan qazaqtar lap qoıyp, jaýdy jeńedi. Osy urystan keıin sol jerdiń aty «Oırantóbe» bolyp aıtylyp keledi.

Ata-babanyń arýaǵy qoldap, alǵashqy ret qalmaqtyń Jamqaıyn batyrymen jekpe-jek urysta jeńiske jetken bala jigit Áıteıdiń ataǵy tez arada Jetisý aımaǵyna taraıdy. Áıteıdiń jurt kózine túsip, batyr degen ataqqa ıe bolyp, soǵysqa naǵyz aralasqan kezi osydan bastalady. Hangeldi Áıteı batyrdy sarbazdarynyń myńbasy etip saılaıdy.

Jalyndaǵan jas jolbarys Áıteı batyr áskerı qolbasshylyqqa ıe bolǵan soń, dereý iske kirisedi. Alǵashqyda áskerı jorylǵyny neden bastaryn bilmegen ol, aǵaıyn-týǵannyń bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, uıymshyldyq demeýi arqasynda tizgin-shylbyrdy jetegine alǵannan keıin, ar jaǵyn tez-aq meńgerip ketedi. Endi bólinip jarylmaı, tek bilek kúshin biriktirip, bir judyryqtaı jumylyp, tize qosqan durys dep bilgen Áıteı batyr, endi urysty qalmaqpen qalaı júrgizý kerek ekendigin aqyldasý máselesimen ózinen alty jas úlkendigi bar jáne qolbasshylyq tájirıbesi mol, İleniń arǵy betindegi ataǵy áıgili qolbasshy Shapyrashty Naýryzbaıǵa jınalǵan qolynyń sany, at-saımany, qural-jabdyǵy belgili bolǵan soń, Úshqońyr bıigine bórili baıraǵyn tigip, jasaǵyn sapqa turǵyzyp, urysty túnde bastamaq bolǵan josparyn óziniń arnaıy habarshysy arqyly jibergen. ondaǵy maqsaty — qazirgi Qaskeleń qalasy men Shamalǵan aýylynyń jerine qalmaqtyń hany men, onyń qolbasshysy, ári túmenbasy Qaskeleń basyp alǵan aýyldy, mekenderdi bosatý edi. Ony estigen Naýryzbaı İle ózeniniń oń qanatyndaǵy Taıqabaı ótkelinen ótip, jaýdyń teristik jaǵynan Qaraoıdaǵy Jamanbulaqtyń ońtústik etegine kelip, at basyn tiredi de, tóstegi Áıteıge óziniń kelgendigi jóninde jáne urysty qalaı júrgizý týraly qysqa-qysqa nusqaý aıtyp, habarshy jiberedi. Nusqaýdy alǵan Áıteı batyr túngi soǵysty ashý úshin úshqońyrdan ápsátte joq bolady. Taý betindegi qalmaqtar olardyń qaıda ketkenin bilmeı qalady. Bul kezde Naýryzbaı qolbasshynyń buıryǵymen Áıteı óz qolyn ekige bóledi de, bir bóligin Qarǵaly taý saǵasyndaǵy qystaqtyń basyna qaraı, ekinshi bóligin Qasymbek ózeni arqyly Qaskeleń men Shamalǵanǵa jiberedi.

Qalmaqtyń hany Shamal ózenin jaýlap alǵan jerlerinde birneshe myńdaǵan qazaqtyń moınyna tas baılatyp, İle ózenine batyryp, tunshyqtyrady. Elimizdiń úrim-butaǵyn túgeldeı joıyp jiberý maqsatymen jasóspirim balalar men bas kóterlerine deıin naızamen túırep aıaýsyz qyrdy. Shamal han kezinde osyndaı adam balasy estip kórmegen nebir sumdyq tásilderin qoldandy. Óziniń qanisher qatigezdigimen kúlli eldiń úreıin qashyrdy. Jantúrshigerlik mundaı azaptan qoryqqan halyq jan saqtaý úshin taý-tasty, saı-saıdy saǵalap bas panalap, bosqyndady. Al Qaskeleń osy jaýyz Shamal hannyń seriktesi, sonaý Narynqoldan Qordaıǵa deıingi aralyqty alyp jatqan qalmaq áskeriniń túmenbasy edi. Qan tógilgen, bet qaratpaıtyn joıqyn qyrǵyndy tikeleı basqarǵan osy Qaskeleń.

Minekı, ıtqorlyqty kórgen eldi, ata qonys, babalardyń týyp-ósken mekenin qalmaqtyń jezdi, ýly tyrnaǵynan azat etý úshin urys belgilengen kúnnen bir kún buryn Naýryzbaı bastaǵan qol teristikten Qaskeleńge soǵys bastaıtyn bolyp kelisilgen edi.

Qarǵaly qystaǵynda on atan túıe soıylyp, órkeshi men aqshelegi túgel shyjǵyrylyp, maıy ádeıi daıyndalǵan kespekterge quıyldy. Kesh aldynda ár sarbazdyń qolyndaǵy eki qarystaı eski qap jyrymy jińishkertilip tilinip, maıǵa batyrylyp, naızanyń jalaýlyǵyna baılandy. Sóıtip, Áıteı bastaǵan qol, Úshqońyrdyń etegindegi qalmaq áskerine ymyrt jabyla atoı saldy. Qystaqtarǵa jaqyndaǵanda maıǵa batyrylǵan qap jyrymyna ot qoıyldy. Qarańǵy túnde qalmaqtarǵa jan-jaqtan ot qaptap, «Baqtıarlap, Qarasaılap» kúńirenip, tónip sarbazdar kele jatty. Mundaı sumdyqty jaı qalmaq túgil, talaı soǵysty basynan keshirgen Shamal han men onyń túmenbasy Qaskeleńniń ózderi ony kórgende esteri ketti. Búkil dalada ot kóship kele jatty. Eren úıin tiktirip, rahat ómirdiń dámin tatyp qalǵan Shamal han, Qaskeleń abyrjyp, sasqanynan jendetterine buıryq berip jatty. Biraq olardy tyńdaýǵa tún ishinde eshbir qalmaqtyń shamasy kelmedi. Osy túnde qalmaq ábden soqqy jep, kóp qyryldy. Byt-shyt bolyp qashqannan qalǵany ertesine Qaskeleńniń qarasazynda keskileske tústi. Áıteıdiń Qaskeleń saıymen kelgen jasaqtary Naýryzbaı bastaǵan qolǵa qosylyp, olar da eren erlik kórsetti. Jeńilip bara jatqanyn anyq baıqaǵan Qaskeleń, «jekpe-jek, jekpe-jek!» dep bar daýysymen aıǵaı saldy. Qashan da qanǵa qan, bas batyrǵa bas batyr jekpe-jekke shyǵatyn dástúr bar ǵoı. Sondyqtan qalmaqtyń batyry Qaskeleńmen jekpe-jekke Shapyrashty Naýryzbaıdyń ózi shyqty.

Buryn aty belgisiz bolyp kelgen Naýryzbaıdy Qaskeleń tipti kózine de ilgen joq. Naýryzbaı ala atyna mingenshe, Qaskeleń tuqyl kúreńmen maıdannyń ortasynan eki sydyryp ótti. Áldeneni qalmaqsha aıǵaılap qoıady.

Ala atyna minip (onyń eki aty bar edi, bireýin joryqta, ekinshisin osyndaı aıqasqa minedi), maıdan alańyna Naýryzbaı bettegende qalmaq bitken shý ete tústi. Óıtkeni Naýryzbaıdyń erekshe bitken zor tulǵasy olardyń mysyn basyp ketip edi. Qatty abyrjyp, júıkesi taýsylyp ketken Qaskeleń qamshyny kúreńine ústi-ústine salyp baýyrlatyp-baýyrlatyp jiberedi.

Ekeýiniń urysy kópke sozylǵan joq. Naýryzbaı salǵan kók súńgi á degende-aq Qaskeleńniń arqasynan bir-aq shyqty. Naýryzbaı naızasyn sýyryp alǵanda, Qaskeleń eki búktelip sylq ete tústi. Eri aýyp, baýyryna túsken kúreń aty eki artqy aıaǵyn tepkilep maıdan alańynda shaýyp júrdi. Sol kezde Shamal hannyń qalmaqsha aıǵaıy shyqty da, at ústindegi bar qalmaq sholan uryp, ortada turǵan Naýryzbaıǵa lap qoıdy. Qazaq qoly attaryna qamshy basty. «Baqtıarlaǵan, Qarasaılaǵan» daýys búkil dalany kúńirentip jibergendeı boldy. Urys, julys, shabys. Bireýdi bireý bilip bolmaıdy. It batpaqtap, kúshik súringendeı aıqas boldy. Qalmaqtan da, qazaqtan da shyǵyn az bolmady. Endi jeńilip bara jatqan Shamal han qoly teristik shyǵysqa qaraı qasha bastady. Qazaqtar sońynan qýa júgirip, birazyn óltirip, birazyn tirideı ustap, qolǵa túsirdi. Aman qalǵandary qashyp, Topar túsip ketti.

Bir-eki aıdyń shamasynda Shamal han qaıtadan bytyrap ketken jasaqtaryn jınap, soǵys bastady. Alǵashqy sátte-aq kúsh alǵan qazaqtar sasqalaqtaǵan qalmaqtyń esin jıǵyzbaı bas salyp, toz-toz qyldy. Amaly taýsylǵan Shamal han endi jekpe-jek urysyn salý úshin aıǵaı saldy. Bul urysqa da Naýryzbaıdyń ózi shyqty. Biraq Shamal han Naýryzbaıǵa qaraǵanda qaýqary shamaly bolyp, bosmoıyn shoqparmen bir urǵanda-aq Shamal han attan qulady. Hany qulaǵan qalmaqtar qasha jóneledi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalańtós batyr

Elshibek batyr týraly

Berdiqoja (İ nusqa)

---