InfoHub Logo

Otandyq memleket jáne quqyq teorıasynda da, batystyq zań ádebıetterinde de ǵalymdar arasynda «azamattyq qoǵamdy» zertteýde san alýan kózqarastar bar. «Azamattyq qoǵam» degen uǵym alǵashqy qaýymdyq qoǵamda da, qulıelený formasıasynda da feodaldyq formasıada da bolǵan joq. Sebebi ol qoǵamdarda «azamattyq» degen uǵym bolǵan emes. Bul uǵym tek býrjýazıalyq qoǵamda ómirge keldi. «Azamattyq qoǵam degenimiz áleýmettik, mádenı jáne rýhanı salalardyń áreket etýin, olardyń qaıta óndirilýin, urpaqtan urpaqqa ótýin jáne ómir súrýin qamtamasyz etetin júıe, jeke ındıvıdterdiń jáne olardyń ujymdarynyń jeke jáne ujymdyq múddeleri men qajettilikteriniń júzege asýyna jaǵdaılar jasaýǵa baǵyttalǵan memleketke táýelsiz, jeke derbes qoǵamdyq ınstıtýttar jáne qatynastar júıesi. Osy múddeler men qajettilikter januıa, shirkeý, bilim berý júıesi, ǵylymı, kásibı birlestikter, asosıasıalar, uıymdar jáne t.b. arqyly kórinisin taýyp júzege asady».

Azamattyq qoǵam – menshik ıeleri bolyp tabylatyn erkin ındıvıdterdiń jáne olardyń birlestikteriniń ózindik múddeleriniń erekshe salasyn quraıtyn memleketten jáne saıasattan tys qatynastardyń (ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı, ónegelik, rýhanı, korporatıvti, januıalyq, dinı) jıyntyǵy.Quramyndaǵy músheleriniń arasyndaǵy ekonomıkalyq, mádenı, quqyqtyq jáne saıası qatynastary damyǵan, memleketten táýelsiz, biraq onymen ózara áreketttesýshi qoǵam, memleketpen birlese otyryp, damyǵan quqyqtyq qatynastar qurýshy, joǵarǵy dárejeli áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası, mádenı jáne moraldyq mártebeli azamattar qoǵamy.

Adamzat damýynyń búkil tarıhy boıynsha adamǵa qatysty ádil bolatyn, aqyl-parasat, bostandyq, sáttilik, tıimdilik jáne ádilettilik mekendeıtin ıdealdy qoǵamdyq qurylym úlgisin izdestirý, oıshyldardy árqashan tolǵandyrǵan. Qaıta órleý dáýirinen bastaý alatyn izgilik ıdeıalary, árbir tarıhı kezeńde oıshyldardyń eńbekterinde óz kórinisin tapqan. Úshinshi mynjyldyqqa aıaq basqan kezeńde, izgilik ıdeıalary jalpy álemdik dep tanylyp, óz kórinisin quqyqtyq memleket jáne azamattyq qoǵam ıdeıalarynda tabady.

Qazirgi álemde memleketter arasynda tyǵyz baılanys, jaqyndasý jáne ǵalamdaný úrdisteriniń keń etek alýy, sonymen qatar osy kúngi bolmys shyndyǵy, memleketterdiń, belgili bir standarttarǵa sáıkes kelýin, ózderine jáne adamǵa degen kózqarastardy jańadan, obektıvti túrde qalyptastyrýdy qajet etedi. Azamattyq qoǵamnyń damý tarıhy ejelgi Gresıa men Rımnen bastaý alady.Iaǵnı, bul termın alǵash ret Arıstoteldiń («societiascivilis») eńbekterinde qoldanylady, ony saıası qaýymdastyq retinde paıdalanady.

«Quqyqtyq memleket», «azamattyq qoǵam» túsinigi túp tamyrlaryn Arıstoteldiń polıs (koinoiapolitike — azamattyq qoǵam), Sıseronnyń societascivilis jáne tabıǵı quqyq ıdealarynan alady. Azamattyq qoǵam (koinoiapolitike, societascivilis, burgelicheGesellschaft, socitecivile) jáne saıası qoǵam, nemese memleket (polis, civitas, staat, etat, stato), máni boıynsha bir-birin almastyratyn termınder boldy. Ejelgi grek oıshyldary «saıası» túsinigine qoǵam ómiriniń búkil salalaryn engizgen: januıa, din, bilim alý, kórkem mádenıeti, óner jáne t.b. Politike-niń múshesi bolý, ıaǵnı, azamat bolý — memlekettiń múshesi bolý, ıaǵnı basqa azamattarǵa zıan keltirmeı, memleket zańdary boıynsha ómir súrý jáne áreket etý. Osyndaı túsinik ózgermegen qalpynda XVIII ǵasyrǵa deıin saqtalyp keldi. Dj.Lokktyń ózi «azamattyq qoǵam» jáne «memleket» túsinikterin ózara almastyrýshy retinde qoldanǵan. I.Kant óziniń eńbekterinde «burgerlicheGesselschaft» (azamattyq qoǵam) jáne memleket túsinikteri sınonımder retinde qoldanylady. Osy eki túsiniktiń bir-birine jaqyndyǵy J.-J. Rýsso eńbekterinde aıqyn kórinedi. Rýssoǵa sáıkes, ár azamattyń bıliktik qatynastarǵa qatysýyna, halyqtyń tolyq bılikke ıelenýine negizdelgen basqarý júıesi ǵana, zańdy kúshke ıe. Osynyń negizinde, Rýsso ókildik qaǵıdasyn synaǵan, óıtkeni onda azamat óziniń erkin basqa adamǵa tapsyryp, óziniń azamattyq quqyǵynan aırylady. Rýsso «societecivile», nemese azamattyq qoǵam, jáne memleket mánin osylaısha usynǵan. Orta ǵasyrdan jańa zamanǵa ótý shaǵy azamattyq qoǵamnyń memlekettik ınstıtýttardan ózgeshelikteri bar ekenin túsinýimenen aıshyqtandy. Osy turǵydan sol kezdegi orta ǵasyrlyq bytyrańqy memleketterdiń ornyna ulttyq memlekettiń qajettigi ıdeıalogıasy saıası ilimderge eleýli áser etti.

Muhambet Rahymjan Qaıyrbekuly
Qorqyt ata atyndaǵy QMÝ magıstranty

---