InfoHub Logo

Ol kúni Moskva samoleti keshikpeı, mezgilinde keldi. Jazýshylar odaǵy qarmasynyń kezekti plenýmynan qaıtqan qalamdas aǵalardy Almaty aeroportynda tań qarańǵylyǵynda qarsy aldyq.

Aqyn aǵanyń úıinde ekeýmiz ǵana áńgime áńgimelesip otyrmyz. Áńgime bir aýyq pleným jaıyna aýyssa, endi bir sátte jazýshylar brıgadasynyń Batys Qazaqstanǵa baratyn saparyna qaraı oıysady.

Saǵan bıyl Naryndy aralatamyn, Ordany kórsetemin, — deıdi ol sóz arasynda.

Ol maǵan óz josparlaryn áńgimeleıdi.

Shaǵyndaý ǵana eki poema jazsam deımin. Bireýi Lenın týraly. Ázirshe shartty aty —

«Ilıch kózimen». Ekinshisin — «Ot ishindegi qyz» dep ataǵym keledi. Mánshúk týraly.

Ol ot janarly úlken kózin maǵan qadaıdy. Sóıtedi de sal kúlimdep:

— Ekeýiniń de kólemi shaǵyn bolady. Uqtyń ba? Árqaısysyn joldan asyrmasam deımin...

Men kenetten áńgime betin kelesi kitap jaǵyna qaraı buramyn. Sen meniń sózimdi iltıpatpen tyńdap alady da:

Joq, qazaqsha bir tomdyq degendi ataı kórme. Meniń alpys jyldyǵym kele jatqan joq pa? Tomdyqtardy sonda shyǵarmaımyn ba?

Men úndemedim.

Ekeýmiz de tym-tyrys biraz otyrdyq.

Bul áńgime myń toǵyz júz alpys besinshi jylǵy fevraldiń kezinde bolyp edi.

Sondaǵy aıtqan alpysyna aqyn aǵamyz jetpeı ketti. Ony sum jal tótelep kelip jetelep áketti.

Joq, olaı emes, ol ómirden ketse de, kóńilden ketpeıdi. Durysynda, ol ómirden de ketken joq. Zymyraǵan sostavtan shaǵyndaý bir aıaldamada túsip qalǵan jaýynger sıaqty qaıran Tákeń sol men týǵan eldiń ormandary men kólderin, taýlary men dóńderin aralap kete bardy.

...Ol árdaıym sanamyzda, zerdemizde. Jóndi aǵara qoımaǵan alshyn sol qolymen bir qaıyryp qoıyp, shekesinen qaraǵan qalpynda ol bárimizdi de kárip turǵan tárizdi. Ol eshkimge de til qatpady, biraq ózinin áıgili óleńindegideı:

Emespin men mınıstr de, mıstr de,
Aqynǵa shen jaraspaıdy dástúrde.
Mıstr emes, Jarokov bop atanyp,
Óleńdettim Otanymda estim de! —

dep ishinen kúbirlep turǵandaı.

Iá, ol óziniń kir jýyp, kindik kesken jerinde, altyn besik týǵan tilinde tek qana Taıyr Jarokov bop atanyp, ómiri men ónerin, daryny men jalynyn kón ultty ádebıetimizdiń ıgiligine qaltqysyz jumsady.

Sandýǵashtyń saıraý úshin, suńqardyń samǵaý úshin jaralatyny sıaqty, ol poezıa úshin týǵan adam edi. Óleńi túgil, jaıshylyqtaǵy sóziniń ózi de uıqasta turatyn. Jıyn-májilisterde, aqyndyq delebesi qozǵan shaqtarda jyr shýmaǵyn deste-destesimen aqtaratyn.

Dúnıege aqyn bop kelgen Taıyr bireý ǵana bolýǵa tıis edi. Ol shynynda solaı boldy da! Pýshkın bireý, Abaı bireý bolýǵa tıis. Sol aıtqandaı, Taıyr da qaıtalanbas talant retinde bireý ǵana edi. Tabıǵat oǵan darqan daryn, asqaq aryn, jomart júrek syılady. Endi bizge Taıyrdy qaıtalaıtyn ekinshi Taıyr kerek bolmas. Bizge Taıyrdy qaıtalamaıtyn, biraq onyń súıikti beınesin, serpini men qulashyn, asqaq úni men abzal adamgershiligin eske túsiretin myqty bir aqyn kerek-aq sıaqty.

Azamat aqynnyń komýnıs aqynnyń adamgershilik qasıeti aıtsa aıtarlyqtaı-aq edi ǵoı! Ańqyldaǵan aq kóńil, adal nıet deıtinińiz, adamǵa meıirbandyq, qamqorlyq, túrli tústi usaq minezderden ózin aýlaq ustap, ósek-aıańǵa boı aldyrmaý deıtinińiz Tákeńniń enshisine bitkendeı taýsylmas qazyna sıaqty edi-aý, shirkin! «Meniń syrym» atalatyn eleńindegi:

Bireýge ómirimde
Qas qylyp kórgen emen.
Janjalǵa, tegi, múlde
Bas suǵyp kórgen emen.
Bireýdi týǵaly men
Ósektep kórgen emen.
Ol ósek qýǵanymen,
Ósedi dep kórgen emen.
Kelgenshe osy jasqa
Kúndeýdi bilgen emen.
Kúndegish keıbir dosqa
Kúńkildep kórgen emen... —

dep keletin joldar áıteýir bir lırıkalyq qaharmannyń emes, aqynnyń óz basyna tán qadir-qasıetterdi ańǵartady.

Osylardy Tákeńniń ózgelerge ónege bolarlyqtaı minezi edi deı turyp, men abzal aǵamyzdy kóringenniń ıleýine kóne beretin asa kóńilshek etip kórsetýshilerdiń aǵattyq jasap alatynyn eskerte ketsem dep edim. Meıirban Tákeń, adal Tákeń ózinin komýnısa ar-ujdanyna, komýnıstik kózqarasyna qaıshy keletin nárselerdi qabyldaı bermeıtin. Tákeńniń adamgershiligi degendi, mine osylaı uǵyný kerek.

Tákeń qaldyrǵan ádebı mura jaıyna aýyssam, qazaq poezıasynyń ǵana emes, búkil sovettik poezıamyzdyń kórnekti ókilderinin biri, tamasha aqynymyz Taıyrdyń qandaı shyǵarmalar jazǵanyn oqyrmandar qaýymy jaqsy biledi ǵoı dep oılaımyn. Sondyqtan olardy sanamalap jatpaı-aq, jurttyń bári bile bermeıtin bir derekti habarlaı keteıin. Men osy arada sıfrlardy sóıletkim keledi. Taıyr qaldyrǵan tel shyǵarmanyń jalpy jol sany qyryq bes myńdy alqymdap tastaıdy da, aýdarmasynyń jol sany jıyrma .bes myńǵa jetip jyǵylady. Bárin qossaq jetpis myń jol bolyp shyǵady

Taıyr jyldardyń nemese kezeńniń jyrshysy emes, ol tutas bir eldiń aqyny. Ol qashanda dáýir deńgeıinen tabylyp, óz zamanynyń mezgildik bıik minbesinen til qata bildi. Ol adamdar úshin adamdar týraly jazdy.

Biz serpisek qulashty,
Taý qyrandaı serpemiz.
Biz serpisek qulashty,
Tańǵa urandaı serpemiz.
Biz serpisek qulashty,
Aıǵa qaraı serpemiz.
Biz serpisek qulashty,
Alǵa qaraı serpemiz!

Bul shýaqtardaǵy lepti lebizder áıteýir bir aqyl emes, aqyndyq formýlasy. Óıtkeni munda bizdiń sosıalısik ton serpin men ekpin, tegeýrin men qarqyn zor emosıalyq beınelengen.

Osyndaı asqaq aryn, tegeýirindi kúsh, jer men kókti qaýsyra keń qulash Taıyrdyń kóptegen óleńderiniń ózegi bolyp estiledi. Máselen, teńizde keme ústinde kele jatyp ol:

Ústim de kók, astym da,
Ústim be aspan, astym ba?
Qushaqtap juldyz, aı súıgen,
Kómeıinen kún kúlgen,
Nur sáýletti aspandy
Aıaǵymmen bastym ba?! —

dep, buryn-sońdy eshkim aıtpaǵan asa aıshyqty da áserli jyr shýmaqtaryn ernekteıdi. Joq, bul jaı kórkem órnek emes, bul — jandy sýret, bul — sovet adamynyń jeńimpaz kúshin, asyl armanyn ardaqtaý, kóńil kózin keleshekke qadap, onyń kelbetin kórsetýge qushtarlaný. Esterińizge sala keteıin, bul óleń 1931 jyly, ataqty «Kún til qatty» poemasynan úsh jyl buryn jazylǵan. Baıqap otyrsam, aspan álemin ıgerý ıdeıasyn óz poezıasynda kóterýdiń alǵashqy bir nyshanyn aqyn osynaý óleńinde abaılatqan eken.

«Kún til qatty» kezinde poezıamyzda ǵana emes, búkil ádebıetimizde iri qubylys bolǵan, soqtaly da syndarly dúnıe. Ol aspan álemin baǵyndyrýshylarǵa arnalyp qazaq ádebıetinde alǵash ornatylǵan kórkem eskertkish ispetti. Taıyrdyń ólmes-óshpes shyǵarmasynyń qundylyǵy da osynda.

«Kún til qatty» shýmaq saıyn shıyrshyq atyp, shyǵannan shyǵanǵa kóterile túsetin asqaq pafosqa qurylǵan. Mundaǵy obrazdar da, sóz kesteleri de iri bitimdi, áshekeıli de aıshyqty. Ylǵı bir eńsermeli ekpin, ylǵı 'bir shyrqaýlarǵa shyǵandaý, aqyr-aıaǵynda kóktegi kúnmen sóılesý...

«Kún til qatty» Taıyrdy qazaq óleńiniń bıik orbıtasyna shyǵardy da, ol bilekten ál, júrekten nár ketkenshe osy orbıtadan túsip kórgen joq. Osynaý orbıtada turyp ol ataqty «Tasqyndy» týǵyzdy.

Osynaý orbıtada turyp ol halqyna «Japandy orman jańǵyrtty», «Qumdaǵy daýyl» sıaqty som bitimdi dúnıelerin syılady.

Qazaq óleńiniń, jalpy sovettik óleńiniń uly ózeni arnasynda óz aǵynymen, óz tasqynymen tolassyz, tynbaı tasyp kele jatqan «Tasqyn» sol betimen keleshek urpaqtarǵa jetetinine eshkim de kúmándanbasa kerek. Jańa sovet qoǵamy tárbıelep ósirgen jańa adamdardy qazaq poezıasynda alǵash tulǵalandyryp, kórikti kelbetimen kórsete bilgen aqynǵa búgingi býyn da, bolashaq urpaq ta alǵys sezimin bildiretinine senim zor.

Aqynnyń sońǵy poemasy «Tasqynǵa tosqyn» da jańaǵy biz aıtqan bıik orbıtada turyp týǵyzǵan eń kúshti, eń áserli dúnıeleriniń biri.

Sóz ıini kelgende aıta keteıin, alpysynshy jyldardyń bas kezinde Taıyr poezıasynda sony sapa-sıpattar, tyń nár-naqyshtar belgi bere bastaǵan bolatyn. Menińshe, mundaı qasıetter «Taý jyrlaıdy» jınaǵyna engizilgen óleńderinen aıryqsha baıqalady. Taıyrdyń bul kezdegi shyǵarmalarynda shynaıy lırızm, tereńge bet alǵan fılosofıalyq tolǵanys-tebirenister únemi boı kórsetip otyrady.

«Tasqynǵa tosqyn» poemasynda da osyndaı qadir-qasıetter mol. Áńgime Esik kólinde bolǵan qaıǵyly haldy shyǵarma ózegi etip alýda emes. Áńgime «Tasqynǵa tosqynda» aqynnyń sulýlyqty, sulýlyq dúnıesiniń syrlaryn súısine jyrlaýynda. Túptep kelgende «Tasqynǵa tosqyn» sovet adamyna, onyń jasampaz enbegine, aldyńǵy qatarly ǵylymǵa arnalǵan gımni deýge ábden tatıtyn týyndy.

Aqyn bul poemasyn syrqattanyp júrgen shaǵynda jazdy. Soǵan qaramastan «Tasqynǵa tosqyn» óziniń ıdeıalyq-kórkemdik qýaty, sóz órnegi, til kestesi, obraz júıesi jaǵynan ete bir jarasymdylyqpen, kelbetti kórkemdikpen naqyshtalǵan dóńgelek bitimdi, ádemi dúnıe.

Taıyr Jarokov poezıasynyń órnegi baı, boıaýy ár alýan, yrǵaǵy men ıntonasıasy ári nazdy, ári sazdy, ári aryndy, ári jalyndy. Onyń óleńderi men poemalarynan bultty kúnniń kúrkiri men jazǵy jańbyr sirkirin, jasyl japyraqtyń dirili men kók qasqa bulaqtyń gúrilin estiseń; ormannyń generalyndaı qasqaıyp turǵan emendi, tik turyp uıyqtaǵan aq qaıyńdy, laqtyrǵan altyn doptaı bolyp Alataýdan asyp kele jatqan kúndi kóresiń. Bulardyń ústine qazaq aqyndarynyń ishinde kúnge aldymen til qatqan Taıyrdyń óleńinde kúnniń shýaǵy men shapaǵy, aı men juldyzdyń jaryǵy únemi sáýlelenip turady.

Qazaqtyń Taıyrdaı perzenti, Taıyrdyń asa talantty aqyny bolǵany — ol anyǵynda ádebıetimizdiń yrysy, abyroıy dep baǵalaý kerek. Eger ol týmasa, eger ol poezıa áleminde qanat qaqpasa — ulttyq óleńimizde bir iri aqyn máńgilik jetispeı turǵan bolar edi...

Taıyr Jarokov — týǵan halqynyń rýhanı, mádenı, ádebı tarıhynan ózine laıyq berik oryn alǵan soqtaly tulǵa. Ol poezıanyń alqara kók aspanynda únemi jarqyrap kórinetin sholpan juldyzy tárizdi, óz halqymen, qazaqtyń óleńimen máńgi birge jasaıdy!

---