InfoHub Logo

Kúndelikti balabaqshaǵa barý da balaǵa ózinshe qıyn. Balaǵa úıde yǵyr bolǵandytan, ózinen qutylý úshin, júıke sharshaǵandyqtan nemese basqa da mańyzdy bir jumystar shyǵyp qalǵandyqtan balabaqshaǵa berip jatyrmyz dep aıtýdan aýlaq bolyńyz. «Sen balabaqshada kóp dostar tabasyń, qyzyq oıyndar oınaısyń» dep uǵyndyrǵan jón.

Balańyz balabaqshaǵa tez úırensin deseńiz eń birinshi ózińizdi sabyrly ustańyz. Eshqashan ony kúshtep balabaqshaǵa qaraı súıremeńiz, «jylaýyńdy qoımasań, keshke úıge alyp ketpeımin» dep te qorqytýshy bolmańyz. Bala úshin balabaqsha «psıhologıalyq soqqy» bolmaýy kerek, kerisinshe ondaǵy bóbekter, tárbıeshiler, oıynshyqtar, oıyndar – bári-bári qýanyshty jaıtqa aınalýy kerek. Sondyqtan balabaqshaǵa balany aldyn-ala daıyndaǵanyńyz abzal.

Sizdiń jumysqa barǵanyńyz sekildi onyń da balabaqshaǵa baratynyn, endi estıar bolǵanyn, soǵan maqtanatynyńyzdy mindetti túrde aıtyńyz. Baqshada ony eshkim renjitpeıtinin túsindirseńiz, ol úıdegideı oıynshyqtardy emin-erkin alyp úırenetin bolady. Tańerteń balańyzdy balabaqshaǵa asyǵys-úsigis qaldyryp ketýshi bolmańyz. Qasynda bógelip, asyqpaı sheshindirińiz. Onyń qalǵysy keletindeı qyzyqty narselerdi kórsetińiz. Kópke deıin úırenise almaı jylaı beretin, tárbıeshilerdi kórse qashatyn balalar da bar. Munyń sebebin bilý úshin balańyzben ashyq sóılesińiz, bálkim tárbıeshiler durys qaramaıtyn shyǵar ne basqa balalar ókpeletken bolýy múmkin.

Balalardyń ylǵı da júgirip oınaǵysy keletini belgili. Sol sebepti de olar jıi qulaıdy, ústi basyn búldiredi. Oǵan bola jekirip, jazalaı berýdiń qajeti joq. Bala tek sizdiń aıtqanyńyzdy oryndap, oryndyqta erteli-kesh qaqıyp otyratyn bolsa, onyń oı-órisi damymaıdy, basy jıi aýyrady jáne óz qatarynan qalyp ósedi.

Balańyz qulap qalsa, denesin birdeńege soǵyp bolar-bolmas tizesin jaraqattap alsa, shoshynyp qalǵanda «kózińe nege qaramaısyń?» dep urysa jónelmeńiz. Durysy tynyshtandyryńyz, aldandyryńyz, jarasyn tańyńyz. «Eshteńe etpeıdi, áli-aq jazylyp ketedi» dep jyly sózben jubatyńyz.

Qandaı jaǵdaı bolsyn, balany qasqyr, jalmaýyz kempir taǵy basqa jaǵymsyz qorqynyshty kempirlermen qorqytýǵa bolmaıdy. Tosynnan úreılený, shoshyp qalý olardyń názik júıkesine qatty áser etedi. Odan keıin bala qarańǵylyqtan, qatty daýystan, bos bólmelerden qorqatyn bolady. Bul bala psıhıkasynyń damýyn kesheýildetedi. Keıbir aqparattar balanyń uǵymyna, túsinigine aýyr bolǵandyqtan, ony túsinbegen bala mazasyzdanyp jylaıdy. Mysaly, balany tynyshtandyrý úshin «qasqyr seni jep qoıady» dep daýsymyzdy tym zoraıtyp, bet júzimizdi susty etip úreılendirýge tyrysamyz. Bala qasqyrdy kórmese de, boıyn qorqynysh bılep, jıyryla bastaıdy. Ekinshi kúni «qasqyr» degen sózdi estigennen, jylaýǵa kóshedi. Mundaıda balany sózge tartyńyz, nege jylaǵanyn bilińiz. Ne bolmasa álgindegi zoobaqtan kórgenderinen qandaı áser aldy, ne unady, ne qyzyq boldy? Al túsinbeı qalǵan tustardy ózi uǵa alatyndaı etip túsindirip berińiz.

Bala úı men aýla arasy, balabaqsha qabyrǵasymen shektelgendikten, beıtanys adamdardy jatyrqap jylaıdy. Ondaı balanyń boıynda  týylǵannan júıke júıesi álsiz bolyp jaralatyn balalar bar. Balańyzǵa únemi zekirseńiz, daýys kóterseńiz, buıyrsańyz, jaza qoldansańyz, onda psıhologıalyq aýrýǵa ushyraıdy.

Keıde bala zerigip te jylaı beredi. Ondaı kezde oıyn oınatyńyz, túrli-tústi sýretteri bar (qoıan, tıin, túlki, borsyqtyń sýretteri bolsyn, bolmasa shyń-quzdardyń, taý-tastyń, aǵyp jatqan ózenniń t.b.) kitapshalardy birge paraqtańyz. Qolym bos emes dep keýdesinen ıteretin bolsańyz, bala tuıyqtalyp qalady jáne sizge senbeı ósedi. Tanymal psıholog Vırıdjınıa Satır balany kúnine birneshe ret qushaǵyńyzǵa qysyp aıalaýdy usynǵan. Onyń pikirinshe, bala túgilili árbir eresek adamnyń ózi kúnine tórt ret jyly qushaqty qajetsinedi eken, siz úshin ómirińizdegi qymbat jan ekenin jıi-jıi aıtyp, qanattandyryp otyryńyz. Eger sózben aıtpasańyz, jyly qabaǵyńyzben bildirińiz.

Eń bastysy, ata-anaǵa keregi – tózimdilik.

Balanyń jan-dúnıesi álsiz. Álsizge kómektesý, meıirimmen qaraý, keń júrekti bolý – adamdyq qasıet jáne adamnyń adamdyq sapasyn kórsetedi! Qalaı dese de, balanyń jylaǵany sizben sóıleskisi kelgeni, áldeneni túsingisi nemese túsindirgisi kelgeni. Sony bile turyp, sańyraý adamnyń keıpin tanytpańyz. Tipti sábıin qatty jaqsy kóretin ata-analar da ómirdiń keıbir keleńsiz tustarynan súıikti perzentin qorǵaı almaı qalatyn kezderi bolady. Árıne ómir boıy balany alaqanǵa salyp otyrý múmkin emes. Degenmen, oǵan der kezinde kómekke kelgenńiz durys, alǵa talpyndyryńyz, baǵalańyz, úlken úmit artyńyz! Mine, balańyz osynyń barlyǵyn túısinip, meılinshe zerdesine quıyp ósken abzal.

Balalardyń áleýmettenýi qashan, qaıda bastalady? Árıne birinshi otbasynda jáne balabaqshaǵa kelgende. Balabaqshada tanys emes úlken adamdarmen, balalarmen tanysady, minez-qulyq erejeleri men normalaryn meńgeredi. Jańa jaǵdaıǵa bala qalaı úırenedi? Ókinishke oraı balabaqshaǵa beıimdelý kóbinese qıyn jáne aýyr ótedi. Bala tamaq ishpeıdi, uıyqtamaıdy, balalarmen jáne úlken adamdarmen aralasýdan bas tartady da, qorshaǵan ortaǵa degen qyzyǵýshylyǵy tómendeıdi, oıynshyqtardy oıynǵa qatystyrmaıdy.

Balanyń balabaqshaǵa qıyn beıimdelý sebepteri:

— Basqa adamdarmen buryn qalyp kórmegendikten;

— Dáretke ózi otyryp úırenbegendikten;

— Keıbir taǵamdardy jeý daǵdysy joq, mysaly qyzylsha,oramjapyraq, qatty tamaqty shaınap úırenbegen (kartop, nan).

Balabaqshaǵa kelgen alǵashqy kúnderi bala 2 saǵatqa qalý kerek. Kóbinese ata-analar jumys tártibin aıtyp, balany kúni boıy balabaqshada qaldyrady. Osynyń nátıjesinde kúrdeli jáne sozylmaly máseleler paıda bolady.

Balańyzben úıde sóılesesiz be, ony maqtaısyz ba, ony jaqsy kóretinińiz týraly aıttyńyz ba? Ata-analardyń balaǵa emosıanaldyq áseri kóbinese jaǵdaıdy qıyndatady. Ár otbasynda beıimdelý ár túrli jáne uzaq túrde ótýi de múmkin.

Beıimdelýdiń úsh túri bar:

— Jeńil túri – balanyń minez – qulyǵy 10 – 15 kúnde qalpyna keledi;

— Ortasha aýyrlyq beıimdelý – 1 aıdyń ishinde;

— Aýyr beıimdelý – 2 aıdan 6 aıǵa deıin ótedi.

Qobaljýlary qatty ata-analardyń balalary da balabaqshaǵa qıyn beıimdeledi, óıtkeni ata-anasynyń qobaljýyn kórip, balanyń qorqynyshy ulǵaıa bastaıdy. Osy kezde ata-analar balaǵa kómek berýi kerek.

Erteńgelik qoshtasýdy jeńildetý tásilderi:

— Balamen tez qoshtasyp úırenińiz. Qoshtasýdy sozbańyz. Bala sizdiń qobaljyǵanyzdy kórip, tynyshtanýy uzaqqa sozylady.

— Balańyzǵa unaıtyn qoshtasý rásimin oılap tabyńyz jáne sony qatal ustanyńyz.

— Balabaqshaǵa barǵany úshin jańa oıynshyq satyp alyp, balańyzdy aldamańyz.

— Balaǵa anyq túsinik berý kerek. Bir ret bolsyn balanyń degenin isteseńiz ári qaraı balany kóndirý óte qıynǵa túsedi.

Ata-analardyń aldynda balany 1,5 jasqa tolǵannan keıin balabaqshaǵa ornalastyrý týraly suraq týady. Psıhologıalyq turǵydan qarastyratyn bolsaq, mundaı batyl talap osy jastaǵy balalarǵa qolaıly kezeń emes. Bul jastaǵy balalar anasyna erekshe jaqyn bolady, anasynyń joqtyǵy oǵan qatty áser etedi. Balabaqshadaǵy tárbıeshilerdiń qolyna barǵanda, olar ózine jaqsy qamqorlyq jasalǵannyń ózinde mazasyzdyqty sezinedi. Balanyń alǵashqy belsendiligi biraz ýaqyttan keıin emosıonaldyq jáne tanymdyq prosestiń toqtap qalýyna aýysady, ıaǵnı balanyń psıhologıalyq damýy bolyp tabylady.

Adamnyń belsendiligi jáne emosıanaldyq jaǵdaıy erte sábılik kezindegi tárbıe jaǵdaıyna baılanysty anyqtalady. Ondaı balalar keıin talaptylyǵyn jáne belsendiligin kórsete almaıdy. Emosıanaldyq jaǵynan qaraǵanda úlken alańdaýshylyqqa ákeledi, ol tez úreılengish, kónbis is-áreket jáne basqa júıke belgilerimen anyqtalady. Sonymen óziniń turmystyq jaǵdaılaryn sheshken ata-analar basqa psıhologıalyq jaǵdaılarǵa urynýy múmkin.

Balany mektepke deıingi mekemege ornalastyrý psıhologıalyq jaǵynan qaraǵanda ótkir pikirtalasty bolyp tabylady. Jalpy tárbıe týraly oı týdyrýshylar burynnan baıqaǵan, balaǵa sábılik shaqta otbasyndaǵy tárbıe óte mańyzdy. Otbasynda balaǵa eshqandaı tárbıemen teńestirilmeıtin tárbıe beriledi. Balalar psıhologıasy mamandary da osyndaı kózqarasta. Tájirbıe mektepke deıingi jalpy tárbıege alańdatýshylyq týǵyzatynyn kórsetedi.

Sábı jastaǵy balalardyń kópshiligi óziniń ómirindegi mundaı ózgeriske nashar beıimdeledi. Kóptegen balalar alǵashqy kúnderi úırenbegen ortaǵa kelgende mazasyzdanyp, sonan soń sylbyr jáne kóp sóılemeıtin jaǵdaıda bolady. Bul anasynan bóliný, tanys emes adamdarmen kezdesýi, ómirindegi barlyq is-árekettiń ózgerýi kezindegi ótkir emosıonaldyq jaǵdaıdyń negizinde bolady. Balalarda aýrýlardyń jıi bolýy baıqalady. Bul ortanyń aýysqanymen túsindiriledi. Al negizgi sebep – aǵzanyń qorǵanys qabiletin tez tómendetetin emosıalyq jaǵdaı.

Otbasy jaǵdaıy balany ıaslı-balabaqshaǵa ornalastyrý kerektigin aıtsa, onda balany eki jasqa tolǵan soń ıaslı balabaqshaǵa ornalastyrý kerek. Eki jastaǵy balada anasyna táýeldilik saqtalmaǵan, al tanys emes úlkenderdi jatsynbaıdy. Sondyqtan balabaqshada beıimdelý kezeńi shıelenissiz ótedi. Biraq ol fızıologıalyq jáne álsiregen balalarǵa qatysty emes. Ondaı balalardy ıaslı-balabaqshaǵa ornalastyrý qajet emes.

Balabaqshaǵa balanyń úsh jastan ornalasqany durys emes dep eseptelinedi. Balaǵa bul jaǵdaı keri áser etedi. Bul mektep jasyna deıingi balanyń psıhologıalyq damýynyń erekshelikterimen túsindiriledi. Erte sábılik shaqtaǵy balalar qurdastarymen qarym qatynasta bolý qajettiligi áli qalyptaspaǵan nemese álsiz bilinedi. Tipti birneshe bala bir ýaqytta oınaǵan kezde de, oıyn áreketterin bala jeke oryndaǵandy unatady, ıaǵnı bul «toppen oıyn» emes, «jeke» oıyn.

Qurbylarymen birikken is-áreketti qajet etetin mektep jasyna deıingi balanyń basty is-áreketiniń mańyzdysy sújettik – róldik oıyn bolyp tabylady. Otbasyndaǵy tárbıe jaǵdaıynda balanyń qurbylarymen qarym-qatynas jasaýy shekteýli. Balabaqshada bala árqashan qurbylarynyń ortasynda bolǵandyqtan ol olarmen oınaıdy, qarym – qatynasta bolady jáne bul onyń damýyna tikeleı áser etedi. Sonymen birge balabaqshada balalardyń mektepke daıyndyǵyn qalyptastyratyn úzdiksiz damytý sabaqtary ótkiziledi. Bul sabaqtardyń negizgi mańyzdylyǵynyń róli ata – ananyń balanyń tanymdyq damýyna asa kóńil bólmegendigine baılanysty.

Sondyqtan sheshim qabyldaı kele qoǵamdyq nemese otbasylyq tárbıeni mektep jasyna deıingi bala ala alady. Ata-analar qandaı jaǵdaıda bolmasyn osy nemese basqa nusqanyń jaǵymdy jáne jaǵymsyz jaǵdaıyn sezinýi kerek.

Dúısenbaı Saltanat Týrsynǵalıqyzy
Pedagog-psıholog
KMKQ «№45 bóbekjaı-balabaqshasy»

---