Bala tilin damytýda halyq aýyz ádebıetiniń alatyn orny
Bala tilin damytýda halyq aýyz ádebıetiniń alatyn orny
Halyq aýyz ádebıeti - talaı ǵasyrlardan kele jatqan mura, sarqylmas baı, asyl qazyna, halyq shejiresi. Onan halqymyzdyń ótkenin bilemiz, sol arqyly búgingi zamanymyzdyń ulylyǵyn tanımyz, halqymyzdyń batyrlyq, erlik tarıhyn kóremiz.
Balabaqshada búldirshinderdi aýyz ádebıeti úlgilerimen tanystyryp, olardyń rýhanı ómirin baıyta túsý balabaqsha tárbıeshileriniń mindeti bolyp tabylady.
Búldirshinderdiń oı - órisin damytýǵa, qıalyn sharyqtatyp, til baılyǵyn damytýda aýyz ádebıet úlgileri - ertegiler, jumbaqtar, jańyltpashtardyń tıgizetin paıdasy ushan - teńiz.
Qıal dúnıesinen týǵan ǵajaıyp oqıǵaly ertegiler, batyrlyq jyrlar, ómir tájirıbesiniń qysqasha qorytyndysy – maqal - mátelder, oıǵa túrtki salatyn syr sandyqty jumbaqtar, qıynnan qıystyrylǵan taqpaq – jańyltpashtar - bári de balabaqshada keńinen paıdalanatyn dúnıeler. Bular balalardy elin súıýge, batyldyqqa, adamgershilikke úıretedi. Balabaqsha baǵdarlamasynda aýyz ádebıet úlgileri úıretýge basa nazar aýdarylǵan. Onda oqylǵan ertegi, áńgime mazmunyn júıeli baılanystyryp, áńgimelep berýge úıretý, ertegi mazmunynda kezdesetin keıipkerlerdiń is - áreketine saı obrazdy sózder men dıalogtardy, keıbir óleń shýmaqtardy buljytpaı jatqa aıta bilýge, eki adamnyń dıalogynda kezdesetin suraq, qorqynysh, talap tilekterdi bildiretin sózderge daýys ekpinin durys qoıyp, mánerli aıta bilýge tárbıeleý bolyp tabylady.
Qazaq halqynyń turmys saltyn, arman úmitin, ótken ómirin keńinen tanytatyn aýyz ádebıeti úlgileriniń kólemdi salasynyń biri – ertegiler. Ertegiler óte erte zamanda, tipti jazý syzý óneri bolmaǵan kezdiń ózinde – aq týǵan. Bulardy halqymyz kúni búginge deıin urpaqtan urpaqqa aýyzsha da, jazbasha da jetkizip keledi.
Erteginiń ózindik qurylysy, kórkemdik ereksheligi bar. Qandaı ertegini alsaq ta, ol belgili bir sújetke qurylady, oqıǵa jelisiniń bastalýy, aıaqtalýy, ózindik sheshimi bolady. Ertegi baıaý bastalyp, oqıǵa jelisi kúrdelene túsedi. Keıipkerler arasyndaǵy qaıshylyqtar óristeı kele, ádildik ústemdik quryp, zulymdyq jeńilis tabýmen aıaqtalyp otyrady.
Ásirese, adam ómirine baılanysty is - áreketter ótkir syqaq - mysqylmen berilip, bala sezimin selt etkizip, kúlkige máz etedi.
Balalar jaǵymsyz keıipkerlerdiń jaman áreketterinen boılaryn aýlaq ustap, jaqsylyqqa qumartady. Erteginiń osyndaı ár jaqty syryn qyzyqty, tartymdy bala sanasyna laıyqtap jetkizý aıtýshynyń shynaıy sheberligine qaraı birneshe túrge bólinedi. Solardyń ishindegi bastylary:
1. Qıal - ǵajaıyp ertegileri
2. Haıýanattar jaıyndaǵy ertegileri
3. Turmys - salt ertegileri
4. Ańyz ertegileri
Mektep jasyna deıingi balalarǵa osy atalǵandardyń bastapqy eki túri oqytylady. Ertegiler balalardyń jas ereksheligine saı josparlanady.
Kishi toptarda (3 - 4 jas) aýyzsha áńgimelep berý tásili qoldanylady. Eresekter tobynda (5 - 6 jas) oqyǵandy tyńdatý men áńgimelep berý qatar júrgiziledi.
Mundaǵy maqsat – ertegini áńgimeleýge úırete otyryp, oqylǵan ertegini shydamdylyqpen tyńdaı bilýge úıretý bolyp tabylady.
Halyq aýyz ádebıetinde erte zamannan kele jatqan, ózindik erekshelikterimen tanylǵan halyqtyń asyl oıynyń kórkem jıyntyǵy - maqal men mátelder arqyly da beriledi. Qazaqtyń maqal - mátelderi negizinen eldikke, yntymaq - birlikke, adamgershilikke, ınabattylyqqa tárbıeleıdi. Halyqtyq shyǵarmalar ishinde jumbaqtar úlken ról atqarady.
Jumbaqtar balany baıqaǵyshtyqqa, tapqyrlyqqa baýlyp, oı - qıalyn ushtastyrýǵa kóp áser etedi. Halyqtyq shyǵarmalar ishinde balany durys ta, aıqyn sóıleýge úıretetin, tilin jattyqtyrýǵa beıimdeıtin janr – jańyltpash. Balalar jańyltpash arqyly sózderdi durys sóıleýge, jeke dybystardy almastyrmaı durys aıtýǵa úıretedi.
Bala tilin damytýda, oı - órisin keńeıtýde halyq aýyz ádebıetin balabaqshada paıdalanýdyń mańyzy zor.
Halyq aýyz ádebıeti - talaı ǵasyrlardan kele jatqan mura, sarqylmas baı, asyl qazyna, halyq shejiresi. Onan halqymyzdyń ótkenin bilemiz, sol arqyly búgingi zamanymyzdyń ulylyǵyn tanımyz, halqymyzdyń batyrlyq, erlik tarıhyn kóremiz.
Balabaqshada búldirshinderdi aýyz ádebıeti úlgilerimen tanystyryp, olardyń rýhanı ómirin baıyta túsý balabaqsha tárbıeshileriniń mindeti bolyp tabylady.
Búldirshinderdiń oı - órisin damytýǵa, qıalyn sharyqtatyp, til baılyǵyn damytýda aýyz ádebıet úlgileri - ertegiler, jumbaqtar, jańyltpashtardyń tıgizetin paıdasy ushan - teńiz.
Qıal dúnıesinen týǵan ǵajaıyp oqıǵaly ertegiler, batyrlyq jyrlar, ómir tájirıbesiniń qysqasha qorytyndysy – maqal - mátelder, oıǵa túrtki salatyn syr sandyqty jumbaqtar, qıynnan qıystyrylǵan taqpaq – jańyltpashtar - bári de balabaqshada keńinen paıdalanatyn dúnıeler. Bular balalardy elin súıýge, batyldyqqa, adamgershilikke úıretedi. Balabaqsha baǵdarlamasynda aýyz ádebıet úlgileri úıretýge basa nazar aýdarylǵan. Onda oqylǵan ertegi, áńgime mazmunyn júıeli baılanystyryp, áńgimelep berýge úıretý, ertegi mazmunynda kezdesetin keıipkerlerdiń is - áreketine saı obrazdy sózder men dıalogtardy, keıbir óleń shýmaqtardy buljytpaı jatqa aıta bilýge, eki adamnyń dıalogynda kezdesetin suraq, qorqynysh, talap tilekterdi bildiretin sózderge daýys ekpinin durys qoıyp, mánerli aıta bilýge tárbıeleý bolyp tabylady.
Qazaq halqynyń turmys saltyn, arman úmitin, ótken ómirin keńinen tanytatyn aýyz ádebıeti úlgileriniń kólemdi salasynyń biri – ertegiler. Ertegiler óte erte zamanda, tipti jazý syzý óneri bolmaǵan kezdiń ózinde – aq týǵan. Bulardy halqymyz kúni búginge deıin urpaqtan urpaqqa aýyzsha da, jazbasha da jetkizip keledi.
Erteginiń ózindik qurylysy, kórkemdik ereksheligi bar. Qandaı ertegini alsaq ta, ol belgili bir sújetke qurylady, oqıǵa jelisiniń bastalýy, aıaqtalýy, ózindik sheshimi bolady. Ertegi baıaý bastalyp, oqıǵa jelisi kúrdelene túsedi. Keıipkerler arasyndaǵy qaıshylyqtar óristeı kele, ádildik ústemdik quryp, zulymdyq jeńilis tabýmen aıaqtalyp otyrady.
Ásirese, adam ómirine baılanysty is - áreketter ótkir syqaq - mysqylmen berilip, bala sezimin selt etkizip, kúlkige máz etedi.
Balalar jaǵymsyz keıipkerlerdiń jaman áreketterinen boılaryn aýlaq ustap, jaqsylyqqa qumartady. Erteginiń osyndaı ár jaqty syryn qyzyqty, tartymdy bala sanasyna laıyqtap jetkizý aıtýshynyń shynaıy sheberligine qaraı birneshe túrge bólinedi. Solardyń ishindegi bastylary:
1. Qıal - ǵajaıyp ertegileri
2. Haıýanattar jaıyndaǵy ertegileri
3. Turmys - salt ertegileri
4. Ańyz ertegileri
Mektep jasyna deıingi balalarǵa osy atalǵandardyń bastapqy eki túri oqytylady. Ertegiler balalardyń jas ereksheligine saı josparlanady.
Kishi toptarda (3 - 4 jas) aýyzsha áńgimelep berý tásili qoldanylady. Eresekter tobynda (5 - 6 jas) oqyǵandy tyńdatý men áńgimelep berý qatar júrgiziledi.
Mundaǵy maqsat – ertegini áńgimeleýge úırete otyryp, oqylǵan ertegini shydamdylyqpen tyńdaı bilýge úıretý bolyp tabylady.
Halyq aýyz ádebıetinde erte zamannan kele jatqan, ózindik erekshelikterimen tanylǵan halyqtyń asyl oıynyń kórkem jıyntyǵy - maqal men mátelder arqyly da beriledi. Qazaqtyń maqal - mátelderi negizinen eldikke, yntymaq - birlikke, adamgershilikke, ınabattylyqqa tárbıeleıdi. Halyqtyq shyǵarmalar ishinde jumbaqtar úlken ról atqarady.
Jumbaqtar balany baıqaǵyshtyqqa, tapqyrlyqqa baýlyp, oı - qıalyn ushtastyrýǵa kóp áser etedi. Halyqtyq shyǵarmalar ishinde balany durys ta, aıqyn sóıleýge úıretetin, tilin jattyqtyrýǵa beıimdeıtin janr – jańyltpash. Balalar jańyltpash arqyly sózderdi durys sóıleýge, jeke dybystardy almastyrmaı durys aıtýǵa úıretedi.
Bala tilin damytýda, oı - órisin keńeıtýde halyq aýyz ádebıetin balabaqshada paıdalanýdyń mańyzy zor.
You Might Also Like
-
Bastaýysh synyp oqýshylarynyń sabaqqa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrýdaǵy oıynnyń róli
