InfoHub Logo

Balalar kózimen álemniń tildik beınesi (ádebı shyǵarmalar negizinde)

Qazirgi til biliminde jeke ana tilinde sóıleıtinderdiń de, búkil etnıkalyq toptyń da dúnıesiniń sýretin durys lıngvısıkalyq taldaý arqyly sıpattaýǵa múmkindik beretin tásil ózekti bola túsýde. Adam tilinde onyń dúnıeni kórý júıesin asha otyryp, zertteýshiler tildiń antroposentrıstik postýlatyna súıenedi. Álem beınesin til arqyly túsiný, tilde adamnyń syrtqy jáne ishki dúnıesiniń belgili bir ıdeıasyn ashý, bul álemniń tildik beınesiniń ártúrli fragmentterin zertteý prosesinde lıngvısterdiń aldyna qoıǵan negizgi mindeti. Búgingi kúni álemniń tildik beınesi sóıleý tilderiniń kómegimen bekitilgen syrtqy jáne ishki álem týraly bilimderdiń búkil jıyntyǵy retinde túsiný qalyptasqan.

Balalardyń álem sýretin qabyldaýy kitaptar arqyly júzege asatyn bolǵandyqtan, shaǵyn taldaý júrgizýdi jón dep sanadyq. Ol úshin qazaq klassıgi Berdibek  Soqpaqpaevtyń  «Meniń atym qoja» povesi men amerıkandyq klasık Mark Tvenniń «Tom Soıeri» alyndy. 

Eń aldymen sójetke kóz júgirtelik. «Meniń atym Qoja» povesiniń sújeti kópshilikke tanys. Áńgime barlyq balalar sıaqty ózin qorshaǵan álemdi bilýge ​​tyrysatyn meıirimdi, bilgir, ashyq bala Qoja týraly. Qoja únemi túrli keleńsiz jaǵdaılarǵa túsip, sonyń kesirinen qurby-qurdastarynyń arasynda bóten adamǵa aınalady. Bul poveste jasóspirimdik shaqta bizdi alańdatatyn máseleler men kúdikter basty keıipker barlyq balalardyń beınesine qalyptasyp ketkendeı kórsetiledi. Biraq, bul rette ákesiz qalǵan Qoja da anasynyń qamyn oılap, biraz eseıgen. Aına aldyndaǵy kóriniske erekshe nazar aýdarýǵa bolady, onyń boıynda eki tarap qatar ómir súredi - jaqsy jáne jaman. Poveste ádilettilik, qoǵamdyq pikir taqyryptary qozǵalady, ásirese, Qojanyń barlyq «ádepsiz áreketteri» úshin sógis alǵanynda. Muǵalim Rahmanov Qoja mektepten shyǵarylsa, joldastary kináli bolady, óıtkeni dosqa kómektesý kerek, keshire bilý kerek degen tamasha oıynda osy astar jatyr. Mine, shyndyq – bir-birin túsinýde. «Meniń atym Qoja»  povesi   balalyq shaqtaǵydaı shynaıylyǵymen erekshelenedi.  Senýge bolatyn jaqsy oqıǵa jáne Qojanyń elý jyldan astam tarıhyn qaıta qaraýǵa ıtermeleıtin belgili bir jiger  beredi.

Ekinshi shyǵarmamyzdy «Tom Soıerdiń shytyrman oqıǵalary» dep aýdarýymyzǵa bolady. «Tom Soıerdiń» basty keıipkeri – Tom. 12 jastaǵy bala, jetim, apasy Pollımen birge turady. Tapqyr, kóńildi, buzyq, meıirimdi, shytyrman oqıǵany jaqsy kóredi. Ol alańsyz mektep oqýshysy, tentek, keıde tipti dóreki. Onyń basy ylǵı neshe túrli aqymaq áńgimeler men las qýlyqqa toly. Tom mektepte sabaqty ótkizip, ormanda oınap, ózin qaraqshy, ataqty qaraqshy Robın Gýd retinde elestete alady. Tipti úıinen qashyp ketedi.  Biraq bul bala úlken armanshyl jáne ónertapqysh, batyl, adal, dostyqqa adal, opasyz, aram, jala jabýshylardy unatpaıdy. Ol ózine unaǵan Bekkı qyzdyń kinásin ózine alady, kishkentaı qyzdyń ýaıymdamaýy úshin óziniń tiri ekenin aıtýǵa tyrysady. Tom óziniń tapqyrlyǵynyń arqasynda jazany oıyn-saýyqqa aınaldyra aldy. Soıer basqa uldardyń kelemejdeýinen qoryqty, biraq ol birden tyǵyryqtan shyǵýdyń jolyn tapty: qorshaýdy aǵartý oǵan naǵyz rahat ákeletinin kórsetti. Muny kórgen basqa uldar Soıerge «qazynalaryn» berdi (batpyraýyq, óli egeýquıryq, sharlar, t.b.). Kóptegen shytyrman oqıǵalar Tom Soıerdiń taǵdyryna túsedi, olardyń arasynda qaýiptileri de bar. Biraq ol óziniń dosy Gekpen birge barlyq qaýipti jaǵdaılardan abyroımen shyǵady, jaqyndaryn kóp alańdatqanymen, óziniń eń jaqsy qasıetterin ashady.  Sonymen, Mark Tven amerıkandyq uldardyń balalar álemin jarqyn jáne nanymdy túrde kórsetti, olar ózderiniń, «balalyq» máselelerimen ǵana emes, sonymen birge eresekter áleminiń qatygezdigi men ádiletsizdigimen de betpe-bet kelýge májbúr bolǵandyǵyn málim etedi.

Óner adamy óziniń balalyq shaǵynan nár alady deıdi ǵoı, ómir boıy sol qyr astynda qalǵan jastyqtyń jasyl belesinen kelisti sýret, kórkem boıaý taýyp, sony qaıyra kóz aldyna elestetip, jany baıyp, jańǵyryp otyrady. Shyǵarmalardyń  negizgi ıdeıasy – basqalardan erekshelenýden qoryqpaıtyn jáne barlyq qıyndyqtarǵa qaramastan óz armanyna eretin adam ǵana ózi baqytty bola alady  jáne basqalardy baqytty ete alady. Eki shyǵarmada da shynaıylyq pen ózara kómekke negizdelgen dostyq taqyryby ashylady. Avtorlar  jasóspirim balanyń psıhologıasyn, onyń basynan keshkenderin, tilekterin, armandaryn názik beıneleıdi.

Taldaýdy mysaldarmen tolyqtyrar bolsaq. Eń aldymen birden kózge túspeıtin erekshelikterge toqtalsaq. Tom Soıer keıipkeriniń sóıleý máneri – mektepke barǵysy kelmeıtin, kóp erkelik jasap, eresekterdiń qamqorlyǵynan qutylýdy armandaıtyn naǵyz sotqar balanyń máneri desek te bolady.

Ony Tomnyń Pollı apaıymen sóılesken kezdegi paıdalanǵan sózderdiń ózinen de baıqaýǵa bolady. Mark Tven ony oqyrmanǵa «’m»   qurastyrymy arqyly kórsetedi. Ondaǵy Tomnyń jaýaptary óte naqty ári qysqa, degenmen bul jerde Tomnyń Pollı apaıyna degen qurmetin de baıqaýymyzǵa bolady.

“Tom, it was middling warm in school, warn’t it?”

“Yes’m.”

“Powerful warm, warn’t it?”

"Yes’m."

“Didn't you want to go in a–swimming, Tom?”

Onymen qosa, jaýaptardaǵy baıqalǵan qurmetpen qatar, Tomnyń, ıaǵnı, kináli balanyń saqtyǵy da kelesi bólikte boljanady:

“A bit of a scare shot through Tom – a touch of uncomfortable suspicion. He searched Aunt Polly’s face, but it told him nothing.”

So he said:

“No'm—well, not very much.” [1, p.6].

Mundaǵy «well» sózi, Pollı apaıymen áńgimelesý kezinde Tomnyń boıynda paıda bolǵan aýyspaly kóńil-kúıin jetkizip otyr. Eger Tom dıalogtyń basynda jazalaný qaýpinen beıhabar bolsa, onda dıalog órbigen saıyn onyń boıynda bulyńǵyr alańdaýshylyq sezimi óse bastaǵandyǵy belgili.

Al Qojaǵa keletin bolsaq povestyń basynda ol ózi jáne óziniń otbasy jaıly shaǵyn aqparat beredi. Berdibek Soqpaqbaev poveste Áýbákir shal keıipkeri arqyly Qojanyń minezindegi mindi de kelesi joldarda málim etedi:

«Iapyr-aı, mundaı da shash bite beredi eken-aý! Mynaý shash emes, tikenek qoı. Tikenek. Minezińniń shataqtyǵy osydan-aq kórinip tur.»

Al kelesi sıpattamada Qojanyń óziniń kelbetin unatpaıtynyn baıqaýǵa bolady.

«Sol jaq qulaǵymnyń astyna taman bir túıir qalym bar. Betshaǵardyń bitpeıtin jerge bitýin qarashy. Odan da betimniń ushyna taman bolsashy. Sonda ádemirek kóriner me edim.» – dep óziniń ókpesin bildirip otyr [37, b.10].

Tomǵa oralatyn bolsaq, Mark Tven óziniń taptyrmas sheberligi arqyly, tipti Tom sıaqty ushqalaqtyń da, synyptasy Bekkı Techerge degen súıspenshiligin sıpattap, olardyń «úılenýi» kórinisterin sýretteı otyryp, eresek oqyrmannyń barlyǵy da basynan ótkergen alǵashqy mahabbatyn, alǵashqy názik sezimderin bildirýi týraly estelikterin eske túsiredi:

“Now it’s all done, Becky. And always after this, you know, you ain’t ever to love anybody but me, and you ain’t ever to marry anybody but me, ever never and forever. Will you?”

“No, I’ll never love anybody but you, Tom, and I’ll never marry anybody but you, and you ain't to ever marry anybody but me, either.”

“Certainly. Of course. That’s PART of it. And always coming to school or when we’re going home, you’re to walk with me, when there ain't anybody looking and you choose me and I choose you at parties, because that's the way you do when you're engaged.”

“It’s so nice. I never heard of it before.” [1, p.69].

Osylaısha Mark Tven beıqam Tom Soıerdi kishkentaı ǵana «erkekke» aınaldyrady.

Bundaı qasıetter qara bala Qojabergen ge de jat emes. Ony Berdibek Soqpaqpaev bizge kelesi joldarda maǵlum etken:

«Úıge kirip bara jatqanda, ıtten qoryqqansyp, Janardyń jup-jumsaq bileginen qysyp ustap, jabysa túskenimdi oılaǵanda, boıymdy tátti bir sezim jaılaǵandaı boldy. Sol súıkimdi bilek qazir de ýysymda turǵandaı, óz alaqanymdy ózim qushyrlana qysamyn...

Basyma qıly-qıly oılar sapyrylysyp keledi. Onynshyny bitirgen soń, armıaǵa shaqyrylam. Al Janar bolatyn bolsa, ınstıtýtqa oqýǵa túsedi. Sonda, bálem, men oǵan óleńdetip turyp neshe alýan ǵajap hattar jazarmyn-aý.

Sóz joq, Janar da jaýap jazady. «Janym Qoja» dep bastar, múmkin. Qandaı súıkimdi sóz!...

... Men armıadan batyr atanyp, orden taǵyp kele jatyrmyn. Kópir aýzynda shoq-shoq gúl býmalaryn ustaǵan nópir jurt jolymdy tosyp tur. Solardyń ishinen kózime ottaı basylyp, Janar ushyraı ketedi. Ańsap kórisken Qozy men Baıandaı bir-birimizge qushaq jaıa umtylamyz.

— Janar!

— Qoja!» [2, bb.31-32].

Mundaǵy Qoja men Tomnyń basty aıyrmashylyǵy, Tom ashyq ári ózine-ózi senimdi bala. Al Qojanyń boıynda keı kezderi qysylý ispettes sezimderdiń bar ekenin baıqaımyz. Sebebi, ol Tom sıaqty óziniń sezimderin Janarǵa ashyq jetkize almaı, tek ushqyr qıalyna ǵana erik bere alady.

Qorytyndylaıtyn bolsaq, bul shyǵarmalar balalardyń kúlkisindeı qarapaıym, úndi, sonymen birge  tereń kórinedi. Ol  qalada týyp-ósken bala týraly emes, azat dala aspany astynda týyp, óziniń alǵashqy, eń bastysy, ómiriniń mańyzdy taǵylymyn osy aınalasyndaǵy tabıǵattan alǵan balalar týraly. Ol eń mańyzdy nárseni – qorshaǵan álemdi túsinýdi, tyńdaýdy jáne estýdi úırenedi, óte kúrdeli úlkender álemin de túsinýge tyrysady.

Ádebıetter tizimi:

1. Twain Mark. The Adventures of Tom Sawyer. – Hartford, 1876. – 284 p.

2.Soqpaqbaev. B. Meniń atym Qoja: poves. – Qaraǵandy: «Qasym baspa úıi», 2021. – 144 b.

3.Kýbrákova E. S. Iazykovaıa kartına mıra kak osobyı sposob reprezentasıı obraza mıra v soznanıı cheloveka // Vestnık Chývashskogo gosýdarstvennogo pedagogıcheskogo ýnıversıteta ımenı I. Ia. Iakovleva, 2003.- №4 (38)-S. 2-12.

4.Svınchýkova E.G. «Mır» glazamı rýsskıh, kazahov ı rýsskıh kazahstansev: mejkýltýrnyı dıalog (po materıalam assosıatıvnogo eksperımenta) // Iazykovoı dıskýrs v sosıalnoı praktıke: materıaly. - Mejdýnar. naýchno-prakt. konf. 1-2 aprelá 2011. – Tver, 2011. – S. 239-244.

---