InfoHub Logo

Almaty oblysy Kerbulaq aýdany Qoǵaly aýyly

Panfılov atyndaǵy orta mektep kmm

Tarıh jáne geografıa pánderiniń muǵalimi

Qabylbekova Anarkýl Abdrahmanovna

Balany bosańsýǵa jiberetin de jáne ony qaıtaratyn da kimder?

 

Bala – adamnyń baýyr eti. Sondyqtan halyqtyq ortada ata – ananyń, búkil eldiń baqytyn balaǵa, sanaly urpaqqa teńegen. Qazaq halqynda balanyń dúnıege kelýi men ósýine baılanysty tálim tárbıe berýdiń júıeli «mektebi» qalyptasqan. Boıyna bala bitken kelinshek óziniń teris minezderi bolsa ózin ishteı tárbıelep, tek jaqsylyq jasap, jaqsy oılap júrýge tyrysqan. Osy turǵyda qursaǵyndaǵy balasy bar ana nemen shuǵyldansa bala soǵan beıim keledi. Sonymen dana halqymyz ultymyzdyń bolashaǵy úshin árbir kishkentaı dúnıege úlken mán berip, zor jaýapkershilikpen qaraǵan. Bir hıkaıada: Náresteli bolǵan eki jas kónekóz qarıaǵa balany tárbıeleý úshin aqyl suraǵaly kelgen eken. Sonda qarıa: «Balalaryń ómirge kelgeli qansha kún boldy, - dep suraıdy. Ekeýi balasyn qyrqynan shyǵaryp kelip otyrǵanyn aıtady. Qarıa basyn shaıqap: «Tárbıe berý úshin 9 aı, 49 kúnge keshigip qalǵan ekensińder» - degen eken. Balaǵa baılanysty qazaq halqy kóp dástúr ótkizgen: «qursaq shashý», «jarysqazan», «shildehana», «qyrqynan shyǵarý», «quıryq botqa», «tusaý kesý», «súndetteý», «atqa mingizý» t.b.

Halyqtyq ortada «Balany jeti jasqa deıin patshańdaı kút, on tórt jasqa deıin qulsha jumsa, on besten asqan soń dosyńdaı syrlas» degen qaǵıda bar. Bala jeti jasqa kelgenshe emin erkin ósip, oıyn ashyq aıtatyn alǵyr bolyp ósedi, jetige tolyp beli qata bastaǵan balany ár iske aralastyryp, eńbekke úıretse, ol isker jáne eńbekqor bolady. On tórtten asqan balamen erkin sóılesseń, onyń erteńgi úlken ómirine jol siltep, mazalap júrgen máseleni sheshýge múmkindik týdyrasyń. Ul balany erteńgi abyroıly áke, eldi qorǵaıtyn jaýynger, ulttyń namysyn joǵary qoıatyn er azamat bolýǵa tárbıeleıdi.

Negizinen sanalyqta, danalyqta adam boıyna otbasynyń tálimi, ata-ananyń kórsetken úlgisi arqyly darıdy. Al balasy tárbıeli, úlgili bolsa ata-ananyń abyroıy asqaq. Osyǵan oraı qazaqy ortada «Balań jaqsy bolsa maqtanyp júresiń, balań jaman bolsa jasqanyp júresiń» degen sóz oramy qalyptasqan. «Adam urpaǵymen myń jasaıdy» degen sóz tegin aıtylmaǵan. Óıtkeni bala – otbasynyń negizgi dingegi, dánekeri. Adamǵa naǵyz baqytty – tárbıeli urpaǵy ǵana syılaı alady. Jas kezinen bala jaýapkershilikke tárbıelense, mekteptegi mindetterin ońdy oryndaıdy.

Qazirgi kezeńde qazaq halqynyń ómirinde buryn – sońdy bolmaǵan oqýǵa, eńbekke, qoǵamdyq ómirge yqylasy joq balalar sany kúnnen kúnge artýda, olar dóreki, ádepsiz, barlyq jaǵymsyz ádepterge elikteýge beıim keledi. Bul máseleni týdyratyn sebepterdiń biri – otbasy tárbıesindegi ata – analardyń jaýapkershilik seziminiń joqtyǵy. Sebepterdiń ekinshisi – otbasyndaǵy maskúnemdik, urys – keris, ata – analardyń ajyrasýy. Bala tárbıesinde ata – analardyń minez qulqy sheshýshi ról atqarady. «Siz óz balalaryńyzdyń tárbıesin bastamastan buryn ózińizdiń minez – qulqyńyzdy tekserińiz. Sizdiń jeke minez – qulqyńyz sheshýshi nárse. Ata – analardyń ózderine talap qoıýy, óziniń árbir qadamyn qadaǵalap otyrýy – tárbıeniń eń birinshi jáne eń basty ádisi» - degen bolatyn A.Makarenko. Úshinshi sebep - ul balaǵa únemi jetkiliksiz kóńil aýdaratyndyqtan, keıbir otbasy balanyń ishki dúnıesin, tilekterin, oılaryn, qaıǵysyn jete bile bilmeıdi. Dańqty batyr Baýyrjan Momyshuly atamyz bala tárbıe jóninde bylaı depti: «Men úsh nárseden qorqamyn. Birinshisi, ózińniń sábıińe besik jyryn aıta almaǵan anadan, nemeresine ertegi aıtyp bere almaǵan ájeden, úshinshisi ,eki qazaqtyń bir – birimen oryssha sóılesip turǵanynan. Bala tárbıesine otbasy jaýapty. Sebebi mektep qabyrǵasyna ár túrli tárbıe alǵan balalar keledi. Jaýapkershiligi mol, tártipke úırengen, bala sabaqtarda ustazdyń tapsyrmalaryn buljytpaı oryndaıdy, úı tapsyrmasyn tuńǵylyqty jasap keledi. Oqýshylardyń ata – anasy, ol mektepten kelgende qandaı baǵa alǵanyn, ne nárseni úırengenin surasa, alǵan baǵasyna rıza ma bilgisi kelse, bala óziniń baǵasyna synı turǵydan qarap, ózi jibergen olqylyqtaryn moıyndap, jibergen qatelikterdi joıyp otyrsa, al ata – ana ony kinálamaı, járdemdesse, shamalaryna qaraı sonda oqýdyń nátıjesi ońdy bolar. Al ata – ana balasynyń ne oqyp, ne istegeninen beıhabar bolsa, ol óz balasyna kómek kórsete almaıdy» .

Oqý men tárbıe egiz. Muǵalim oqyǵysy kelmeıtin balany da oqyta bilýge tıisti. Sabaqtan sabaqqa daıyndalmaı kelgen, sabaq barysynda muǵalim bergen tapsyrmany oryndamaǵan bala, osynda jaıdy ádetke aınaldyrady. Sondyqtan sabaqtan sabaqqa, oqý jylynan jylǵa osyndaı oqýshylar sabaqtarda tártipti buzyp, erigip, synyptastarynyń mazasyn alyp, muǵalimge sabaqty qajetti deńgeıde berýge kedergi jasaıdy, nemese qyzyǵýshylyǵy oqýǵa joq bolǵandyqtan ár – túrli syltaýlardy oılap taýyp, sabaqtarǵa qatyspaıdy.

Osyndaı máseleler týyndamaý úshin bastaýysh synypta oqýshylar sabaqtan sabaqqa únemi qatysyp, tapsyrmalardy oryndap orta býynǵa oń daǵdylarmen kelýge tıisti, ár oqýshy muǵalimniń nazarynan tys qalmaýǵa tıisti. Al orta býynǵa árbir nashar tártiptegi, úlgerimdegi oqýshylarǵa sabaq saıyn tapsyrmalardy berip, olardan jaýaptaryn alyp, sabaq saıyn eńbektenýge daǵdylandyrý kerek. Sonda ǵana bul másele sheshile bastalady.

Oqýshyǵa qoıylǵan talaptar bir aýyzdan bolýy kerek. Ata – ananyń talaby , muǵalimderdiń talabyna sáıkes bolýǵa tıisti, qarama –qaıshylyqtar tárbıede bolmasa nátıje ońdy bolatynyna senimdimin.

Tárbıe mekteptende, januıadanda ulttyq salt – dástúrge, qazaq halqynyń pedagogıkasyna negizdelýge tıisti dep oılaımyn. «Jas jetkinshekterińizdi kórsetińiz , men sizderdiń bolashaqtaryńyzdy aıtyp beremin» degen shyǵystyń ǵulamasy Ál-Farabı. Adamnyń qudireti sanasynda, sondyqtan da árbir adam sanaly ómir súrse jáne baryn aqylǵa salyp, oılap istese, onyń aldyna qoıǵan maqsatyna da, baılyqqa da, baqytqa da qol jetkizýine bolady.

Egemendi el bolyp, elimizdiń kósegesin kógertetin, qazaq ǵylymyn damytyp, dúnıejúzilik arenaǵa kótere biletin tereń bilimdi jigitter men qyzdardy tárbıeleı bilý kún tártibindegi birinshi másele.

Balanyń jigerin jasytatyn úkimdi baǵa berý. («Sen durys sóıleı almaısyn» degen sıaqty kesimdi uǵymdardyń áseri jaman). Osydan keıin balanyń taýy shaǵylyp, talaby qaıtyp qalatyny anyq. Sondyqtan mektep aldyńǵy jáne bastaýysh synyptaǵy balalardy únemi kótermeleı jetelep tárbıeleýdiń máni zor.

Bastaýysh synypqa kelgen bala nashar oqysa, tártibi jaman bolsa da istegen áreketterine teris te zildi baǵa berýmen qosa, onyń jeke basynyń namysyna tıetin sózderdi aıtpaı, onyń jan dúnıesin jaralamaý kerek. Sondyqtan da balanyń is áreketin durys baǵalamaý, tómendetip baǵalaý arqyly onyń qalyptasý qabiletin tutyldyrý men qosa, ustamdylyǵy men parasatyna da qaıaý túsiredi. Mundaı áreketter balanyń ómirsheń talpynystaryn birden toqtatyp, tipti tirshiliginen de jırenip ketýi múmkin. Ol aldyńǵy armandaryn jáne senimderin de joǵalta bastaıdy.

Úshinshiden bir yńǵaısyz sát, basqa bir balamen salystyra baǵalaýdaǵy jiberiletin ádiletsizdik. Mundaı áreketter arqyly balanyń qyzǵanýshylyq, ózilshildikti qalaı sińirip alǵandaryn baıqamaı qalady.

Sonymen bala túsinisken ortada tárbıelense onyń tózimdi de jigerli psıhıkasy qalyptasady. Ol óziniń ár qadamyna baǵa berip, jaýapkershiligi artady. Otbasynda, mektepte, óz dostarynyń arasynda alǵan tárbıeniń arqasynda ol kez – kelgen jaǵdaıǵa beıimdelip, bilimin óz qajettiligine, ıgiligine paıdalanyp, shyǵarmashyl, óz ózine senimdi tulǵa bola alady, jasqanshaqtyqtan aıyryla alady.

HHİ ǵasyrdyń balasynyń psıhıkasy ózgeshe, olar totalıtarlyq júıeden naryqtyq júıege ótý prosester kezinde dúnıege kelgenderdiń urpaǵy. Sondyqtan olardyń psıhologıasy da ózgeshe, keńes ókimeti kezinde óskenderdiki sıaqty emes. Sondyqtan:

1. Balany mindetti túrde tárbıeleý kerek. Al, jańa kózqaraspen tárbıeleý úshin, úlkender jaǵy jastardyń psıhologıasyn túsiný kerek.
2. Eger úlkender jaǵy ózin – ózi balanyń yńǵaıyna qaraı ózgerte almasa, ary qaraı balany tárbıeleý qıyndata túsedi.
3. Eshqandaı kúsh kórsetý tálimin júrgizýge bolmaıdy. Bul balanyń keleshegin syndyrý men qurtý degen sóz.
4. Úlkenderdiń qatańdyǵy men qatygezdigi arqyly balany jóndeımin deýi, ol nadandyq.
5. Tek qana meıirim men súıispenshilik, tózimdilik nátıje beredi.
6. Balanyń sanaly túsinigine senim kórsete otyryp, ózara qarym – qatynastyń jetistigi dáleldi de mazmundy bolǵany durys. Jetken jetistikter ádiletti baǵalanǵany men tym asyra madaqtaýdyń da ornyn almaýyn qadaǵalaý kerek. Artyq aıtqan maqtaý sóz, eshqashan jaqsylyq ápermeıdi.

Baıandamanyń taqyryby boıynsha: «Balany kim bosańsýǵa jiberedi jáne ony qaıtaratyn kim» degen saýalnamany ár býynda oqıtyn oqýshylardan jáne muǵalimderden aldym. Olardyń jaýaptary tómendegideı: orta býyndaǵy oqýshylar ózderin kinálaıdy, joǵary býyndaǵylar ózderin, ata – analaryn jene ustazdy kinálaıdy. Olardyń pikiri: «Ata – analar men ustazdar bastaýysh synyptarda bizdiń oıyn balasy ekenimizdi kóp eskermedi, bizben kún saıyn qara terge túsip tyńǵylyqty úı tapsyrmalaryn oryndaýǵa járdemdespedi, sondyqtan biz oınap ketip, jaýapkershilikke tárbıelenbegenbiz»- deıdi. Osy olqylyqtardy birlesip joıý kerekpiz degen pikirde. Ustazdar ata – analardy kinálaýda, al ata – analar ustazdardy. Olardyń pikiri boıynsha ustazdar ár oqýshynyń júregine jol taba bilýine tıisti.

 

---