InfoHub Logo

Qyzmettik boryshyn oryndaý kezinde jyl saıyn «ystyq núktelerde» jetpis-seksenge jýyq jýrnalıs qaza tabady. Kúndelikti jumys kezinde adamdar qaıtys bolady. Álem qaqtyǵystardy jeńdi: terrorlyq daýlar, sheshilmegen saıası, ekonomıkalyq, dinı máseleler. Balqan, Irak, Pákistan, Meksıka, Fılıppın, Úndistan, Aýǵanstan jáne basqa da kóptegen elderdegi qaqtyǵystardy jarıalaý kóptegen BAQ qyzmetkerleri úshin sońǵy jýrnalısik tapsyrma boldy.

Alǵash ret jýrnalısiń soǵystaǵy orny 1907 jylǵy Gaaga konvensıasymen «Jeregi soǵystyńzańdary men ádet-ǵuryptary týraly» anyqtaldy. Konvensıaǵa qosymshanyń 13-babynda bylaı delingen:

«Armıamen birge júretin, biraq onyń quramyna jatpaıtyn adamdar, mysaly: gazet tilshileri men tilshiler, markıtanttar, jetkizýshiler, eger olar jaýdy basyp alsa jáne sońǵysy olardy ustaýdy paıdaly dep tapsa, olar áskerı kúshterdiń quqyǵyna ıe bolady».

1929 jyly áskerı tutqyndarmen qarym-qatynas týraly Jeneva konvensıasy qabyldandy. Bul týraly: «Jýrnalıser tutqynǵa túsken jaǵdaıda, azamattyq mártebesin saqtaǵanymen, áskerı tutqyndarmen birdeı qarym-qatynasta bolýǵa quqyly. Olardyń qarýly kúshter bergen sertıfıkaty bolýy kerek ekenine taǵy da basa nazar aýdarylady».

«Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin konvensıa qaıta qaraldy, onyń jańa redaksıasy 1949 jyly shyqty. Onda soǵys tilshilerine qatysty eshteńe ózgergen joq. Alaıda, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezindegi haos kezinde jýrnalısik kýálikter men áskerdi alyp júrýge ruqsattardyń jappaı joǵalǵanyn eskere otyryp, sizben birge kýáliktiń bolýy sharty jeńildetilgen - konvensıanyń jańa redaksıasynda dep jazylǵan. Másele mynada, jýrnalıs ózimen birge júrý úshin óz eliniń armıasynyń qolbasshylyǵynan ruqsat alýy kerek.

Sonymen qatar, kýálik onyń ıesiniń oǵan belgili bir normalardy qoldaný quqyǵyn dáleldeýge arnalǵan. Alaıda, joǵaryda atalǵan Konvensıalardy jazý kezinde quqyq tek qamaýǵa alý kezinde ǵana keńeıtildi. Keıinnen soǵysta jýrnalıserdiń qaýipsizdigin qamtamasyz etý máselesi 70-jyldary BUU Bas Assambleıasynyń otyrystarynda talaı ret talqylandy. 1977 jyly 8 maýsymda Jeneva konvensıalaryna qosymsha hattamalar qabyldandy. I Qosymsha hattamanyń tutas bir taraýy («III taraý. Jýrnalıser») áskerı jýrnalıserdiń aýyr jaǵdaıyna arnalǵan.

Onda taǵy da jýrnalıserdiń beıbit turǵyndar ekeni aıtylady. Degenmen, túsindirýler júrgizilýde: «Osylaısha, olar (jýrnalıser) olardyń azamattyq mártebesine sáıkes kelmeıtin jáne akkredıttelgen soǵys tilshileriniń quqyqtaryna nuqsan keltirmeıtin kez kelgen áreketke barmaǵan jaǵdaıda Konvensıalar men osy Hattama boıynsha qorǵalady». Bul jaıtty soǵystaǵy minez-qulyq erejeleri týraly jazǵandardyń barlyǵy derlik aıtady.

Jýrnalıser beıbit turǵyndar bolyp tabylady jáne olar beıbit turǵyndar bolǵan kezde ǵana qorǵaýdy paıdalanady. Jeneva konvensıalaryna qosymsha hattamalardyń III taraýyna oralaıyq. Sońǵy tarmaq taǵy da jýrnalısik jeke kýálikke qatysty. Alaıda, endi kýálikti budan bylaı «áskerdiń áskerı organy» emes, azamaty jýrnalıs bolyp tabylatyn, aýmaǵynda turaqty turatyn nemese aqparat agenttigi ornalasqan memlekettiń úkimeti berýi kerek. ol jumys isteıtin jerde ornalasqan. Iaǵnı, formaldy túrde endi jýrnalıs ózi ustanatyn áskerdiń qolbasshylyǵyna ǵana táýeldi emes. Sertıfıkat úkimet tarapynan beriledi, eger ol bar bolsa, endi áskerılerden ruqsat alý qajet emes.

Osy hattamaǵa qol qoıylǵannan beri halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyq boıynsha ystyq núktedegi jýrnalıs mártebesi ózgerissiz qaldy: jýrnalıser beıbit turǵyndarmen teńestiriledi, olardyń quqyqtaryn, sonyń ishinde qorǵalý quqyǵyn paıdalanady, tutqynǵa alynǵan kezde tilshilerge teńestiriledi».

Ómirge qaýip tóngen jerlerde jýrnalıs mártebesi týraly másele kúni búginge deıin ashyq kúıinde qalyp otyr. Biraq bul álem soǵys qımyldary bolǵan jerlerde ne bolyp jatqanyn bilmeýi kerek degendi bildirmeıdi - ol shyndyqty bilýi kerek. Al bul shyndyqty jýrnalıs kóterý kerek.

Qaýip-qater jaǵdaıynda kásibı mindetin atqarýǵa týra keletin jýrnalıs tapsyrmaǵa jan-jaqty daıyndalýy kerek, tipti ony jaýyngerlik tapsyrma deýge bolady. Ol baratyn el nemese aımaq, ózi baratyn naqty aımaq týraly múmkindiginshe kóbirek aqparatqa ıe bolýy, ekonomıkasy, saıası-geografıalyq qurylymy, halyqtyń etno-dinı erekshelikteri, sondaı-aq tarıhqa deıingi tarıhy týraly túsinikke ıe bolýy kerek.

Jýrnalıs ózimen birge tótenshe jaǵdaı aımaǵyna aparatyn qujattardy daıyndaý onyń redaksıalyq tapsyrmaǵa daıyndalýynyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Qujat jeke basyn kýálandyrady, jýrnalısiń quqyqtyq mártebesin anyqtaıdy, osyǵan baılanysty ol belgili bir jaǵdaılarda qolaıly bolýy múmkin.

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Avraamov D.S., Professıonalnaıa etıka jýrnalısa. Ýchebnoe posobıe. Moskva, 2003.

2. Aktýalnye problemy prava ı SMI. Materıaly pervoı rossıısko-amerıkanskoı konferensıı /pod redaksıeı G.V. Vınokýrova, A.G. Rıhtera, V.V. Chernyshova., Moskva, 1997.

3. Arapova G.Iý., Glıskov A.A., Shıshkın D.G., naýchnyı redaktor Monahov V.N., Komentarı k Zakoný RF o SMI. Moskva, 2001.

4. Ahmadýlın E.V. Kratkıı kýrs teorıı jýrnalısıkı. Moskva: MarT, 2006.

5. Býslenko N.I. Pravovye osnovy jýrnalısıkı: Slovar-spravochnık. Moskva: Fenıks, 2006.

6. Vartanov A.S. Aktýalnye problemy televızıonnogo tvorchestva na televızıonnyh podmostkah: Ýchebnoe posobıe. Moskva: Vysshaıa shkola, 2003.

7. Vasıleva L.A. Delaem novostı! Moskva: Aspekt-Press, 2003. 8. Vınokýrov G.V., Rıhter A.G., Leksıı po osnovam pravovyh znanıı dlá jýrnalısov. Moskva, 1999 - 280 s.

Samatuly Madı

---