InfoHub Logo

Básekege qabiletti qoǵam qurý negizinde kóptildi tulǵa qalyptastyrý (baıandama)

Muǵalim isi syrttaı qarapaıym bolǵanmen – tarıhtaǵy eń uly istiń biri. (K. D. Ýshınskıı)

Oqýshynyń jeke tulǵasyn, onyń rýhanı álemin, qabileti men yntasyn damytý búgingi – tańdaǵy negizgi máseleniń biri. El prezıdenti N. Nazarbaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda «Biz elimizde álemdik standarttar deńgeıinde sapaly bilim berý qyzmetine qol jetkizýge tıispiz …,»- degen bolatyn. Olaı bolsa búgingi muǵalimniń aldynda kóptildi básekege qabiletti jeke tulǵany qalyptastyrý mindeti tur.

Kóptildilik, mýltılıngvızm, polılıngvızm – naqtyly kommýnıkatıvtik jaǵdaıdyń áser etýimen belgili bir áleýmettik ortada, memlekette birden úsh, odan da kóp tilde sóıleı bilýshilik. Munyń ózi jeke adamnyń (ındıvıdýmnyń) kóptildiligi jáne ult pen ulystyń kóptildiligi bolyp bólinedi. Kóptildiliktiń úsh tildi meńgerý dárejesi sol adamnyń nemese bútindeı halyqtyń ómir súrgen tildik ortasy, áleýmettik, ekonomıkalyq, mádenı ómiri, turmys - tirshiligi sekildi kóptegen faktorlarǵa baılanysty. Ulttyq quramy biryńǵaı, bir ǵana etnosmekendeıtin memlekette kóptildilik sırek.

Keıingi kezde shet tilin úırenýge den qoıyla bastaǵandyqtan, qazaqtar arasynda da kóptildilik kóbeıip keledi. Bútindeı ult pen ulystyń kóptildilikgi – sosıolıngvısterdiń zertteý nysany bolarlyq kúrdeli qubylys. Jappaı kóptildilik jaǵdaıynda kommýnıkatıvtik formalar (dıalektiler, ár alýan jargondar, jeke tilder) óte kúrdeli qoldaný ıerarhıasyn quraıdy.

Mysaly,
1) tar lokaldy shaǵyn top arasyndaǵy qatynas (úıishilik til);
2) toparalyq turmyspen baılanysty lokaldy qatynas quraly (mys., Azıa men Afrıkanyń kóp ultty elderindegi “bazar” tili);
3) bılik júrgizetin ákimshilik (nemese ult) tili;
4) kóp ultty aımaqtyń resmı tili;
5) memlekettik til (nemese halyqaralyq baılanys tili).

Eger bastapqy ekeýi resmı qatynas quraly bolmaı, tek aýyzeki sóılesý tiline jatsa, sońǵy úsheýiniń atqarar qyzmeti jan - jaqty. Olar – jalpy halyqqa ortaq qarym - qatynas quraly, bilim men ǵylymnyń, aqparat pen baspasózdiń, ádebıet pen mádenıettiń tili. Kóptildilik bılıngvızmnen (qostildilikten) bastaý alady. Kóptildilik úshin tildiń qoldaný mártebesiniń jan - jaqty bolýy, qajettiliktiń qalyptasýy, sondaı - aq tilderdiń týystyǵy (genetık. jáne tıpol. jaqyndyǵy) sheshýshi ról atqarady.

Halqymyz ejelden til abyroıyn bıik kóterip, ádette til jóninde, til ــ adamdar arasynda qarym - qatynas jasaý quraly dep, oǵan jaı - jadaǵaı anyqtama berilgenimen, is júzinde til tek adamdar arasynda qarym - qatynas jasaý quraly ǵana bolyp qalmastan, qaıta onan da mańyzdysy, ol belgili bir ulttyń ulttyq sana - sezimi, halyqtyń halyqtyq qasıeti, onyń jalpy tarıhy, ádet - ǵurpy, mádenıeti qatarlylardy tutastaı óz boıyna qamtyp jatatyn kúrdeli uǵym. Sondyqtan til meıli qaısy ulttyń bolmasyn tarıhy men taǵdyrynyń, tárbıesi men taǵylymynyń, búkil halyqtyq bolmysynyń baǵa jetpes asyly, sarqylmas qundy qazynasy, ult rýhynyń uıtqysy bolyp kelgen.

Búgingi tańda elimizde «Kóptildilik» máselesi kókeıkesti máselelerdiń biri bolyp sanalady. Elbasymyz sol úshin de tilderdiń úshtuǵyrlylyǵyn mindettep otyr. Kóptildilik máselesi – Qazaqstan úshin ǵana emes, búkil álemniń aldynda turǵan kókeıtesti máselelerdiń biri, sebebi, jahandandyrý jáne kıberkeńestikke shyqqan zaman tilderdi bilýdi talap etedi. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev Qazaqstan halyqtary Assambleıasynyń 12 sesıasynda: «Qazaqstandyqtardyń jas urpaǵy kem degende úsh tildi bilýleri tıis: qazaq, orys, aǵylshyn tilderin erkin meńgerýleri qajet»- dep, Eýropadaǵy mektep túlekteri men stýdentteriniń ózara birneshe tilde erkin sóılesýleri qalypty jaǵdaıǵa aınalǵandyǵyn atap ótti. Kem degende úsh tildi meńgerý - zaman talabyna aınalyp otyrǵan qajettilikterdiń biri.