InfoHub Logo

 «Oınaı bilmegen bala, oılaı da bilmeıdi,

Oıynda ozǵan bala ómirde de ozady.»

Mektepke deıingi mekemelerde ótiletin qazaq tili sabaǵynyń eń basty maqsaty – balalardy aýyzeki sóılesýge, sózderdiń maǵynasyn jetik túsinýge, sóıleý daǵdylaryn qalyptastyra otyryp, óz oılaryn  shaǵyn áńgime túrinde baıandaýǵa  jáne   qazaq tiliniń  tól dybystaryn durys aıta bilýge úıretý.   Sonymen birge  balabaqshalarda balalarǵa qazaq halqynyń salt – dástúrin, ádebıeti men ónerin, Qazaqstannyń tabıǵaty men onyń baılyǵyn, qazaq halqynyń basqa ulttarmen yntymaqty ómiri  týraly  maǵlumattar berý arqyly  balalardyń  qazaq tiline degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyra túsedi.  Balalardyń  sana – sezimine  ata- babadan qalǵan  óner men ónege úlgilerin  jetkizip, kórneki quraldar men oıyn arqyly  qalyptastyrý. Ár sabaqta oıyn túrleri, oıyn ádisteri kóbirek qoldansa, oıyn sıtýasıalardy durys paıdalansa balalardyń tilderi jetik  jattyǵady, sózdik qory molaıady. Balalardy oıyn  jáne oıynnyń kórneki, tehnıkalyq quraldaryn  paıdalana otyryp sóılem quraýǵa, sóıleýge daǵdylandyrady.  

Oıyn úlgisiniń tehnologıasy balanyń naq osyndaı belsendilikterin arttyrady. Kez-kelgen bala da adamnyń mádenıeti de oıyn arqyly damıdy. Al búgingideı dınamıka ǵasyrynda, oqý prosesinde oıyn aldynǵy orynda, ıaǵnı oıyn tehnologıasy arqyly balanyń oqýǵayntasyn, qyzyǵýshylyǵyn arttyrý jeńil bolmaq.

Oıyn- degenimiz ne?

Oıyn degeniz- halyqtyń balany ádeptilikke, saýattylyqqa baýlıtyn quraldyń biri.

Oıynnyń túrleri óte kóp. Mysaly: róldik oıyndar, deneshynyqtyrý oıyndary, sújettik oıyndar, dıdaktıkalyq oıyn elementerin paıdalanýdyń mańyzy óte zor. Dıdaktıkalyq oıyndar balanyń aqyl- oıyn damytyp, sabaqqa degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrady.  

Mektep jasyna deıingi balalardyń zeıini turaqsyz, ımpúlsıvti bolǵanymen, qabyldaý este saqtaý múmkindikteri jaqsy damyǵan.

Sondyqtan kez- kelgen sabaqty ótkizý úshin dıdaktıkalyq oıyndar qoldana bilý kerek. Mysyly «Saýat ashý»  oqýlyǵynda  taqyryp sońynda tapsyrmalar berilgen. Osy tapsyrmalardy oıyn arqyly oıynarqylyótkizýgebolady. «Uıqasyn tap», «Sıqyrly qorjyn», «Óleń jolyn qurastyr» t.b. oıyndar.

Til damytý, saýat ashý sabaqtarynda da rldik ,sújettik oıyndardy qoldanýǵa bolady. Roldik oıyndar mektepke deıingi balalarmen ómirinde eleýli oryn alady. Bul  oıyndar uzaq ta , qysqa da bolý múmkin. Sújetti- róldi oıyndar beıneleý quraly rol men oıyn áreketi bolyp tabylady. Óziniń sıpaty jaǵynan bular kóbinese eliktený, shyndyq ty kórsetý bolyp tabylady.Mysaly «Dúken» oıynyn oınaǵanda balalar satýshy men satyp alýshy áreketterine elikteıdi., al «Mektep» bolyp oınaǵanda muǵalimmen oqytýshynyń áreketine elikteıdi. «Otbasy» oıyndary arqyly aınaladaǵy ómirdi baqylaýǵa, kúndelikti óz ómirlerinen alǵan  bilimderin oıyn sújetine paıdalanýǵa tóseldendirýge bolady.

 «Ulttyq qazaq oıyndary: «Qyz qýý», «Oramal tastaý, «Asyqtar», «Báıge» oıyndary. Bala ómiriniń kezeńi oıyn arqyly jetiledi. Oıyndar ár topta jas ereksheligine saı júrgiziledi. Men óz tájirıbemde oıyndardy kóp qoldanamyn. Sabaq barysynda da, kúnniń jartysynda da júrgizemin.   Balanyń tilin jetildirý úshin ony áńgimeshe tarta otyryp, balanyń  sózdik qoryn jańa sózdermen tolyqtyryp, túsinigin molaıtý qajet. Balanyń tilin damytýda oıyn túrlerin júrgizý arqyly, oıyn sharttaryn aıta otyryp ta baıytýǵa balady. Mysaly : «Qýyrshaqqa qonaqqa barý», «Men kimmin», «Qýrshaqty kıindiremiz», «Sharbaqty qurastyrý»,  «Kólemi boıynsha qoı» degen  sekildi oıyn túrlerin qoldanýǵa bolady. Men  kez kelgen oıyn túrlerin  sabaǵymen taqyrybyna saı tańdap alamyn. Ásirese dıdaktıkalyq oıyndardy til damytý sabaqtarynda paıdalanýdyń tıimdiligin tájirıbe kórsetip otyr. Sabaqty bekitý, balanyń shyǵarshashylyǵyn damytý, til baılyǵyn molaıtý úshin oıyndar sabaqtyń taqyrybyna, mazmunyna saı tańdap alamyn. Mysaly: «Telefon» oıynynda dıalogtyq sóıleýdegi áńgimeniń maqsaty- bir nárse jaıynda suralap, balanyń oǵan jaýap berýge, belgili bir áreketke túrtki bolýǵa úıretý bolyp tabylady.

Róldik oıyndar mektepke  deıingi balalar ómirinde eleýli oryn alady. Bul oıyndar uzaqa ta ,qysqa da bolýy múmkin. Sújetti- róldi oıyndar beıneleý quraly rol men oıyn áreketi bolyp tabylady. Óziniń sıpaty jaǵynan bular kóbinese elikteý, shyndyqty kórsetý bolyp tabylady.Mysaly «Dúken» oıynyn oınaǵanda balalar satýshy satyp alýshynyń áreketterine elikteıdi.  «Shashtaraz», «Otbasy» oıyndary arqyly aınaladaǵy ómirdi baqylaýǵa, kúndelikti óz ómirlerinen alǵan bilimderin oıyn sújetine  paıdalanýǵa tóseldendirýge bolady. Pedagok ótilgen oıynǵa taldaý jasap, onyń balalarǵa tıgizgen tárbıelik yqpaly baǵalaýǵa, óz tobyndaǵy sújetti-róldi oıyndarynyń odan ári basshylyq etý tásilderin oılastyrýǵa tıis

Qoıylymdyq oıyndarda rolder, oıyn áreketteri qandaı shyǵarmanyń, erteginiń t.b. Sújeti men mazmuny sharttas bolady. Ol sújetti-róldi oıynǵa uqsas. Barlyq balalar ertegini jaqsy kóredi, ertek aıtyp berseń bar yntasymen tyndaıdy. Ertegi balalardyń oı- qıalyn, sózdik qoryn damytady.

Qurylymdyq oıyndar- balalar áreketiniń bir túri. Onyń negizgi mazmuny qorshaǵan ómirdi alýan túri qubylystardy jáne solarǵa baılanysty is-árektterdi beıneleý bolyp tabylady. Qurlys oıyny bir jaǵynan sújetti-róldi oınaýǵa uqsas keledi. Balalar oıyn ústinde kópirler, stadıondar, temir joldar, teatrlar, sırkter t.b. iri qurlystar salady.

Dıdaktıkalyq oıyndar  kishkene balalarǵa meılinshe tán oqytý formasy bolyp tabylady, onyń arǵy tegi oıyndy óleń men qımylmen ushtastyrý negizinde kóp nerseni úıretetin oıyndardy jasaǵan halyq pedagogıkasyna jatyr. Mysaly: «Sıqyrly qalpaqtyń syryn ashaıyq»- degen oıyndy eresek toptarda tárbıeshi balalardy zat týraly aıta bilýge úıretý, olardyń júıeli sóıleý qabiletin damytý mindetin alǵa qoıady. Oıyn mindeti-qalpaqtyń astynda ne bar eknin bilý.Dıdaktıkalyq oıyndar aınalamen tanysý sabaǵynda, ádebıet, sabaqtarynda jıi qoldanady.

Bala tárbıesi qıyn da, jaýapty mindet. Urpaq tárbıesi qoǵamnan tys, oqshaý turǵan emes. Ol qoǵamnyń, zamanyń baǵyt- baǵdarmen, tynys-tirshiligimen birge júrip otyrady. Osy oraıda kez-kelgen búldirshin úshin bala tárbıesi  ata-anasyna berilgen tálim-tárbıeni odan ári jalǵap, jandyratyny sózsiz

Balabaqshada tárbıelenýshilerdiń tanymdyq is-áreketin qalyptastyrýda negizgi jumys túri- oıyn áreketi.

Bala sanaly, mádenıetti, adamgershiligi mol bolyp , jan-jaqty damýy úshin jáne tilin damytyp, sóz baılyǵyn damytý úshin jáne aınaladaǵy ómir qubylysyn uǵyný úshin paıdalanýdyń mańyzy  zor.

Oıyn ústinde balanyń túrli qasıetteri, qabileti men belsendiligi  de kórinetini týraly asa kórnekti pedagog A. S Makarenko bylaı deıdi: «Oıynda bala qandaı bolsa, ómirde kásibı qyzmet salasynda, kóbinese sondaı bolady». Sondyqtan keleshekke adamdy  tárbıeleý- bárinen buryn oıyn arqyly júzege asyralady. Oıyn- balalar úshin aınaladaǵy tanyp, bilý tásili.

Oıyn áreketi mazmunynan áleýmettik sıpaty balanyń qoǵamdyq ómir súretindigimen baılanysty. Ol alǵashqy aılardan bastap- aq mańaıyndaǵylarmen qarym-qatynas jasaýǵa umytylady, sonyń arqasynda jasaý quraly, kúsh qýaty tildi birtindep meńgeredi.

Oıyn- bala áreketiniń negizgi túri. Oıyn oınaǵanda bólme teńiz de, ushaq ta temir jol vagony da bolýy múmkin. Balalar oıyn kezinde tynysh otyra almaıdy. Tipti jalǵyz balanyń ózinde   de sóılesip júredi.. Sondyqtan, oıyn barysynda tildesim úlgisi qalyptasady.

Oıyndar mazmunyna qaraı, ózine tán erekshelikterine qaraı sújetti-roldi, dramatızasıalyq, dıdaktıkalyq qurylys oıyndary, qımyldy oıyndar, ulttyq oıyndar bolyp bólinedi.

Sózdik  gramatıkalyq oıyndar arqyly  sabaqta balalar  túrli jaǵdaılarǵa, onyń sheshý joldaryna úırenedi. Oıyn  balanyń  logıkalyq qabiletin, belsendiligin, qyzyǵýshylyǵyn arttyrady. Balalar jaqsy oıyndardy shynaı yntasymen, belsendilikpen  oınaı otyryp sabaqta alǵan bilimin tolyqtyrady, damytady.  Oıyndy tez úırenemin dep  izdenimpazdyǵy artady, shyǵarmashylyq  qabileti damıdy. 

Mysaly, mektep aldy daıarlyq toptarǵa tildegi dybystardyń bir eń mańyzdy salasynyń biri -  qazaq tiliniń tól dybystaryn  úıretý jáne durys

Mine, kúndelikti sabaqta balalarǵa qazaq tiliniń tól dybystaryn gramatıkalyq oıyndar arqyly  úıretip qana qoımaı, sonymen birge balalardyń  aqyl – oı, adamgershilik, estetıkalyq tárbıe, ómirdi tanı  bilýge  úıretedi.

Halqymyz aıtqandaı: «Oınaı bilmegen bala, oılaı da bilmeıdi », «Oıynda ozǵan bala ómirde de ozady» degendeı balanyń ómirinde oıyn erekshe oryn alady.

Qazaqstan respýblıkasynyń Bilim týraly» Zańynda «bilim berý júıesiniń basty mindeti – ulttyq jáne jalpy adamzattyq qundylyqtar, ǵylym men praktıka jetistikteri negizinde jeke adamdy qalyptastyrýǵa jáne kásibı shyńdaýǵa baǵyttalǵan. .... oqytýdyń  jańa tehnologıalaryn  eńgizý, ǵylym  berýdi aqparattandyrý   halyqaralyq, ǵalamdyq, komýnıkasıalyq, jelilerge shyǵý» dep,  bilim berý júıesin odan ári  damytý  mindetteri kózdeledi. Soǵan oraı «Qazaqstan Respýblıkasy jalpy bilim beretin mektepteri , bilim mazmunynyń  tujyrymdamasy», «Qazaqstan Respýblıkasynda bilim berýdi, damytýdyń  2005-2010  jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń joldaýynda» taǵyda basqa qujattarda búgingi bilim berýdiń aldyna qoıylatyn talaptar, iske asyrý sharalary anyqtalǵan.

Balabaqshadaǵy tárbıe – barlyq tárbıeniń bastamasy. Mektepke deıingi shaq – bala boıyna adamgershiliktiń negizin qalaıtyn kez. Sondyqtan da bala boıyna jas kezinen bastap izgili, meıirimdili, ınabattylyq sezimderin qalyptastyrý   tárbıeshilerdiń mindeti.

Mektep jasyna deıingi balalardyń jan – jasqty damýy  úshin logıkalyq oıyndardyń  róli erekshe.  Oıyn- mektep jasyna deıingi kezeńnen bastalyp adam men ómir boıy ilesip júretin erekshe qyzmet túri.

Uly Abaı aıtqandaı: «Adam dúnıege kelgende aqyldy bolyp týmaıdy. Estip,kórip, oqyp, izdenip aqyl tabady»degen eken. Uly Abaıdyń aqylyn, qaǵıdasyn eskere otyryp, bilim berýdi súıispenshilikpen, yqylaspen jáne muǵalim únemi izdenis ústinde bolý kerek.

Belgili aqyn, pedagog, ana tili jaıly birneshe eńbek jazǵan M. Jumabaev «ulttyń tilinde  sol ulttyń jeri, tarıhy, turmysy,  minezi aınadaı anyq kórinip turady... Qazaqtyń qany bir,  jany bir jolbasshysy- muǵalim» dep  jumys isteý sheberligi ushtasqanda ǵana tabysqa jetkizedi.

“Balany jastan” deıdi halyq bul ómirsheń pikir. “Jaqsy bala, ata-anaǵa baqyt” oǵan kishkentaıynan jaqsy keńester, ónegeli  tárbıe berip otyrý ómir talaby.

Tájirıbemniń kókeıkestiligi

Balalardy oıyn arqyly qazaq tilin oqytýdy dıdaktıkalyq, ulttyq, sújettik – róldik, qımyl  oıyndar túrlerin qoldaný óte tıimdi.

Oıyn barysynda balalardyń   talaby kóterińki  jáne sezimtaldyǵy:

- oıyndardy  qoldaný mańyzyn aıqyndaý;

- balalardyń oıynǵa degen  qyzyǵýshylyq sezimin oıatý;

- balalardy oıyn – qyzmetinde yntalandyrý;

- oıyndardy óz  erkimen oınaýǵa,  belsendilik kórsetýge, jaýapkeshilikke,   birlestilikke jáne durys  sheshim qabyldaý;

- oıynnyń  nátıjesin taldaý;

- balalanyń bilimin baıytý;

- tildik oıyndar balalardyń oıyn  tereńdete túsedi;

- jan - jaqty damýyna  yqpal etedi;

Túrli  oıyn  kezinde  balalarda  bastamashyl, derbestik, baıqaǵyshtyq, bilimqumarlyq, tapqyrlyq, tez til tapqyshtyq qasıetteri qalyptasady. Mektepke deıingi balanyń qıaldaý múmkindigi óte zor jáne erkin oılaý qabiletin  jáne este saqtaý,  aqyl oı shyǵarmashylyǵyn damytady.  Oıyn – oqý prosesin  shıratady,  balalanyń oqýǵa degen yntasyn arttyrady jáne  sabaq qyzyq ótedi. Sonymen qatar  sabaqta qoldanylatyn oıyn túrleriniń tárbıelik máni de óte zor. Oıyn  berilgen bilimdi keńeıtýge, sabaqta balanyń zerikpeýine kómektesedi jáne oı órisin damytýǵa, oılaý qabiletin arttyrýǵa oń áserin tıgizedi.

Qazaq tili  sabaqtarynda oıyn elementerin paıdalanýdyń tıimdili, tárbıelik máni zor ekenine óz tájirıbemde kóz jetkizdim. Árıne, ol úshin balalardyń jas erekshelikterin qabiletterin , psıhologıalyq jáne bilim deńgeıi men daıyndyq dárejesin eskere otyryp, josparlaý qajet. Oıyn ústinde balanyń sana sezimi, ózin – ózi baqylaýy, tapsyrylǵan iske jaýapkershiligi, óz is áreketin basqalarmen salystyra alýy, dostarynyń pikirin syılaý, óz oıyn dáleldeýi, zeıini, oılaý qabileti damıdy.  Sabaqtyń taqyryby, túri, ótiletin materıaldyń aýyr – jeńildigine qaraı qoldanylatyn oıynnyń túrleri kóp.

Oıyn balanyń boıynda tulǵalyq jaqsy qasıetterdi qalyptastyrýǵa,  adamdarmen qarym – qatynas jasaýǵa tárbıeleıdi.  Mysaly :  J. Aımaýytov aıtqandaı «Eske túsirý, óneri degenimiz – oılaý óneri, baılanystardyń mánisi-oılaý» deıdi. Oıyn balalardy uıymshyldyqqa úıretedi, ózin ustaı bilýge, jupta, topta, óz – ara syılastyqqa baýlyıdy.  

---