InfoHub Logo

Mahambet Ótemisuly atyndaǵy BQÝ-niń
«Shetel tili: eki shetel tili» mamandyǵynyń​
IV kýrs stýdenti Mızambaeva Gúljaına Nıetbaıqyzy
Ǵylymı jetekshisi: aǵa oqytýshy, magıstr  Týrejanova Gýlaım Aıdynǵalıevna

XXI ǵasyr - bilim men ǵylymnyń jańa ınovasıalyq tehnologıamen qaryshtap damıtyn zamany. Sondyqtan elimizdiń bolashaǵy jas urpaqtyń bilimdi, tárbıeli  bolýyna tikeleı baılanysty. Urpaq bilim men ǵylymdy tereń meńgerse, halqymyzdyń bolashaǵy jarqyn bolady. Tuńǵysh prezıdentimiz N. Á. Nazarbaevtyń: «Biz aldaǵy ýaqytta osy alǵan baǵytymyzdan taımaı álemdik bıikterdi baǵyndyra beretin bolamyz. Sondaı bıik belesterdiń biri – Qazaqstannyń dúnıe júzindegi básekege qabiletti 50 eldiń qataryna kirýi. Ol maqsatqa jetý úshin, eń aldymen, árbir qazaqstandyq básekege qabiletti  bolý kerek», - degen sózi bilimi, ǵylymy myqty el bolýymyzǵa baǵyttalǵan. Elbasy jańa ósip kele jatqan óskeleń urpaqtyń úsh til bilý kerektigin basa aıtty. Aǵylshyn tilin úırený, ony jetik meńgerý - bul eń aldymen halyqaralyq qatynastar kezinde mańyzdy.

XX ǵasyrdyń 50 jyldarynan bastap, Qazaqstannyń oqý oryndarynda aǵylshyn tili oqytyla bastady. Aǵylshyn tiliniń mamandary daıyndalyp, bilim alýshylarǵa sabaq berdi. Qazirgi kezde memleketimizdiń kóptegen memlekettermen qarym-qatynasy artýda. Tuńǵysh prezıdentimiz N. Á. Nazarbaev: «Árbir Qazaqstandyq úsh tildi jetik meńgerýi kerek. 2020 jylǵa deıin aǵylshyn tilin biletin turǵyndar sany birshama kóbeıýi kerek» - dep aıtqan edi. Tildi úırenip, bilýdiń  paıdasy orasan zor. Ana tilimizdi bilý – árbir adamnyń paryzy. Shet tilin bilý - ómir qajettiligi. Sonymen qatar elimizdiń bilim dárejesin kóterýge yqpal etedi. Soǵan baılanysty ekonomıkamyzdyń artýy úshin, mádenıetimizdi damytý úshin aǵylshyn tilin mektepten jaqsy meńgergen, bolashaq qyzmetinde erkin paıdalana alatyn shákirt daıyndaý – búgingi basty mindetimiz.

Bastaýysh synyp – bilimniń altyn qazyǵy. Bastaýysh synypta oqýshylar muǵalimniń aıtqanyn tez meńgerip, tez jadyna saqtaıdy. Aǵylshyn tilin de bastaýysh synyp oqýshylary tez meńgeredi. Qazirgi kezde aǵylshyn tilin mektep jasyna deıingi búldirshinder bastap oqytady. Aıtý, estý arqyly bilýge yntalanǵan balalardyń este saqtaý qabileti joǵary bolady. Sondyqtan tildi úıretýdi erte bastaǵan óte tıimdi. Bastaýysh synyp oqýshylary aǵylshyn tilin bilýge qyzyǵady [2]. Oqýshylardyń aǵylshyn tiline degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý úshin sabaqta jańa tehnologıa ádis-tásilderin qoldanyp, bilimderin shyńdaý árbir muǵalimniń mindeti. Sabaqta túrli oıyndar qoldanyp, oqýshylardyń aǵylshyn tiline degen belsendiligin arttyrýǵa bolady.

Mekteptegi erte jastan oqytý bul bastaýysh synyp oqýshylaryn oqytýdyń birinshi satysy. Osy satyda oqýshylardyń boıynda kelesi kezeńde shet tilin qarym qatynas quraly retinde meńgerý qajetti tildik jáne sóıleý qabiletteriniń negizi qalanady.

Búgingi tańda shet tilin bastaýysh synyptan bastap oqytý otandyq jáne sheteldik mektepterdegi bastaýysh satynyń aıyrylmas bóligi dep senimmen aıtýǵa bolady. Qazirgi tulǵalyq baǵyttalǵan oqytý konsepsıasyna sáıkes oqýshy, onyń qyzyǵýshylyqtary men qajettilikteri bilim berý júıesiniń dál ortasyna qoıylǵan.

Bastaýysh etap mańyzdylyǵy - ári karaı bul pándi meńgerý jetistikteri men kelesi etaptardaǵy bilim daǵdylarynyń qalyptasýy bul etaptagy oqý úrdisiniń qalaı ótkiziletindigine baılanysty bolady [5]. Oqytýdyń maqsaty oqý baǵdarlamasymen aıqyndalady. Sondyqtan muǵalim óziniń oqytý-tárbıe jumysyn osy baǵdarlamaǵa súıene otyryp josparlap, júzege asyrýy tıis. Baǵdarlamanyń túpki jáne qosalqy maqsattaryn ajyrata bilý kerek, sebebi ár sabaqtyń negizgi jáne qosalqy maqsattary bolady.

Oqytýdyń birinshi satysynda kelesi mindetter oryndalady:

1) shet tilin qarym-qatynas kuraly retinde koldanýdyń psıhologıalyq barerin sezinbegen kezde erte jastaı oqýshylardy shet tildik álemge kiristirýge yqpal etý; balalardyń shet tilde qarym-qatynas jasaýǵa daıyndyqtaryn jáne ony ári qaraı meńgerýge degen erik-jigerlerin qalyptastyrý;

2) sóıleý qabiletteriniń múmkindikteri men basty erekshelikteri oqýshynyń qajettilikterin eskere otyryp sóıleý áreketiniń 4 túrinde de elementarlyq kommýnıkatıvtik qabilettilikterdi qalyptastyrý (sóıleý, tyndaý, oqý, jazý);

3) balalardy shetel oqýshylarynyń ómirimen, óleń, tappak, ertegi túrindegi fólklorymen jáne balalarǵa arnalǵan kórkem ádebıet úlgilerimen tanystyrý;

4) ana tilinde jáne shet tilinde kórinis tabatyn ámbebap lıngvısıkalyq uǵymdardy, ıntellektýaldy jáne tanymdyq qabilettilikterdi qalyptastyrý;

5) balalardy jańa áleýmettik tájirıbege qatynastyrýdy otbasylyq, turmystyq, oqý qarym-qatynastaryna katysty róldik oıyndar arqyly, olardyń ana tili men shet tilinde qarym-qatynas jasaý erekshelikterin, aıyrmashylyqtaryn eskere otyryp uıymdastyrý.

Shet tiline erte jastan úırený okýshylarǵa kelesi múmkindikterdi beredi:

1) shet tilindegi dybystardy, sózderdi, sóz tirkesteri men sóılemderdi durys aıtý men estý arqyly aıyrýǵa, sóılemniń negizgi túrleriniń ıntonasıasyn saqtaýǵa;

2) bastaýysh synyp taqyryptary sheginde eń qoldanbaly leksıkany úırený. 500 leksıkalyq birlikten kem emes prodýktıvti leksıkalyq mınımýmdardy ıgerý; leksıkanyń jalpy kólemi, reseptıvti leksıkalyq mınımýmdy qosqanda, 600 leksıkalyq birlikten kem bolmaýy kerek;

3) oqylyp otyrǵan tildiń negizgi gramatıkalyq kategorıalary jaıly aqparat alý, oqyǵan leksıkany jáne gramatıkany oqý, tyńdaý kezinde jáne qarym-qatynasta qoldanýǵa;

4) muǵalimniń, synyptastarynyń, kórnekilikter men tildik boljamdar arqyly jeńildetilgen tekstterdiń mazmunyn estý arqyly túsinýge;

5) dıalogtyq qarym-qatynasqa qatysý: eki jaqty jáne etıketti dıalog júrgizýge;

Oqýdyń tabystylyǵy men oqýshylardyń pánge degen qatynasy muǵalimniń sabaqty qanshalyqty qyzyqty jáne emosıonaldy ótkizýine baılanysty. Árıne, shet tiline bastaýysh synyp oqýshysyn oqytýda oıyndar mańyzdy ról atqarady. Ustaz qanshalyqty oıyndar men kórnekilikterdi sabakta jıi qoldansa, sonshalyqty berik túrde materıal meńgeriledi [4].

Shet tilinde oqý, estý, kórý, sóıleý analızatorlaryn belsendendirip, estiń, oılaýdyń, elestetýdiń damýyna mańyzdy úles qosady. Bastaýysh synyp oqýshylarynyń oı-órisi keń jáne bul qabiletti okytý tárbıelik úrdisinde qoldaný qajet, ekinshi jaǵynan - bul qabiletke súıený olardyń oılaý qabilettterin damytady. Oqý-uıymdastyrý biligi men daǵdysyn qalyptastyrý damytýshylyq maqsattardyń negizi bolyp tabylady. Sebebi, oqýshynyń til bilimi deńgeıin joǵarylatý jáne sol tilde oılaýdy damytý - til bilimin damytýdyń basty maqsaty.

Shet tilin bastaýysh etapta oqytý oqýshynyń logıkalyq oılaýyn damytýy múmkin. Kitaptarda oılaý áreketterin júzege asyrýdy kajet etetin tapsyrmalar beriledi. Mysaly:

Look at the picture and agree or disagree. – Taldaý.

Choose the right sentence. – Salystyrý-taldaý.

Arrange sentences in a logical order. – Taldaý-salystyrý.

What do you think about Pit? Is it good to do things like that? – Taldaý-saralaý, oı-qorytyndylaý [6].

Oqytýdyń aǵartýshylyq maksattary. Kez kelgen tildiń aǵartýshylyk qyzmeti óte zor. Oqýshylar ekinshi tildi meńgeredi, sáıkesinshe, oıdy bildirýdiń jańa kuralyn ıgeredi jáne bunyń ózinde oqý pániniń aǵartýshylyq róliniń negizi jatyr. Árbir til sol tilde sóıleıtin halyqtyń mádenıetiniń tikeleı kórsetkishi. Oqýshylar jańa tildi oqyp úırenýi úshin sol tilde sóıleıtin halyq týraly habardar bolady, óz oıyn durys jetkize alýdy úırenedi, osynyń bári - tildi oqytýdyń aǵartýshylyq maqsaty.

Ana tilin oqyp úırengende tildin negizgi quraldary - sózder men gramatıkalyq formalar týraly túsinik qalyptasady. Al, shet tiliniń termınderimen salystyrý arqyly oqýshy týǵan tiliniń sózderi men gramatıkasynyń kategorıasyn tolyq túsine alady. Sondyqtan, birinshi sabaqtan bastap ana tili men shet tilin salystyra otyryp oqytqan jón [1].

Til - syrtqy dúnıe men qorshaǵan orta týraly bilim alý kózi. Bul pándi oqytýda oqýshylar shet tilindegi ataýlarmen, kubylystarmen tanysady [3]. Tanysý aýyzsha jáne jazbasha túrde júredi. Osy eki túrdi meńgerý shet tilin ıgerýdiń tájirıbelik maqsaty bolyp tabylady. Iaǵnı, oqýshy shet tilin aýyzsha jáne jazbasha túrde paıdalana bilýi tıis. Shet tilin tyńdap túsine bilý jáne sóıleı bilý aýyzsha túrge jatady. Jazbasha túrge tildiń jazbasha túrin paıdalana bilý nemese jazý jáne shet tilinde jazylǵan mátindi oqı bilý jatady. Tyńdaý, sóıleý, jazý jáne oqý daǵdylaryn kalyptastyrý oqýshynyń tildi aýyzsha da, jazbasha da jaqsy meńgerýine tikeleı áser etedi. Tildi jaqsy meńgerý úshin bastaýysh synyptarda osy tórt daǵdynyń negizin berik qalyptastyrý kajet.

Aǵylshyn tili – qazirgi ǵasyrdyń tili. Aǵylshyn tiliniń mańyzy erekshe. Qoǵamnyń qaı salasynda qoldanys tabýda. Shet elge shyǵatyn stýdentter, qyzmetkerler úshin eń qajetti til – aǵylshyn tili. Qazir tipti mektep oqýshylarynyń aǵylshyn tiline qyzyǵýshylyqtary artyp, sońǵy jyldary kóbi aǵylshyn tilin  tańdap, oqýǵa túsip, mamandyqtarynyń ıesi bolyp jatyr. Aǵylshyn tili  - dúnıe júzine keń taralǵan tilderdiń biri. Aǵylshyn tili Kanada, Ulybrıtanıa, AQSH, Avstralıa, Jańa Zelandıa elderiniń memlekettik tili. Aǵylshyn tilinde 400 mln-nan adam sóıleıdi. Aǵylshyn tili ekige bólinedi: brıtandyq. amerıkandyq. Shotlandıalyq, soltústik, batys, shyǵys, ońtústik dıalektileri bolyp brıtandyq aǵylshyn tili bólinedi.

Bolashaǵymyzdyń jarqyn bolýy bilimniń qaryshtap damýyna tikeleı baılanysty. Sondyqtan bilimdi shákirt – el bolashaǵynyń tutqasy. Shákirtterge sapaly bilim men sanaly tárbıe berý – muǵalimder enshisinde.

Paıdanylǵan ádebıetter

1. Dýnenkýlova R. G. , Qaıyrbaeva A. Q. Shetel tilderin oqytýdyń ádistemesi  2013. 14-17bb.
2. Zımnáá I. A. Psıhologıa obýchenıa ınostrannym ıazykam v shkole. - M. : Prosveshenıe, 1991. - 227 s.
3. Kolesnıkova I. L. , Dolgına O. A. Anglo-rýsskıı termınologıcheskıı spravochnık po metodıke prepodavanıa ınostrannyh ıazykov. - SPb. , 2001. - 214 s.
4. Rogova G. V. Metodıka obýchenıa aıglııskomý ıazyký. - M. , 1975. -205 s.      
5. Rogova G. V. Vereshagına I. N. Metodıka obýchenıa anglııskomý ıazyký na nachalnom etape. - M. : Prosveshenıe, 1988. - 215 s.      
6. Passov E. I. Ýrok anglııskogo ıazyka v sredneı shkole. - M. :Prosveshenıe, 1988. - 235 s.

---