InfoHub Logo

Jánibek batyrdyń ákesi Berdáýlet Arǵynnyń qarakesek rýynan shyqqan Qazybek bıdiń qyzymen úılengennen keıin áıeli birneshe jyl bala kótermeı júrip, sońynda Jánibekti kóripti. Perzentke zar ata-ana jas náresteniń shildehana toıyn jasap, bolashaq batyrdyń alǵashqy tańyn ánmen atyrady. Áıelderdi shaqyryp, qaljasyn berip, at shaptyryp, besik toıyn jasaıdy.

Ákesi Berdáýlet balasyna at qoıǵyzarda Arǵynnyń shaqshaq rýynan shyqqan qart Jánibekti joryqtan kele jatqan jolynan tosyp, sálem berip, qýanyshty kóńil kúıin aıtady. Balaǵa zar bolyp júrgen Berdáýlettiń tilegine bar yqylasyn bergen Shaqshaq Jánibek onyń úıine túsedi. Qýanyshty ata-ana aǵynan aqtarylyp, adal nıetimen, «aqsarbas» qoıyn aıtyp soıyp, qarsy alady.

Aq kúndikti ana men aıyr bórikti ata aıaýly kóretin arýaqty batyrlary Shaqshaq Jánibekten: «Balamyzǵa at qoıyp berip, arýaǵyńyzben qorǵaı júrińiz», — dep tilek etedi.

Ata-ananyń qýanyshynan júregi tebirengen batyr besikti alyp, besik kórpeni ashyp, balpanaqtaı balany kórip, tebirene bata berip búı deıdi:

— Kereı degen eliń kóp,
El aınalar sheshen bol!
Jaǵalasar jaýyń kóp,
Jaýǵa shapsań, eser bol!
El ishinde daýyń kóp,
Jurt aldynda kósem bol!
Jabylǵan jaýdy japyryp,
Shaıqasqanda esen bol,
Jekege shyqsań jeldenip,
Jaýyńnyń basyn keser bol!

Sonan soń betin sıpaıdy da, ata men anaǵa qarap:

— Besigin kótergende kóńilim toldy, óz atymdy qoıaıyn, aty Jánibek bolsyn! Bireýlerge atyn atatyp boqtatpa, at jalyn tartyp mingende alǵan betinen toqtatpa! — deıdi. Shaqshaq Jánibekti pir tutyp syıynǵan ata-ana:

— Ámın! — dep betin sıpaıdy. Jánibektiń ákesi Berdáýlet jastaı dúnıe salǵandyqtan, Qazybek bı jıeni Jánibekti at jalyndy ósirýdi oılap, óz qasyna alady. Sóıtip, Jánibektiń balalyq shaǵy naǵashy atasy — Qazybek bıdiń qolynda ótedi.

Sharýashylyǵynyń eń úlken tiregi mal bolǵan qazaq halqy tórt túliktiń ishinde jylqyny «saýsam — saýynym, jaýǵa attansam — kezeń asar kerigim», — dep qadyr tutyp ósiretin. Syrttan kelgen jaý-jar da, ury-qary da aldymen jylqyǵa tıetin. Sondyqtan qazaq halqy: «jylqy soqsa — jeldiki, qýsa — jaýdiki» dep, mal ishinde qoraǵa aınalatyn jatyn mal- dan góri, jylqyny alabóten jaqsy kóretin, osy túligine kóz qyryn erekshe salyp, atan jilikti, atpal azamatyn jylqy baǵýǵa shyǵaryp, jasynan jalt qaratqan ulyn otarǵa jiberip, asaýdyń jalynda, aqpandy daýylda ósiretin. Oǵan jaramaǵan jasty kezeń asa almaıtyn, uıqysyn asha almaıtyn, aıaǵyn basa almaıtyn jasyq sanaıtyn.

«Kisi bolar kisini kisesinen, kisi bolmas kisini múshesinen tanıdy» degendeı, adam teginiń tap basyp sóıleıtin synshysy Qazybek bı jıeni Jánibekti alyssa, bilegi bar, arbassa, júregi bar, aqyl men jigeri bar jan dep tanıdy da, betinen qaqpaı, talabyn toıtarmaı baýlıdy. At jalyn tartyp minýge jaraǵan kezinen bastap jylqyshylarǵa qosyp otarǵa jiberedi. Sóıtip, bala Jánibekti jylqy ińirtiniń jesegimen jetildirip, sary aıazǵa salyp shıratyp, salbýyryndaǵy qandy kóz qyransha baýyryn ashtyrady. Sol ortada júrgen kezinen-aq Jánibektiń is-áreketi el kózine túsip, ańyz bolyp tarap jatady. Sol ańyzdyń biri Jánibektiń eki kókbórisi týraly edi.

Halyq Jánibektiń kókbóri qonǵan kıeli batyr sanaıdy. Ol týraly naǵashy jurty jaǵynan taraǵan mynandaı ańyz bar. Qazybek bı otardaǵy malyna baryp, amandyǵyn bilýdi oılaıdy. Ár jyly qysta qos-qos atty joldas ertip, jol boıy qyran qustaryna ań ildirip, sol betinde otardaǵy jylqysyna deıin baryp qaıtý bıdiń ádeti eken. Jas kezinde batyr bolyp, jeldiń ótinde, jaýdyń betinde jetilgen Qazybek endi bı atanyp, el basqaryp, qazaq handarynyń aqylshysy bolyp júrgenimen, qysta salbýyryn quryp, otardaǵy malyna baryp, amandyq jamandyǵyn kózeki kórip qaıtý ádetin tastamapty. Kóshpeli qazaq baılarynyń úlken baılyǵy tek mal edi. Ol banktegi aqsha, sandyqtaǵy altyn sıaqty salýly qulpy, soǵýly qorǵany bar dúnıe emes, kezeń assa, kóz jazdyratyn, synaptaı tolqyp turatyn baılyq bolǵandyqtan, baılar qos qolyn maldan ala almaıtyn. Sondyqtan Qazybek bıdiń bul saparyn kim kórse de óreskel deı almaýshy edi. Al Qazybek sekildi ári batyr, ári aqylman bolyp ósken kisilerge aqpannyń aıazynda qyraý basqan tulpardy bar tebinimen aǵyndatyp, appaq qardy josyta tartyp jol alýdyń ózi bir ǵanıbet seziledi. Sol saparyn bastaǵan bı otardaǵy jylqysyna jol alyp, kóńildegi jerin kózdeýli ýaqytynda basyp kele jatypty. Tań qarańǵylyǵy serpilmegen, esekqyrǵan juldyzy tóbege taıap qalǵan kez eken. úırenshikti mekeninde top-top sekseýil ósken qumdy tóbelerdiń baýraıynda tańǵy jýsaýyndaǵy jylqylar úıir-úıirimen tynyshtyq alyp turady.

Jylqyǵa jetip kelgen bı qusbegi, saıatshy serikterin qosqa jiberedi de, ózi birer joldasymen jylqysyn aralap, jylqysynyń mejesin baıqap, kúıin kóre bastaıdy. Belgili-belgili aıǵyr úıirlerin tura qalyp tústeıdi, tipti jabaǵylaryn sanap, jylqynyń tańǵy jýsaýyna qarap kúıin baıqaıdy. Sóıtip kele jatqanda tań da atady. Bıdiń kózi tebindegi jylqynyń qarsy aldyndaǵy bir bıik qumnyń baýyrynda qańtarýly turǵan tobylǵy tory aıǵyrǵa túsedi. Jylqyshylardyń alǵashqy kezikkeni de osy eken. Taıap kelgen bı ústindegi qara kıizden tikken kebenegin astyna salyp, qoı etigin sheship, atynyń shylbyryn jambasyna basyp uıyqtap qalǵan Jánibektiń ústinen arly-berli eki kókjal bóri sekirip túsip oınap turǵanyn kóredi de, qatty kóńildenip, kóńil kúıi tolqyp, ejelgi ádetimen bylaı tolǵaıdy:

«Arýaqty batyr bolarsyń,
Alysqan jaýdy alarsyń.
Elińdi el etersiń,
Ejelgi jerge jetersiń.
Egiz bóri turǵanda,
Ekilenbeı netersiń?!»

Abaq eli qos bóri ıesi bar dep ańyz etetin Jánibekti aqyl-oıly bı dep tanıdy da, bylaıǵy jerde ony qoltyǵyna alyp, baýryna basyp mápelep, qanattyǵa qaqtyrmaı, tyrnaqtyǵa ildirmeı ósiredi.

***

Jánibek on segiz jasqa shyǵyp kúsh-qaıraty tolysyp, el aldyna, er qataryna ilingen kezde Jońǵar shapqynshylary qazaq jerine shabýyl jasamaq bolady. Buǵan qarsy orta júz hany Ábilmánbet úsh júzge saýyn aıtyp, atshabar attandyryp, qol jıady. Abylaı sultan qolbasy bop attanady. Sonyń aldynda ǵana «Aqtaban shubyryndy...» bolǵan eldiń esinen Jońǵar hany Sýan rabdannyń qanjosa ǵyp qyrǵyndaǵan qorlaýy áli kete qoımaǵan edi. Er azamat bitken ereýil atqa er salady. Bul kezde jerortasynan asqan Qazybek bı óz eliniń qolbasyn saılap, sarbazdaryna sátti jol tilep, attandyryp jatady. Sondaı qarbalas kúnniń birinde ordanyń esigin aıqara ashyp, «Dat, taqsyr!» — dep kirip kelgen, jas jigitke bı selt etip tigile qaraıdy. Qarsy aldynda sharaınasyn kıip, jaý jaraǵyn asynǵan jıeni Jánibektiń turǵanyn kóredi. Ol bir tizesin búgip:

— Dat, ata! El ishine jaý tıdi, er azamat atqa qondy. Er azamat qatarynda Abylaıǵa sarbaz bolyp úlken jolǵa attanaıyn degen oıym bar, aq jol tilep, aq batańyzdy berińiz, — deıdi. Myna tilek bıdi oılandyryp tastaıdy. Altyn tonyn ıyǵyna qaıta jamylǵan Qazybek:

— Qaraǵym Jánibek, elge bergen batamdy ózimnen nege aıaıyn. Er azamat etip ósirip, el-jurtyńa qosaıyn dep edim, jasyńa jetpeı jaý tileme, qaraǵym! — deıdi. Sonda Jánibek:

— Ata, on segizdegi jas qandaı jas?
Ózińizden qalǵan jas.
Aıqasqan jaýdy alǵan jas,
Aldyńa jaıaý salǵan jas, —

deıdi. Jánibektiń bul sózinde bir syr bar edi, «Qorýshyny torýshy alady» degen bir sóz bar. «Kúzeýge sozyla kóship, kún eńkeıe jetip, úlken Qolatty boılaı qonǵan týystas aýyldar jylqysyn qolattyń basyndaǵy tuıyqqa salyp, jaý keletin aýyzdy ózderi alyp, jaıbaraqat jatyp qalady. El kózi uıqyǵa bara bergende, aýyldy basyp kelip qalǵan qalyń jylqynyń dúbirinen ýda-shý bolady, aýyldyń ústin bastyra jylqy qýǵan jyryndy jaý jylqyshylardyń bekitýli attaryn da ilestire ketedi. Jaýdy qýyp, jylqyny aıyrarǵa qolynda tigerge tuıaq qalmaǵan el bos sarpaldańǵa túsip, jylqysyn kópe-kórneý aıdap ketken jaýǵa qarsy shyǵa almaı, qaıraty muqalyp, dińkesi quryp, qaradaı qor bolyp qalady.

Biraq jylqy sońynan jas jigit Qazybektiń bas bilgi aqbas taılaqpen ketkenin eshkim de bilmegen edi. Qazybek sol aqbas taılaqpen jylqy sońynan jetkende esik pen tórdeı býryl atty, aıbaltasyn kóldeneń ustaǵan, eńgezerdeı bireý az tosyp turady da, jelbegeı shapandy bala jigitti boıyna da toǵytpaı, býryl attyń basyn jolǵa salyp, tıip alǵan jylqysynyń sońynan erkimen aıańdatyp júre beredi. Jol tosyp, kesheýildep kele jatqanyna qarap, jortýyl basy osy bolar dep oılaǵan Qazybek oǵan abaılaı qaraıdy. Basynda dýlyǵasy, belinde sapysy bar, syrt beınesi shoıynnan quıǵan alyp qara quman sekildi batyrdyń menmensigenin baıqap qalǵan Qazybektiń júreginde namys oty burq ete qalady. Yzasyn aqylyna jeńdirgen ol aldyndaǵy temir qursanǵan adýyn dushpannyń tıimdi jerin kózdep keledi. Dushpannyń alkeýde, aýsarlyǵy — sát balǵasynyń soǵylǵan jeri edi. Qolynda sholaq sapty naızasy da joq Qazybektiń kózi al degen jerden onyń belindegi sapyǵa túsedi. Taılaqpen taıaı bergen Qazybek qolyndaǵy qara syryǵyn jerge tireı sekirip, kózdi ashyp-jumǵansha býryl attyń artyna mine túsedi. Kútpegen jerden sap etip jabysa qalǵan qýǵynshydan sasqalaqtap qalǵan batyr uzyn sapty naızamen eshteńe óndire almaıdy. Sapyǵa kózin tige atylǵan bala jigit býryl attyń arqasyna taqymǵa tıgen zaman duspannyń qarýyn sýyryp alyp ta úlgiredi, jandy jerinen tıgen ótkir sapydan at ıesi qulap túsken kezde býryl atqa ornyǵyp alǵan ol jaýynyń naızasyn jerge túsirmeı qaǵyp alady.

Býryl atpen maıdan tartqan jas batyrdy kórgen jaý aıqasa ketýge batpaı, bet-betimen jylqyny tastaı qashady. Aty men kúshi saı kelgen Qazybek jaýynyń birqanshasyn túsirip, jylqysyn aıyryp alyp elge qaıtady».

Osy otyrysynda Qazybek bı Jánibekti buǵanasy qatpaǵan jas, súıenishi joq jalǵyz dep aıap otyr edi. Endi Jánibektiń álgi sózine qarym qaıtara almaı qysylǵan beıne baıqatady. Qaırandap qalǵan atasyna renjigen Jánibek:

— On segizge kelgenshe jigit bolyp jetile almady degenińiz be? Jelkildegen týdan, jer qaıysqan qoldan qaldyrǵanda, meni bir ot basyn aınalǵan kóbelekteı kórgenińiz be? — dep qusalana sóılep, shyǵa jóneledi. onyń shyn ashýyn kórgen kózǵaraqty bı:

— Mynanyń kókbórisi ustaǵan eken, ruqsat bermesem, qusadan ólip keter, nemese batasyz ketip júrer, — dep qaıta shaqyrtyp alady. Ordaǵa kirgen Jánibek áýelgisindeı ıilip bata tilegende, Qazybek bı:

— Qol basqarsań, jolyń kıeli bolsyn! El basqarsań, sóziń kıeli bolsyn. Kók bóriń qoldaı bersin! — dep bata beredi.

Ata yqylasyn alǵan batyr tuńǵysh maıdanǵa naǵashysy yrymdap mingizgen kók dónenge minip, anasynan ruqsat alýǵa asyǵa jol tartady.

Shapsa, shabysy, júrse, júrisi bar kók dónenniń de dál babyna kelgen kezi eken, ashshy terin shashqysy kelip, aýyzdyǵyn shaınap alysqan janýar batyrdyń alyp ushqan júregine qanat-quıryq bolyp sáıkesedi.

Anasynyń aýylyna kelip, ataǵashqa atyn ile salǵan Jánibek úıge qaraı júgirgende aq kúndikti anasy «jolyń bolsyn!»dep tilek tilep, shashýyn shasha aldynan shyǵady. Ulynyń er azamat bolyp atqa minip, er qataryna qosylǵanyna qýanady, ári aldynda jal, artynda  quıryǵy joq jalǵyzynyń qan maıdanǵa bara jatqanyn oılap qan jutady. Naǵashy atasynan ruqsat alǵanyn da estigen bolatyn. Endi er kóńildi, aqyldy ana aldyna bir tizerlep ıilgen balasynyń mańdaıynan súıip:

— Men saǵan ne aıtamyn, qamyryǵymdy basyp, qaıǵymdy jep aıtamyn. Artymda belgi qalsa eken deımin, qyzyǵyńdy kórsetip, aldyńda alsa eken deımin. Saǵan tilek tilesem, ámise joly bolsa eken deımin. Oq aldyńnan tıse, anańnyń sútin aqtaǵanyń! Oq artyńnan tıse, anańnyń qaryzyn júktegeniń! Áýeli qosyńdy tap, onan soń dosyńdy tap. Sen úshin tilenbegen ne qalsyn?! Jolyń bolsyn, baqytyń jansyn! — dep yqylasyn beredi.

Sherý tartyp ketken qoldyń sońynan kún-tún júrip qýyp jetken Jánibek Kereı eliniń qolbasshysyna jolyǵyp, sarbazdardyń biri bop qosynǵa qosylady.

Anasy aıtqan aqylıa sóz kún ótken saıyn Jánibektiń esinen myǵym oryn ıeleı beredi. Bir kúni qolbasshy batyrdyń qasynda sapysyn sýyryp, jaýbúırekti qıalaı týraı otyryp, osy sózderdiń maǵynasyn suraǵanda, qolbasy taqıasyn jelkesine qaraı sıyryp qoıyp, búı dep sheshedi:

— Anań ana eken ǵoı! Ana bolǵanda dana eken ǵoı. Oq qaıtpas qas batyrdyń aldynan tıedi. Qashqan jannyń artynan tıedi. Elsiz er bolmaıdy, er seriksiz bolmaıdy!

Aqyldy ananyń sózin toqsan tolǵap oılanǵan Jánibek ózin ómirdiń órine salyp, halqymyzdyń ulttyq namysyna, eldiń eldigi úshin arnaıdy. Jońǵar shapqynshylaryna qarsy alǵashqy saıysta-aq ózin búkil qazaq- mońǵolǵa tanyta bastaıdy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Juryn batyr

Qaralda batyr

Qozyúı batyr

---