InfoHub Logo

Baýyrymen jorǵalaýshylar klasy (Reptilia) — bul naǵyz alǵashqy qurlyq omyrtqalylary. Bul klastaǵy túrler sany 7000-ǵa jetedi. Jer sharynyń kóptegen aımaqtarynda mekendeıdi. Olarǵa tán erekshelikterge qurlyqta jumyrtqa salyp kóbeıýi, tek ókpesimen tynys alýy, al terisinde múıizdi jabynynyń bolýy jatady. Jumyrtqalarynda qorǵanysh qabyǵynyń (qatty qabyq) jáne saryýyzdyń kóp bolýy tán, bunyń ózi qurlyqta tirshilik etýge alǵashqy beıimdilik ekendigin kórsetedi. Bul klass organızmderinde embrıondy qorshaıtyn qabyqtar da (osy qabyqtardyń biri amnıon) damıdy. Osyndaı mańyzdy kóbeıý erekshelikterine qaraı baýyrymen jorǵalaýshylardy amnıotaǵa (qustar jáne sútqorektilermen birge) jatqyzady. Baýyrymen jorǵalaýshylarda bessaýsaqty aıaqtardyń ári qaraı damýy júzege asqan. Olarda alǵashqy ret úlken jarty sharlardyń qyrtysy paıda bolǵan.

Dene jamylǵysy múıizdi qabyrshaqtar, qalqanshalar nemese taqtaıshalar japqan teriden turady jáne onda shyryshty bezder bolmaıdy. Teriniń mundaı qasıetteri denedegi osmos qysymyn qorshaǵan ortaǵa baılanyssyz bolýyn qamtamasyz etedi.

Denesi bastan, moıynnan, tulǵadan, quıryqtan jáne aıaqtardan (jylandardan basqalarynda) turady. Qańqasy progresıvti damýymen sıpattalady. Súıekti bolǵandyqtan ol bas (bassúıek qańqasy), moıyn, keýde, bel, segizkóz jáne quıryq bólimderine bólinedi. Bir túrlerinde bassúıek tutas (kóz, tanaý jáne tóbekóz úshin tesikterden basqa), ekinshilerinde jeke súıekterge jiktelgen. Omyrtqa jotasynyń moıyn bóliminde aýyz (atlant) jáne bilik (epıstrofeı) omyrtqalar bolady, ol bastyń qozǵalý qabilettiligin arttyrady. Aıaqtary, qurylysy boıynsha qosmekendiler men sútqorektilerdi arasynan oryn alady, 5 saýsaqpen aıaqtalady. Qańqalyq bulshyqetter qosmekendilerge qaraǵanda birshama kúshtileý. Asqorytý júıesi birshama jiktelgen. Soqyr ishektiń bastamasy bar.

Tynys alý júıesi keńirdekten turady, ol ókpege ener aldynda eki bronhyǵa bólinedi. Ókpesi juqa qabyrǵaly qapshyqtan turady, olar torly qurylymǵa ıe. Terimen tynys alý joıylǵan, ol tynys alýdyń birden-bir múshesi retinde ókpeniń jetilýine jáne kókirek kletkasynda tynys alýǵa qatysýyna alyp kelgen.

Qantasymaldaý júıesi de áriqaraı jetilýimen sıpattalady. Júrek úsh kameraly, qarynsha tolyq emes perde arqyly venozdy jáne arterıaldy jartyǵa bólingen. Naǵyz tórt kameraly júrek tek qoltyraýyndarda (krokodılder) kezdesedi, olardyń oń jáne sol júreksheleri tolyqtaı jekelengen, juqa perdemen bólingen. Baýyrymen jorǵalaýshylarda qan aınalýdyń eki sheńberi bolady, biraq olar áli de bolsa tolyqtaı ajyratylmaǵan (tipti, qoltyraýyndardyń ózinde de, nátıjesinde qan álide jartylaı arqa aortasynda aralasady (qosmekendilerdegideı sıaqty).

Shyǵarý júıesi júp ekinshi jambas búırekterinen (metanefros) jáne jup nesepaǵardan turady, olar kloakaǵa quıylady, bul jerge bir mezgilde jáne qýyqta ashylady. Búırektiń qurylysynyń ereksheligi sol, shýmaqtardyń salystyrmaly súzý aýdany azaıǵanda, ózekshelerdiń uzyndyǵy artady. Búırektiń osmos rettelý qyzmeti múldem anyq emes, óıtkeni baýyrymen jorǵalaýshlardyń denesinde artyq sý joq.

Júıke júıesi de progresıvti belgilerimen sıpattalady. Sonyń ishinde mıy basqa qurlyq janýarlarynyń mıyna tán belgilerge ıe. Sopaqsha mıda ıirim qalyptasqan, ol ádette, barlyq amnıotalarda kezdesedi. Sol sıqty mıdyń úlken jarty sharlarynyń qyrtysy qalyptasqan. Mıdan bassúıek nervteri shyǵady (12 jup). Kózburshaqtyń qısyqtyǵyn ózgertý qabilettiliginiń esebinen birshama jetilgen kórý tán. Kirpiksheli denede kóldenen-salaly bulshyqet damyǵan. Estý organdarynda qoshqarmúıiz úlkeıgen, estý kapsýlasynda ekinshi sańylaý bar. Iis-sezý organdary muryn qabyrshaqtarynyń jaqsy jetilýimen, ekinshi tańdaıdyń damýymen erekshelinedi. Iakobson organy jaqsy damyǵan, ol jemtiginiń ıisin qabyldaýdy qamtamasyz etedi. Baýyrymen jorǵalaýshylar joǵary satydaǵy janýarlarǵa tán barlyq endokrındi bezderge ıe. Baýyrymen jorǵalaýshylardyń dene temperatýrasy qorshaǵan ortaǵa baılanysty.

Baýyrymen jorǵalaýshylar dara jynystylar, olarǵa jynystyq dımorfızmniń jetilýi tán. Bir baýyrymen jorǵalaýshylar jumyrtqa salýshylar, ekinshileri — tirileı týýshylar bolyp tabylady. Tiri júmyrtqa týý keń taralǵan. Jynysy genetıkalyq jaǵynan tek keıbir kesirtkelerdiń túrlerinde, múmkin, barlyq jylandarda, anyqtalynady. Desede, kóptegen baýyrymen jorǵalaýshylardyń jynysy genetıkalyq jolmen emes, syrtqy ortanyń faktorlarynyń, sonyń ishinde temperatýranyń, áserlerimen anyqtalady. Mysaly, tasbaqalardyń kóptegen túrlerinde joǵary temperatýranyń eserinen dúnıege tek analyqtarynyń, tómengi temperatýrada tek atalyqtarynyń kelýimen iske asady. Qarama-qarsy jaǵdaı qoltyraýyndarda jáne keıbir kesirtkelerdiń túrlerinde baıqalady.

Bul klastyń janýarlary Qabyrshaqtylar (Sguamata), Tasbaqalar (Sheionia), Qoltyraýyndar (Crocodylia) jáne Alǵashqy kesirtkeler nemese Tumsyqbastylar (Prosauria nemese Rhyncocephalia) otrádtaryna bólinedi. Jylandardyń mańyzy sol, kóptegen túrleri ýly bezdermen jene tistermen jabdyqtalǵan. Sharýashylyq mańyzy olardyń terileriniń qundylylyǵymen anyqtalady. Tasbaqalardyń sharýashylyq mańyzy bar, óıtkeni keıbir túrleri jáne olardyń jumyrtqalary taǵamǵa jaramdy. Qoltyraýyndarda da sharýashylyq mańyzǵa ıe, biraq jyrtqysh retinde adamdarǵa shabýyl jasaıdy.

Baýyrymen jorǵalaýshylar qustar men sútqorektilerdi arǵy tekteriniń formalary retinde evolúsıanyń negizgi baǵanasyna enedi. Óte kóne baýyrymen jorǵalaýshylar kotılozavrlar boldy, olar taskómir kezeńinde stegosefaldardan shyqty. Kotılozavrlardyń damýy birneshe evolúsıalyq butaqtardyń (ıhtıozavrlardyń, plezıozavrlardyń) bastamasyn berdi. Tuıyq búıir top retinde anapsıdalar bólinip shyqty,olardyń qazirgi urpaqtary, trıas ta paıda bolǵan, tasbaqalar bolyp tabylady. Baýyrymen jorǵalaýshylardyń evolúsıasyndaǵy mańyzdy jańalyq maıda baýyrymen jorǵalaýshylardyń (dıapsıdterdiń) paıda bolýy edi, olardyń bassúıekterinde, samaı aımaǵynda, eki tesik boldy. Bul baýyrymen jorǵalaýshylardyń urpaqtarynyń biri qazirgi kezde salystyrmaly túrde az ózgergen gatterıa bolyp tabylady. Kesirtkeler men jylandar bassúıektiń eri qaraı ózgerýi nátıjesinde dıapsıdterdiń arǵy tektik formalarynan damyǵan. Basqa dıapsıdtik formalar arheozavrlardyń («bıleýshi reptılıalar») bastamasyn berdi, olardyń urpaqtary trıastyń aıaǵynda paıda bolǵan qoltyraýyndar bolyp tabylady. Mezozoıda bul top dınozavrlar men ushatyn baýyrymen jorǵalaýshylar túrinde gúldendi. Dıapsıdterdiń bir butaǵy qustar úshin arǵy tek bolýy da múmkin.

Kóne kotılozavrlardyń baǵanasynyń óte ertedegi búıir butaǵynan terapsıdterge baratyn sútqorektilerdi eske túsiretin baýyrymen jorǵalaýshylardyń jelisin bergen dep joramaldaıdy. Bul janýarlardyń qaldyqtary perm men trıasta tabylǵan. Bular reptılıalar men sútqorektilerdiń alǵashqy ret trıastyń aıaǵynda paıda bolǵan arasyndaǵy kópir bolyp sanalady.

---