InfoHub Logo

Sútqorektiler nemese Ańdar klasy (Mammalia) — bul birshama uıymdasqan, damýdyń eń joǵarǵy satysynda turǵan jáne barlyq geografıalyq aımaqtarda mekendeıtin, negizinen qurlyq omyrtqaly janýarlary. Bular qazirgi gúldenýshi janýarlar tobyn quraıdy. Bul klasta 3200-deı túr bar. Sútqorektiler úshin birqatar erekshelikter ten. Olardyń balalary sútpen qorektenedi. Ol arnaıy sút bezderinen túziledi. Uryq jatyrda damıdy. Júıke júıesiniń jene jylý rettelý mehanızminiń jaqsy damýyna oraı olardyń dene temperatýrasy turaqty, ol kez kelgen klımattyq jaǵdaılarda da olardyń belsendiligin qamtamasyz etedi. Túk nemese jún jabyny bolady. Keıbir daralarynyń massasy 2 g-nan (kishi jerteser) 150 tn-ǵa deıin (kók kıt) jetedi.

Dene jamylǵysy teri, ol talshyqty deneker ulpadan qurylǵan kópqabatty epıdermısten jáne korıýmnen turady. Teri kóptegen ter jene maı bezderimen jabdyqtalǵan. Shel qabatynda (teri asty klechatka qabaty) maı kletkalary bolady. Teriniń múıizdi týyndylary túkter, tyrnaqtar, tuıaqtar, múıizder men taıtuıaqtar bolyp tabylady. Barlyq sútqorektilerde sút bezderi bolady, olar túri ózgergen ter bezderi bolyp sanalady. Tirek qańqasyna omyrtqa jotasynyń moıyn, keýde, bel, segizkóz jene quıryq bólimderine jiktelýi tán.Moıyn omyrtqalarynyń sany turaqty, aýyz omyrtqanyń (atlanttyń) aldyńǵy jaǵynda eki beti bolady. Aıaq-qol qańqasy óte myqty. Ortan jilikteri óte úlken kúshke shydaı alady, keıbir túrlerde ol 1500-2000 kg-ǵa jetedi. Bulshyqet júıesi óte damyǵan, ol kóptegen mamandanǵan bulshyq etterden turady. Asqorytý júıesinde barlyq bólimderi bar, ol óz betinshe artqy tesikpen aıaqtalady. Tisteri jetilgen (kıttárizilerdi qosa keıbir túrlerden basqalarynda), olardyń arasynan kúrek tisterdi, shoshaq tisterdi jáne azý tisterdi ajyratady. Qorektený úshin paıdalanatyn qoreginiń sıpatyna qaraı sútqorektilerdi ósimdikqorektiler jáne etqorektiler dep ajyratady.

Tynys alý júıesine ókpe, keńirdek, bronhylar, branhıolalar, alveoalar jatady. Qantasymaldaý júıesi óte jetilgen. Júregi tórtkameraly, eki qanaınalý sheńberi bar, aortanyń sol doǵasy saqtalǵan. Jetilgen erıtrosıtterdiń ıadrolory joq. Shyǵarý júıesi qýyqtyń zár shyǵarý ózegine ashylýymen sıpattalynady. Búırekteri júp, olardan shyǵatyn nesepaǵarlar qýyqqa ashylady. Júıke júıesi óziniń damýynyń sharyqtaý shegine jetedi. Mıdyń jarty shary, qyrtystary men saıshalary, mıshyq erekshe damyǵan.Sezim músheleri erekshe jetilgen. Estý organy syrtqy qúlaqtan, syrtqy tesikten, úsh estý súıeginen jáne dybys qabyldaý apparatynan turady. Iis sezý taqtaıshaly múryn qabyrshaǵy men muryn labırıntiniń damýymen baılanysty. Kórý jáne seziný damyǵan.

İshki sekresıa bezeri óte jetilgen. Kóbeıýi jynysty, jynys bezderi eki jynystylarda da jup. Jynystyq dımorfızm baıqalady. Uryqtanýy ishteı. Sútqorektiler Birtesiktiler (Monotremata) otrádymen Alǵashqy ańdar (Prototheria) klastarmaǵyna jáne Tómengi satydaǵy ańdar (Metatheria) men kóp sandy otrádtary bar Joǵarǵy satydaǵy ańdar (Eutheria) ınfraklastaryn biriktiretin Naǵyz ańdar (Thegia) klastarmaǵyna jikteledi. Birtesiktiler (úırektumsyq, ehıdna, proehıdna) Avstralıany mekendeýshiler bolyp tabylady jene olar baýyrymen jorǵalaýshylr sıaqty júmyrtqa salýymen erekshelinedi. Tómengi satydaǵy ańdar nemese Qaltalylar (kengýrý, qaltaly qasqyr, qaltaly kórtyshqan jáne basqalary) Avstralıa men Ońtústik Amerıkany mekendeýshiler bolyp tabylady. Plasentasy bolmaǵandyqtan, týylǵan tólderin ári qaraı qaltasynda kóteredi.

Joǵarǵy satydaǵy ańdar plasentalylar (uryqjoldastylar) bolyp tabylady. Olar óte alýan túrli (nasekomqorektiler, qolqanattylar, kemirgishter, jyrtqyshtar, qalaqaıaqtylar, kıttárizdiler, taqjáne juptuıaqtylar, ettumsyqtylar, prımattar jáne basqalary). Embrıonaldy ontogenezde urpaqtarynyń qorektenýi plasenta arqyly júzege asady, úrpaqtary jetilip týylady, eki márte tisteri almasady. Sútqorektiler úshin tirshiliginiń óte alýan túrli bolý tán. Qurlyqtyq, topyraqaralyq, sýlyq jáne tipti, ushqysh janýarlar (qolqanattylar) dep bólinedi. Sútqorektiler úshin tirshiliginiń óte alýan túrli bolý tán. Qurlyqtyq, topyraqaralyq, sýlyq jáne tipti, ushqysh janýarlar (qolqanattylar) dep bólinedi.

Sútqorektilerdiń adam ómirindegi róli, onyń ózi de sútqorektilerge jatady, óte mańyzdy ári alýan túrli. Ony baǵalaý múmkin emes. Olardyń kópshiliginiń, ásirese, úı maldarynyń, sharýashylyq mańyzy óte úlken, adam úshin azyq-túliktiń kózi jáne ónerkásip úshin shıkizat kózi bolyp tabylady. Kóptegen túrleriniń kásiptik mańyzy bar. Mysaly, baǵaly teri úshin aýlanatyndarynyń sany 20-ǵa jýyq. Sútqorektiler adammen ortaq aýrýlarmen aýyratyndyqtan, olar parazıtterdiń ıeleri nemese adamdardyń birqatar transmıssıvti arýlaryn qozdyrýshylarynyń tabıǵı rezervýarlary bolyp tabylatyndyqtan, olardyń medısınalyq mańyzy da óte joǵary.

Sútqorektilerdiń shyǵý tegin ádette, terapsıdterdiń (kóne paleozoı reptılıalary) sońǵy trıasta paıda bolýymen túsindiredi. Kóptegen zoologtar sútqorektiler polıfıletıkalyq genezge ıe, ıaǵnı sútqorektilerdiń erbir klastarmaǵynyń tegi jeke terapsıdterden shyqqan dep sanaıdy. Óte joǵary damyǵan júıke júıesine jáne basqa da qasıetterge ıe bola otyryp, sútqorektiler qurlyqty jaýlap alǵan omyrtqalylardan klass esebinde bólinip shyqqan. Plasentalylardyń gúldenýi paleosenge (55-65 mln jyl buryn) týra keledi. Úshinshi kezeńnen bastap olar Jer betindegi tirshiliktiń basym (gúldenýshi) formasy bolyp tabylady.

---