InfoHub Logo

Vırýstar — kletkadan tys tirshilik etetin mıkroskopıalyq eń kishkentaı tirshilik ıesi. Vırýsty alǵashqy ashqan D. I. Ivanovskıı, ol 1892 j. temekiniń japyraǵynyń mozaıka aýrýynyń qozdyrǵyshyn zertteý barysynda, onyń bakterıalar óte almaıtyn súzgiden ótetinin baıqaǵan. Osy qasıetine baılanysty vırýs alǵashynda ýly suıyqtyqtyń súzgisinen ótkish degen ataýǵa ıe boldy. Golandıalyq mıkrobıolog M. Beıerınk 1898 j. D. I. Ivanovskııdiń tájirıbesin qaıtalap, ol da osyndaı netıje aldy, osy temekiniń mozaıka aýrýynyń qozdyrǵyshyna ol «súzgiden ótkish vırýsty suıyqtyq» dep ataý berdi. Sol kezderde iri qara malynyń aýsyl aýrýynyń vırýsty qozdyrǵyshy (F. Lefler ı P. Frosh, 1898) ǵylymı túrde anyqtaldy, al 1901 jyly Ý. Rıd sonaý A. Paster kezinen qalyptasqan júqtyrǵysh aýrýlardyń qozdyrǵyshyn vırýs dep ataý qalyptasqan dástúrmen sary bezgeginiń qozdyrǵyshyn jaı vırýs (lat. sózi virus — ý) dep atady. Balapan embrıonyna vırýstardy engizý tesili 1931 jyly ashylǵannan keıin zerthanalarda osy vırýstardy tájirıbe maqsatynda paıdalanýǵa keń jol ashylyp, vırýstardyń qurylysy zerttele bastaldy.

Qazirgi ýaqytta ósimdikter men janýarlardyń barlyq júıedegi toptarynyń (mıkoplazmalardyń, bakterıalardyń, japyraqty ósimdikterdiń, qarapaıymdylardyń, gelmıntterdiń, jándikterdiń, qosmekendilerdiń, baýyrymen jorǵalaýshylardyń, qústardyń, sútqorektilerdiń) vırýstary anyqtaldy. Sonymen qatar adamnan bólinip alynǵan kóptegen vırýstar da anyqtaldy. Qoryta aıtqanda, vırýstar barlyq jerde kezdesedi.

Zerthanalarda vırýstardy taýyqtyń embrıondaryna, somatıkalyq kletkalaryna, otaýlanyp japsyrylǵan teriniń bóligine jáne aýystyrylǵan dene múshelerine, sonymen birge aýrýǵa beıim janýarlarǵa qoldan salyp zertteledi. Aıta ketý kerek, olar bakterıalar men somatıkalyq kletkalar ósiriletin qorektik ortada damymaıdy jáne basqa barlyq organızmderden osy qasıetimen erekshelenedi.
Vırýstar óz betinshe bos keńistikte kóbeıe almaıdy. Olardyń kóbeıýi tek qana kletka ishinde ǵana múmkin. Sonymen birge olar kletkaǵa engen soń, parazıttik kúıge kóship, kletka ishinde parazıttik ómir súrip, organızmderdi aýrýǵa ushyratady. Sonymen, vırýstar eki: kletkadan tysqary, ıaǵnı tynyshtyq kúıde jene kletka ishinde, ıaǵnı kóbeıýge kóshken kúıde bolady.

Vırýstardyń jalpy qasıetteri

Jalpy vırýstar óte maıda mıkroskopıalyq jıyntyq bolyp keledi, qurylymy beloktar men amın qyshqyldarynan turatyn vırýstyq uıymdasqan bólshekter, olar — vırýstyq deneshikterden, vırıondardan, vırosporalardan nemese amınkapsıdtardan turady. Vırýstyq bólshekterdiń túrqy 15-18 nm-den 300-350 nm-ge deıin jetedi. Olardy tek elektrondy mıkroskop arqyly kórýge bolady. Tek qana sheshek (qorasan) aýrýynyń jáne basqa úlken vırýstardy arnaıy jaryq ótkizgishtigi joǵary mıkroskoppen kórýge bolady. Jeke dara vırýstardyń nemese keıbir túrlerishń sulbasy ártúrli (dóńgelek, taıaqtárizdi nemese basqasha túrdegi) bolyp keledi, qúrylysy beloktyq qabyqtan (kapsıdten) turady, onyń ishinde amın qyshqyldary (DNQ nemese RNQ) bolady.

Vırýstyq kapsıd birneshe qabatty polıpeptıdti tizbekten (ertúrli beloktar) turady. Keıbir vırýstardyń kapsıdteriniń syrty arnaıy vırýsty kúrdeli belokty (glıkoproteıdti) jarǵaqshamen qaptalǵan jáne kletka-ıesiniń plazmalyq lıpıdti jarǵaqshasyna uqsas eki qabatty qabyǵy bar lıpıdten turady. Osy vırýstyń jarǵaqshasyn sýper-kapsıd dep ataıdy.

Kapsıdtiń negizgi qyzmeti vırýstyń genomyn (amın qyshqyldaryn) zaqymdaýdan saqtaıdy, sonymen birge zaqymdaıtyn kletkaǵa vırýstyń bólsheginiń enýine kómektesetin reseptorlarda bolady. Vırýstardyń ishki qurlymy genomnan nemese vırýstyq hromosomalardan, al onyń ózi ártúrli sulbadaǵy DNQ-nan nemese RNQ-y bar birneshe genderden qúralǵan. Mysaly, MİZ jáne Hİ74 bakterıa vırýsynyń genomy DNQ-nyń bir tizbekti dóńgelek molekýlasynan, al iri qara maldyń, shoshqanyń, mysyqtyń, egeýquıryqtyń jáne basqa janýarlardyń parvovırýstary DNQ-nyń birtizbeli jazyqtyqtaǵy molekýlalarynan turady. Polıomnyń jáne SV40 vırýstarynyń genomy DNQ-nyń ekitizbekti dóńgelek molekýlasynan, al adenovırýstyń genomy DNQ-nyń ekitizbekti dóńgelek molekýlasynyń tizbesiniń 5-tarmaǵynyń ushyna kovalenti jalǵasqan beloktan, sheshektiń vırýsy bolsa, DNQ ekitizbeginiń ushyna kovalenti «tigilgen» fosfodıefırli baılanystan turady.

Temeki japyraǵynyń eshekeıli (mozaılyq) aýrýynyń, polımelıt jáne basqa bakterıalyq vırýstardyń genomdary RNQ birtizbeginen, al reovırýstyń genomy zaqymdalǵan kletkanyń Kóbeıýshi-RNQ ekitizbeginiń birneshe satysynan, ıaǵnı: adsorbsıadan jene vırýstyń kletkaǵa enýinen, vırýstyń nýkleın qyshqyldarynyń replıkasıasyna qajetti vırýsty beloktardyń sıntezinen, nýkleın qyshqylynyń replıkasıasynan, kapsıd belogynyń sıntezinen, vırýstardyń jınaqtalýy jene kletkadan «daıyn bolǵan» vırýs bólshekteriniń paıda bolý sıaqty satylary bolady.

Quramy DNQ-nan turatyn vırýs replıkasıaǵa (kapsıdtiń ishindegi) qajetti óziniń fermenteriniń nemese olardyń vırýsty nýkleın qyshqylynyń replıkasıasyna qajetti vırýstyq fermentteriniń sıntezi týraly aqparat genomda saqtalǵan. Osy fermentterdiń sany vırýstardyń paıdalanýynda ártúrli. Mysaly, T4 bakterıaldy vırýstyń genomynda shamamen 30-ǵa jýyq vırýstyń fermentiniń sıntezi týraly aqparat saqtalǵan. Odan ári iri vırýstardyń genomdarynda zaqymdalýshy-kletkanyń DNQ buzatyn nýkleaza týraly aqparat, RNQ-polımerazasynyń kletkasyna áser etetin beloktar, osylarmen «óńdelgen» RNQ-polımerazasy juqpaly vırýs keziniń ártúrli satysynda ártúrli vırýstardyń genderin tasymaldaýyn týǵyzady. Kerisinshe, quramynda DNQ shaǵyn turqy bar vırýstar genderiniń sany zaqymdalýshy-kletkalardyń fermenterimen baılanysty. Mysaly, adenovırýstyń DNQ sıntezi kletka fermentteri arqyly júredi.

Quramynda DNQ bar vırýstardyń replıkasıasy zaqymdalýshy-kletkalardyń beloktaryndaǵy, hromosomalaryndaǵy O-tarmaǵynan bastalady, olar vırýstyń jáne kletka fermentteriniń replıkasıasyn ózine «tartady». Keıbir quramynda RNQ bar vırýstardyń genomynda transkrıptazaǵa (keri transkrıptaza) táýeldi RNQ aqparat saqtalǵan. Sondyqtan quramynda RNQ-y bar vırýstar genomdarynyń replıkasıasy ózderiniń keri transkrıptazasyn jyldamdatady, sóıtip zaqymdalýshy-kletkanyń árbir replıkasıasy kapsıdte jınaqtalady. Osyndaı quramynda RNQ bar vırýstar qaıta oralǵan vırýstar (retrovırýstar) (lat. sózi retro — qaıta oralý) degen atqa ıe boldy.

Retrovırýstyń naqty mysalyna taýyqtyń Raýs sarkomasynyń vırýsy jatady. Retrovırýsqa adamnyń qabyldaǵan ımýnıteti jetispeýshiligi sındromynyń (SPID) ımýnıteti jetispeýshiligi vırýsy (VICH) jatady. Biraq polımelıt aýrýynyń vırýsy mRNQ-nan turady. Vırýstardy júıeleý óte qıyn jene kóbine, qarama-qaıshy bolyp keledi. Soǵan qaramastan DNQ jáne RNQ bar vırýstardy jeke tuqymdasqa jikteıdi. Mysaly, janýarlardyń DNQ bar vırýstar: parvovırýstar (egeýquıryqtyń, mysyqtyń jáne b. janýarlardyń vırýstary), papovavırýstar (adamnyń súıeliniń vırýsy, jalpy jáne b.), adenovırýstar (adamnyń tamaq jáne kóz aýrýlarynyń vırýstary, sútqorektilerdiń vırýstary), poksvırýstar (adamnyń jáne janýarlardyń sheshek aýrýynyń vırýstary), ushyq vırýstary (ushyq vırýstary, adamnyń kúıdirgi aýrýynyń vırýsy, qústardyń tynys alý joldarynyń jene t.b. vırýstary), ırıdovırýstar (shoshqanyń sheshek aýrýynyń vırýsy, shoshqanyń afrıkalyq oba jáne t.b. aýrýlarynyń vırýstary) sıaqty tuqymdasqa júıelenedi.

Janýarlardyń RNQ bar vırýstar: pıkornavırýstar (adamnyń rınovırýstary, adamnyń polıomıelıt vırýsy, janýarlardyń polıovırýsy, janýarlardyń aýsyl aýrýynyń vırýsy jáne t.b.), reovırýstar (taýyqtyń tendosınovıt aýrýynyń vırýsy jáne t.b.), mıksovırýstar (adamnyń tumaý, qyzylsha, qutyrý aýrýlarynyń vırýstary, jyrtqysh andardyń qutyrý jáne t.b. vırýstary), arbovırýstar (kene jáne japon ensefalıtiniń vırýstary, adamnyń sary bezgek jene t.b. vırýstary) sıaqty tuqymdasqa júıelenedi. Osyndaı júıeleý ósimdikter vırýstarynda da bolady, al joıǵyshtarǵa (fagtar) kelsek, olar qandaı bakterıamen joıatyna baılanysty. Mysaly, ishek joıǵyshtary — olar ishektegi bakterıalardy eritip joıady, dızenterıa joıǵyshtary — olar ishektegi dızenterıa bakterıalaryn eritip joıatyndar.

---