InfoHub Logo

BAÝYRJAN MOMYSHULY 1910 jyly 24-jeltoqsanda Jambyl oblysy, Jýaly aýdany, Myńbulaq aýylynda qarapaıym, mal baǵatyn sharýa otbasynda dúnıege keldi. Balalyq shaǵynyń on úsh jylyn kindik qany tamǵan aýylynda ótkizip, odan keıin keńestik dáýirindegi ınternatta tárbıe alady. Kim bilgen qarapaıym otbasynan shyqqan qazaq jigitiniń kópke úlgi bolatynyn. Ataqty batyrdyń, aıbyndy qolbasshynyń ómir joly osylaı bastalǵan. Baýyrjan týraly barlyǵyń derlik biletini soǵysqa qatysqanyn, ondaǵy kórsetken erligin bir adamdaı bilemiz. Al, Baýyrjannyń soǵysqa deıingi ómiri jaıly ne bilemiz?

Meniń Baýyrjan týraly oqyp bilgenim joǵarydaǵy mysaldarmen birdeı. Iaǵnı bárimizge belgili qaıda týǵany, jetistikteri, batyrlyǵy taǵysyn taǵy. . . . . Baýyrjannyń ómirlik jolyna qyzyǵa bastap, batyr týraly jazylǵan shyǵarmalarmen tanysa bastadym. Mundaı áreketime túrtki bolǵan jaǵdaı eldiń aýzynan túspeıtin naqyl sózderi, naǵyz er kim degende barlyǵynyń jaýaby Baýyrjan. Sodan mende batyrdyń ómirine degen qyzyǵýshylyq óne boıymdy tolǵandyrdy. Men sizdermen daryndy tulǵa jaıly bar bilgenimmen bólisemin.

Baýyrjannyń balalyq shaǵy. . . Baýyrjannyń et jemeıtini qanshalyqty ras. . Baýyrjan jas kezinde ózge balalardan erekshe bolatyn. Baýyrjan óte erke, aıtqanynan qaıtpaıtyn sondaı qyrsyq  bolǵan. Ózine jarasa minezi de bolǵan. Batyr bala kúninde úı janýarlaryn jaqsy kórgen, ásirese qozy men qulyndy. Oǵan sebep ádette oınap júrgen balalarydyń sońynan kúshik erip júrse,  al Baýyrjannyń artynan óziniń súıikti qara qozysy qalmaıtyn. Baýyrjan  tipti qozysyn óz dosyndaı kórip, bar syryn aıtqan desedi. Tipten kelgende janyna tósek salyp, birge uıyqtaıtyn. Qara qozyǵa Baýyrjan óz qolymen daladan balaýsa, balǵyn shóp terip ákelip, óz qolymen jegizetin. Ony ózenge aparyp, ózi kóterip turyp, ózenniń tizeden asatyn tunyq jerinen sý ishkizetin.

Kúzge qaraı qara qozysy qazyq aıaq marqa boldy. Kúnderdiń kúninde Baýyrjannyń úıine kútpegen jerden qonaq keledi. Kim bilgen Baýyrjan sol kúni qozysynan aıyrlaryn. . Bala Baýyrjan oınap júrip qozysyna shóp ákegen sátinde kókesi bir marqany baýyzdaıyn dep jatyr, bala Baýyrjan bar daýysymen aıqaılaı jóneledi. Oǵan sebep Baýyrjannyń qara qozysy edi.

-Kóke, baýyzdama!- dep shyr etedi. Onyń kóke degeni Baýyrjannyń ákesiniń inisi Momynquldy solaı ataıdy. Kókesi úıge qonaq kelgenin túsindirip tez baýyzdap jiberedi. Sol sátte Baýyrjan qyp-qyzyl bolyp, qaqaıyp siresip turyp qalady. Baýyrjan bir betkeı dep joǵaryda aıta ketkenmin, bar daýysymen jylap ókpe renishpen uıyqtap qalady. Baýyrjan kózin ashsa bári ý-dý, shý bolyp jańaǵy marqany jep otyr eken. Kókesi baıqap kel, Baýyrjan sondaı tátti et eken dep dastarqanǵa shaqyrady. Qyrsyq minezdi Baýyrjan meniń qozymdy qaıtaryńdar, jemeımin dep qaıta jylaıdy. Mine sodan beri Baýyrjan «Et jemeıdi». . . . Baýyrjannyń et jemeıtindigi meni tańqaldyrdy. Sebebi naǵyz qazaqqa tán batyrdyń mundaı ereksheligi kimdi bolsa da, tańqaldyrady. Taǵy bir aýzyna almaıtyn taǵamy qoldan jasalynǵan «Sary maı» ájesi birde kúbini pisip sap-sary maıdy alady, oınap qarny ashqan Baýyrjan ájesiniń sary maıyn surady. Sonda ájesi baıyppen áli daıyn emestigin túsindirmek bolady, shydamsyz bala qaıta surap maıdy alyp jeıdi. Sol kúni Baýyrjan ózin jaısyz sezinip, baqandaı bir apta aýyrady. Bárine sebep maıdy qomaǵaılanyp jegeni. Baıqaǵandaryńyzdaı Baýyrjan etke qosa, sary maıdy da jemeıdi. Al, batyr múldem tátti taǵamdarǵa qyzyqpaǵan. Tipten kelgende ol jylyna bir ret júzim men almany jeıtinin aıtqan. Oǵan taǵy da tańqaldym. Sebebi jemis-jıdekter adamǵa qajetti dárýmender ǵoı. . Osy oraıda Baýyrjannyń súıip jeıtin taǵamdary bylamyq, kóje t. b.

Soǵys jyldaryndaǵy Baýyrjandy bárimiz bilemiz. Al, jazýshylyqqa bet burǵan Baýkeń jaıly ne bilemiz?Baýkeń ózin tek naǵyz áskerı adam retinde elge tanystyrǵan. Onyń birneshe shyǵarmalardy jazý arqyly jazýshy bolmaıtyndyǵyn san myń márte aıtqan. Al, qazir Baýkeńniń syr shertken qalamyna zer salar bolsaq, sonaý 1956 jyly demalysqa shyǵyp, shyǵarmashylyq qyzmetpen aınalysady. B. Momyshuly shyǵarmalaryn qazaq, orys  tilinde jazyp, qazaq ádebıetindegi áskerı proza janrynyń negizin qalady. Jazýshy shyǵarmalarynyń basym bóligi Uly Otan soǵysy kezindegi jaýyngerlik tulǵany jan -jaqty etip somdaý boldy. Osy shyǵarmashylyq maqsattyń myzǵymas dáıegi retinde jazýshy qalamynan týǵan «Ofıser jazbalary», «Artymyzda Máskeý», « Ushqan uıa», «Qanmen jazylǵan kitap», t. b. týyndyryn aıtýǵa bolady. «Ushqan uıa»kitaby úshin jazýshy Memlekettik syılyqtyń laýreaty atandy.

Qazirgi tańda batyrymyzdyń erligin qurmettep, elimizdiń  joǵary oqý oryndaryna, keıbir kóshelerge B. Momyshulynyń ataýy berilgen. Tipten kelgende, batyrymyzdy úlgi tutyp óz balalaryna batyrdyń esimin berýde. Osy sátte Baýyrjannyń bala jandy bolǵanyn tilge tıek etýdi jón kórdim. Ol ómirde qatty, temirdeı tártiptiń bolǵanyn qalaıtyn Baýkeń balaǵa kelgende baýyr eti eljirep turady.

Kezekti suqbattarynyń birinde  Baýyrjanǵa , jýrnalıs Qazaqstanda on úsh myńdaı Baýyrjan bar ekenin habarlady. Men ázildep olarǵa: meniń atym orystyń Ivany sıaqty bolyp jatyr eken ǵoı dedim. Bul ázilim, árıne. Sózin túıindeı kele meniń biletinim sonsha Baýyrjannyń ishindegi nomeri birinshi Baýyrjan menmin dedi qatqyldaý únmen. Eń aldymen Baýkeń ózin syılap, qadirlep óz sábılerine óziniń atyn bergenderge alǵysyn aıtty. Al Baýyrjandarǵa aıtarym:Azamat bolyp ósińder, qaraqtarym! Qataryńnan kem bolmańdar. Biriń bolmasa biriń menen asyp ketseńder, oǵan daýym eshqandaı daýym joq. Barlyq Baýyrjanǵa, barlyq baldyrǵandarǵa aq nıetpen aq batamdy beremin!

Mende Baýyrjan atamyz jaıly bar bilgenimdi osy aq batamen aıaqtaýdy qup dep sanadym. Áli de jany jumbaq Baýyrjan atamyz jaıly oqyp, biletinim áli kóp.

---