InfoHub Logo

İlgeride, osydan on jyldan asa ýaqyt buryn, men sol kezde qalaı oılasam, qazirde de tap solaı oılaımyn, bir qıyn da qyzǵylyqty kitapty jazýǵa bel baıladym.

Sol kitap tamasha adamdardyń ǵumyrbaıandarynan quralýy kerek edi.

Ǵumyr baıandar qysqa da shyraıly bolýy kerek edi.

Men tipti sol kitapqa arnap, tamasha adamdardyń tizimin de jasadym.

Ol kitapqa men ózim kezdesken, eń bir qarapaıym adamdardyń — belgisiz, umyt bolǵan, biraq shyn máninde sol elge belgili, ataqty adamdardan áste kem túspeıtin kisilerdi kirgizbek boldym. Ásilinde, olardyń tek joly bolmaǵan, sol sebepti de olar ózderinen keıingi urpaqtar jadynda tym bolmasa kómeski izderin de qaldyra almaǵan. Olardyń basym kópshiligi bir iske jan-tánimen qushtar aq nıetti piradar kisiler bolatyn.

Solardyń arasynda ózen kemelerinin kapıtany Olenın-Volgar — naǵyz ańyz-ertekke laıyq ǵumyrdyń adamy bar edi. Ol mýzykaly otbasynda ósip jetildi jáne án salýdy Italıada oqyp úırenedi. Biraq ol búkil Eýropany jaıaý aralap shyqqysy keledi de oqýyn tastap, kóshe ánshisi retinde, Italıany, Ispanıa men Fransıany aralap shyǵady. Ol árbir elde, sol eldiń týǵan tilinde, gıtaraǵa qosylyp óleń aıtady.

Men Olenın-Volgarmen 1924 jyly Máskeý gazetteriniń biriniń redaksıasynda tanystym. Bir kúni jumystan keıin biz Olenın-Volgardan onyń kóshelik repertýarynan birneshe ánin aıtyp berýin suradyq. Bir jerden gıtarany taýyp aldyq, sodan ózen kapıtany formasyn kıgen, boıy onsha bıik te emes, qatpa shal kenet sheber ónerpazǵa, tańǵalarlyq akter men ánshige aınalyp júre berdi. Onyń daýsy múlde balǵyn jastyń daýsyndaı edi.

Biz, bárimiz, ıtalán kantılenderiniń qalaı emin-erkin quıqyljı quıylyp, baskiler ánderiniń úzdik-sozdyq bolyp, qalaı kúńirene jónelgenin, "Marselezanyń" kerneıletip-syrnaılatyp, oq-dári tútinin býdaqtatyp, shadyman-shatyqqpen masaıraǵanyn selt etpeı otyryp tyńdadyq.

Eýropany jaǵalaı kezip shyqqannan keıin, Olenın-Volgar teńiz parohodtarynda matros bolyp isteıdi, alysqa júzýdiń shtýrmany emtıhanyn tapsyrady, Jerorta teńizin uzynynan da, kóldeneńinen de san ret kesip ótedi, sodan keıin Reseıge kaıtyp kelip, Edilde kapıtan qyzmetin atqarady. Men onymen tanysqan kezde, ol Máskeýden Nıjnıı Novgorodqa deıin jolaýshylar parohodyn júrgizýshi bolyp isteıdi.

Ol qorqynyshyn tumshalap, táýekelge bel baılap, Máskeý ózeniniń qýyqtaı tar, ári eski, ári ábden tozǵan shlúzderi arqyly Edildiń úlken jolaýshylar parohodyn alyp ótedi. Kúlli kapıtandar men ınjenerler bunyń múmkin emestigin aıtyp, baıbalam salǵan bolatyn.

Ol Máskeý ózeniniń atyshýly Marchýgalar mańyndaǵy arnasyn tóteletýdi usynady, ózenniń sol arada jıi-jıi buralańdaıtyny sondaı, onyń kartaǵa túsken sansyz ıreleńiniń sýretiniń ózinen kisiniń basy aınalyp ketetindeı edi.

Olenın-Volgar Reseıdiń ózenderi jóninen kóptegen keremetteı maqalalar jazady. Qazir ol maqalalar joǵalyp ketken jáne umyt bolǵan. Ol ondaǵan ózenderdegi ıirimder men sarqyramalardy, tamyrymen qoparylǵan aǵashtar jatqan jerlerdi jaqsy biletin. Sol ózenderde kemeler júzýin qalaı jaqsartý týraly onyń ózindik qarapaıym da tosyn josparlary bolatyn.

Bos kezinde ol Danteniń "Qudiretti komedıasyn" orys tiline aýdardy.

Ol tártibi qatal, qaıyrymdy da mazasyz adam bolatyn jáne professıalardyń bári birdeı qurmetti, óıtkeni olar halyqqa qyzmet etedi de árbir adamǵa óziniń "osynaý jaqsy jerde jaqsy adam" bolyp kórinýine múmkindik beredi — dep esepteıtin.

Meniń taǵy bir óte qarapaıym da súıkimdi tanysym — Ortalyq Reseıdiń kishkentaı bir qalasyndaǵy ólketaný mýzeıinde dırektor edi.

Mýzeı tym erteden kele jatqan úıde bolatyn. Onyń áıelinen basqa eshbir kómekshisi bolmaıtyn. Olar ekeýi birigip, mýzeıdi ónegeli tártip ornyna aınaldyryp qana koımaı, onyń úıin ózderi óńdep-jóndeıtin, otynyna deıin ázirlep, kúlli qara jumysty isteıtin.

Birde men olardyń múlde túsiniksiz bir jumysty jasap júrgenin kórdim. Olar mýzeı qasyndaǵy kóshede — jas shóp qaýlaı ósken tar kóshede asyqpaı júrip, aınalada jatqan tas ataýlynyń bárin, qysh synyqtaryn túgel jınap júr eken.

Sebebi, balalar taspen mýzeıdiń terezesin syndyryp ketipti. Budan bylaı balalardyń qol astyńda kózdep laqtyratyn "snarádtary" bolmaýy úshin, dırektor shaǵyn kóshedegi tas bitkendi jınap, aýlaǵa aparyp, úıip tastaǵysy keledi.

Mýzeıdegi árbir zat — ejelgi shilter nemese XIV ǵasyrdyń asa sırek kezdesetin jalpaq qyshynan bastap, shymtezek pen taıaýda ǵana kóbeıip, ósip-ónýi úshin so tóńirektegi balshyqty oıpańdarǵa jiberilgen argentına egeý quıryqtary — natrıılerge deıin bári de tekserilip, muqıat sıpattalypty.

Biraq so bir báseń únmen, uıalǵannan jótkirinip, ázer sóıleıtin qarapaıym kisi, sýretshi Pereplechıkovtiń kartınasyn kórsetkende, jadyrap-jaınap sala beredi. Ol ony jabyq ádarıatta taýyp alypty.

Ras, bul terezeniń qalyń ambrazýrasynan jazylǵan tamasha tabıǵat sýreti — jas qaıyńdary qalyń uıqydaǵy jáne qalaıy tústes shaǵyn qol aıdyny bar soltústiktiń bozǵylt keshi.

Ol adamnyń jumys isteýi qıyn edi. Onymen eseptesip jatqan jan joq. Ol typ-tynysh jerde jumys isteıtin, eshkimdi de mazalamaıtyn. Onyń mýzeıi tipti úlken paıda keltirip jatpasa da, sol sıaqty kisiniń bolýynyń ózi jergilikti jurtqa, ásirese jastar úshin, iske berilgendiktiń, qarapaıymdylyqtyń, óz ólkesin sheksiz súıýdiń úlgi-ónegesi emes pe?

Jýyrda men osynaý kitap úshin, ózim jasaǵan tamasha adamdardyń tizimin taýyp aldym. Tizim úlken eken. Ony tolyq keltirýdiń jóni bola qoımas. Sonyń ishinen oıyma kelgen tek birneshe jazýshylar esimin ǵana keltireıin.

Árbir adamnyń atynyń tusyna men so jazýshylar týraly ózimniń sezim-túısikterimdi qysqasha jazyp qoıyppyn.

Endi osy arada so jazbalarymnyń keıbireýin aıtaıyn. Men olardy retke keltirip, sál ǵana keńeıttim.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---