InfoHub Logo

I

Kún batyp, qas qaraısa-aq borasyn turady...

Erteń naýryz, uly-jińgir dýman, biraq mynaý ıinnen basqan ymyrt, taýsylmaıtyn shubyryndy jalǵyz jol, qıyrsyz dalada ıreleńdep aqqan ıirim syrma kóńildi qulazytyp-aq tastaıdy. Aspan da alasara túskendeı; baıyǵan kúnniń bozamyq tartqan aq jolaq syzaty ǵana qalady kókjıekte, qystyń kózi qyraýda japan túzde jol shekken jalǵyz jolaýshynyń talmaýyr kózine úmit elesindeı bolyp alystan áldebir sam jamyraıdy.

Osy bir jumbaq ta aldanysh saǵymnan basqa japanda jarty shaqyrym jerde kóz súriner dym joq. Túnniń yzǵarly bolǵany da jaqsy, kúrtik qardy jel sýyryp, jol ústin arshyp ketedi. Biraq bet qaratpaıtyn qyzyl jol jıegindegi qaraqshy etip shanshyǵan emen qadalardy jym-jylas qyp búrkep, basyndaǵy sybyrtqy japyraqtaryn qýalap alyp ketedi de, endi mynaý munartqan qaraquryq dúnıede qańǵyryp qalǵandaı sezinesiń...

Jol ataýlydan jyraqta, qaladan da, temir joldan da burys japan túzde jetim hýtor túr. Bir kezde irgesinde otyratyn shaǵyn derevná búginde qashyqtap, bes shaqyrym jerge baryp qonypty. Osydan talaı jyl buryn Baskakovtar áýleti bul hýtordy Lýchezarovka dep ataýshy edi de, qońsy derevná — Lýchezarovkanyń jalshy sharýalary bolatyn.

Lýchezarovka!.. Tóńirek daýyldy kúngi teńizdeı órekpıdi, qora qopsyǵa óńkıe shókken jal-jal qasat qar, osy moladaı tompıǵan tómpeshikterdi oraǵytyp syrma ushqyndaıdy. Úıilgen jaldardyń ár tusynan adam mekeni qaraýytady: aqsúıekter úıi, "kúıme saraıy", sosyn "qul-qutandar" jataǵy. Bári de kóne dástúrge laıyq turqy uzyn, tóbesin alasa etip salǵan. Úı qabyrǵasy taqtaımen qaptalǵan; kirer aýyz aýlaǵa shyǵypty, syǵyraıǵan úsh tereze jyltyraıdy; baspaldaq tóbesinde tórt dińgekke ornatqan baspa; qamystan jasalǵan úlken shatyr zamany ótken soń shógip qapty. Bir kezde qarsydaǵy jataqtyń da dál osy sıaqty sándi shatyry bolýshy edi, qazir murjasy soraıyp, qańqasy ǵana jatyr.

Bir qaraǵanda qý medıen tárizdi; saraı qasyndaǵy bir sheti mújilgen saban shómelesi bolmasa búl mekenge tiri pende bas suqpaǵandaı, ne kirgen-shyqqan iz, nebir sybdyr joq. Bári qar astynda qalypty, qar basqan qý dalada ulyǵan jelmen qalǵyp máńgilik uıqyǵa batqan meńireý dúnıe. Tún balasynda el toryǵan qasqyrlar ǵana baqshany timiskilep, balkondy aınalsoqtap ketedi.

Baıaǵyda ... Já meıli, baıaǵydaǵy barshaǵa málim emes pe. Búginde Lýchezarovkada bar bolǵany tort desátına baý-baqsha, jıyrma segiz desátına eginjaı ǵana qaldy. Iakov Petrovıch Baskakovtyń otbasy da áldeqashan qalaǵa kóship ketken: Glafıra Iakovlevna jer ólsheýshige turmysqa shyǵypty da, Sofıa Pavlovna qysy-jazy sonyń qolynda turady. Qarysyp otyrǵan Iakov Petrovıchtiń ózi ǵana. Zamanynda qaladaǵy talaı ıeligin iship-jep qurtty da, endigi qalǵan ómirdi qańǵyryp ótkizgenshe, alatyn qudaı bolsa dep osy jerde al syn dep shalqaıyp jatyp aldy. Áli qaıraty qaıta qoımaǵan burynǵy basybaıly kúń — Dará degen zarjaq kempir de osynda; Iakov Petrovıchtiń bar balasyn baǵyp-qaqqan ózi edi, búl da endi qalǵan ǵumyryn osy úıdiń bosaǵasynda taýyspaq. Lýchezarovkaǵa aspaz qutaımady; áıelder eki-úsh jumadan soń zytyp kete bergesin Iakov Petrovıch otyn-sýǵa jumsaıtyn bir jumysker ustap otyr.

— Baılasań ıt turmaıtyn qý molada zerigip ólgenshe jerigip ólgen artyq, — deıdi áıelder.

Amalsyz kórshi derevnádan Sýdak degen mujyqty jaldaýǵa týra keldi. Ári jalqaý, ári jurtqa juǵymy joq adam eken, áıteýir qudaı ońdap ázirge qashyp ketpeı júrip jatyr. Pesh jaǵyp tamaq pisirý, ózennen sý ákelip, mes toryǵa sheshke shaýyp jem salý, sosyn kúnde keshkisin qojaıynmen otyryp mahorka soraptaý — táıiri, deni saý adamǵa osy da bólip-jaratyn tirlik pe.

Iakov Petrovıch búkil jerin mujyqtarǵa jalǵa beredi, al úı sharýasyna onsha qınalyp jatpaıdy. Buryn úı mańynda qora-qopsy, astyq qoımasy, jumyskerler jatatyn japsyrma tam sıaqty kór-jer barda sharýajaı qopaqardaı bop turýshy edi. Bankiniń esep-qısabyna, nesıesine san ret túsip tamtyǵy ǵana qalǵan jıyrma segiz desátına jerge qora-qopsy, qoımanyń qajeti qansha. Toǵyz jyl atan bolǵansha otyz kún býra degendeı, shetinen satyp jiberip bir ret jasap qalǵandy artyq kórdi. Sonymen Iakov Petrovıch áýeli japsyrma tamdy satty, sosyn qoımalarǵa aýyz saldy, aqyry shatyryn otqa jaǵyp qoıǵan sıyr qoranyń erbıgen tas qabyrǵasyna deıin saýdaǵa salyp jiberdi. Lýchezarovkanyń sıqy osylaı ketken-di. Birde ash, birde orta qursaq jaraý tirlikten zapy bolǵan Dará qys kúnderi toı-tomalaqty syltaýratyp aýylda etikshi bop isteıtin jıenine jıi-jıi ketip qalatyndy shyǵarǵan; qańyraǵan ıen qystaýda kúńirenip japadan-jalǵyz qalý da tozaq, Iakov Petrovıchti mundaı sátterde kóbinese óziniń eski dosy qutqaratyn. Osyndaı bir bulyńǵyr kúnderde:

— Assalaýmaǵaleıkúm! — degen shaldyń jaryqshaq daýysy Lýchezarovkanyń eskiniń kózindeı qaýsaǵan jyrtyq úıin jańǵyryqtyra kirip keletini bar.

Sonaý Qyrym kompanıasynan qulaǵyna sińgen tatardyń tanys sálemin estigende Iakov Petrovıchtiń tóbesi kók tiregendeı bolady. Azyp-tozsa da ámanda qýshykeshtigi qalmaıtyn tyrtıǵan kishkentaı ǵana aq bas shal kúlimsireı taǵzym etip bosaǵada turatyn. Búl Iakov Petrovıchtiń bir kezdegi atqosshysy Kovalev... Qyrym kompanıasynan beri de qyryq jyl ótti, biraq ejelgi dosy jyl saıyn Iakov Petrovıchke dáp osylaı sálem bere kelip, alysta qalǵan Qyrymdy, qyrǵaýyl aýlaǵan qyzyqty kúnderdi, tatarlardyń sákisinde ótkizgen talaı kúnderdi qaıta jańǵyrtyp ketýshi edi.

— Ýaǵaleıkúmássálám! — dep Iakov Petrovıch te kóńildene sálem qaıyratyn. — Tirimisiń?

— Sevastopoldiń júrek jutqan batyryn jaý alýshy ma edi, — dep jaýap qatady Kovalev.

Iakov Petrovıchtiń kózi eń áýeli arzan shuǵamen qaptalǵan ishigine túsedi, kónetoz beshpet ishinde Kovalev mezgilsiz qartaıǵan jas baladaı, sosyn dosynyń maqtana beretin qoı júninen basylǵan eski pımasyn da nazardan tys qaldyrmaıdy.

— Iá, qudaıyńyz jarylqap tur ma? — deıtuǵyn Kovalev.

Iakov Petrovıch oz sıqyna synaı qaraıtyn. Boz baıaǵy qalpyn kóredi: denesi tórtbaq, ustaramen sypyryp tastaǵan aqshýlan bas, meıirimdi de ýaıymsyz bet-júzine túımedeı jyltyraǵan qos janar, aqseleý murt, buǵaǵyn basqan sháýshıgen shoqsha saqal..

— Baıaǵy sol áýmeser qalpymyz, — dep qoıatyn Iakov Petrovıch. — Al neǵyp tursyń, sheshin. Qaıda júrsiń joǵalyp? Balyq aýladyń ba, baqsha sýardyń ba?

— Balyq aýlaǵanym ras, Iakov Petrovıch. Qaıyǵy qurǵyrdy bıylǵy topan sý alyp ketken joq pa, quddy bir qas qylǵandaı.

— Báse, taǵy da qol qýsyryp jertólede otyryp shyqtym deseńshi.

— Dóp solaı, otyrǵanym da ras.

— Al endi temekiń bar ma?

— Tabylyp qalar.

— Onda otyr, shylym shegip jiberelik.

— Sofá Pavlovanyń densaýlyǵy qalaı?

— Qalada ǵoı. Jýyrda baryp edim, qurysyn, qashyp zorǵa qutyldym. Qadirin bilmeımiz, áıtpese bul jer qalanyń qasynda jumaq qoı. Onyń ústine álgi bizdiń kúıeýsymaqtyń ózi de... Bilesiń ǵoı onyń qandaı adam ekenin! Eki aıaqtynyń haıýany...

— Qaradan han shyǵýshy ma edi.

— Durys aıtasyń, baýyrym... Já, qoıshy sony!

— Ańǵa shyǵyp turasyz ba?

— Bytyra bolmaǵan soń qur dárimen atqanǵa óle me. Qazir oq-dári bar, jýyrda ǵana bir qoıan attym.

— Bıyl qoıan degen jyrtylyp aıyrylady.

— Sony aıtam da. Erteń qulqyn sáriden turyp iz keselik.

— Quba-qup.

— Qudaı aıdap kelgeniń mundaı jaqsy bolar ma!

Kovalev jymyńdap qoıady.

— Qylyshtaryń joǵalǵan joq pa? — dedi Kovalev, táptishtep oraǵan mahorkany Iakov Petrovıchke usynyp jatyp.

— Nege joǵalsyn. Áýeli tústenip alalyqshy, sosyn saıysyp kórelik!

II

Kóz baılanyp barady. Merekeli keshtiń bastalar sáti. Órshelene túsken burqasyn tereze kózin bitep tastaǵan, "devıche" barǵan saıyn kúńgirt tartyp azynap ketti. Búl ózi baıyrǵysha biteý bóreneden qıyp salynǵan, dúnıe-jıhazdan jurdaı alasa ǵana shaǵyn bólme: tereze túbinde up-uzyn sáki, onyń qasynda taqtaıdan jasalǵan qarapaıym ústel túr, qabyrǵaǵa japsyra shegelegen sórede azyn-aýlaq ydys-aıaq. Munyń "devıche" atalǵanyna da qyryq-elý jyldaı ýaqyt ótti, baıaǵyda Lýchezarovkanyń esiginde júrgen qyz-qyrqyndar osy bólmege jınalyp, jip ıirip, keste tigýshi edi. Qazir Iakov Petrovıchtiń ózi kóship alǵan. Terezesi qoraǵa shyǵatyn úıdiń búl jartysynda taǵy da eki bólme -jalshylar jataǵy men kabınet bar, al qonaq bólmesi men zal shıeli baq betkeıde. Qys mezgilinde jalshy, qonaq bólmeleri men zalǵa ot jaǵylmaıdy da, qazir aıazdan shytynap ketken úlken ústel men muz qursaǵan Nıkolaı İ-niń portretinen basqa jan joq onda.

Búgin bas panalar jalǵyz bólmeniń ózi de kóńilsiz. Iakov Petrovıch sáki ústinde temeki tartyp otyr. Kovalev peshke súıenip múlgip tur. Ekeýi de bastaryna bórik, aıaqtaryna pıma kıip, ton jamylyp alǵan; Iakov Petrovıch kúpisin týra ish kıimniń syrtynan ile sap, belin oramalmen short býyp tastapty. Alageýimde mahorkanyń kógildir tútini qalqıdy. Qonaq bólmesiniń jel terbegen synyq terezesiniń syńǵyry estilip tur. Tystaǵy uıtqyǵan boran shúıirkelesken eki adamnyń áńgimesin qaıta-qaıta úze berdi; áldene sybdyr etse esik aldyna bireý kelip túsip jatqandaı eleń etise qalady.

— Tyńdashy! —  dep Iakov Petrovıch Kovalevti aýzynan qaqqandaı kilt toqtatty. — Keldi-aý deımin.

Kovalev te tym-tyrys. Ol da shana syqyryn, baspaldaqty dúńkildetken aıaq tyqyry men áldekimniń kúbirin estigendeı.

— Baryp kelshi, sirá kelgen sıaqty.

Kovalevtiń qozǵalatyn túri joq, kórshi aýylǵa bazarlap ketken Sýdakty bul da shydamsyzdana kútýde, biraq jyly ornyn qımaı aıazdan buıyǵyp otyrǵan jaıy bar.

— Táıiri, jel ǵoı ánsheıin.

— Tysqa shyǵyp qaraı salsań tonyńdy bireý sheship alar deımisiń.

— Tysta tiri tyshqan bolmasa nesine qaraımyn.

Iakov Petrovıchtiń jaýyryny qurjyńdap ashýlana bastady...

Táńir jarylqaıyn dese aıaq-astynan emes pe. Kalınovkanyń aýqatty bir mujyǵy zemstvo bastyǵyna aryz jazdyryp ala qoıaıyn dep qudaı aıdap kele qalǵan eken (qıystyryp aryz jazýǵa kelgende búl tóńirekte Iakov Petrovıch aldyna jan salmaıdy), qalam maıy dep qoınyna tyqqan bir shısha araǵy, bir taýyǵy, bir som aqshasy jáne bar. Árıne, aryz jazylyp bitpeı-aq araq qulqynnan ótip ketti de, taýyq ta sol kúni butarlanyp tabaǵa túsken, al bir som aqshany osy keshke arnap Iakov Petrovıch ádeıi irkip qalyp edi... Osynyń toǵy basylmaı jatyp, erteńine keshqurym qaltasynda alpys tıyn kúmisi bar, on bes jumyrtqa, qatqan-qutqan toqashyn aralap oıda-joqta Kovalev jetip keldi. Máz bolǵan eki shal qarajattaryn qaıda jumsaryn bilmeı uzaq keńesken.

Aqyry, murjanyń ysyn kesege ezdi de sirińkeniń shıin ushtap, bir japyraq qaǵazǵa battıtyp otyryp aýyl dúkenshisine mynadaı dep sálem joldady: "Nıkolaı Ivanovıchtiń harchevnaıasyna. Bizge myna tómendegini bosatsańyz: 1 f. arzan mahorka, 1000 sirińke shıi, 5 shala tuzdalǵan shabaq, 2 f. kendir maıy, 2 ásmóshke jemis shaıy, 1 f. sheker jáne 11/2 f. qyshqyl jymyq".

Azanda ketken Sýdak áli joq. Munyń aqyry nege soǵary belgili, áýeli mynaý merekeli keshtiń sáni buzylatyn boldy, odan sońǵy ýaıymnyń eń úlkeni — esik aldyndaǵy qarǵa adym jerdegi sabanǵa qoldary jetpeı otyr, keshegi kirgizgen shóp saǵdarynan bir-aq shókim qalǵan. Iakov Petrovıchtiń jon arqasynyń qurysyp otyrǵany da osydan, buǵan búkil dúnıe barǵan saıyn kúńgirt tartqandaı.

Oıǵa da bir qaıdaǵy-jaıdaǵy kúńgirt dúnıeler oralady. Kempiri men qyzynyń júzin kórmegeli de jarty jyldan asypty... Hýtordaǵy keshken kúni de haıýan bolmasa adam qyzyǵatyn tirlik emes eken...

— Já, qoıshy sol, saıtan alǵyrdy! — dep úırenshikti ádeti boıynsha ózin-ózi jubatqan boldy. Biraq budan da jubanysh tapqan joq.

— Iapyr-aı, myna aıazdyń túri jaman eken! — dedi Kovalev.

— Iá, túri jaman! — dep qostady Iakov Petrovıch. — Biz túgil qasqyr qoıasymen qatatyn aıaz búl! Kórdiń be... Ah degen demiń aýzyńnan qyraý bop shyǵady.

— Iá, — dep mińgirledi Kovalev. — Esińizde me, siz ekeýmiz baıaǵyda, jańa jyldyń qarsańynda jeıdesheń júrip gúl terip edik- aý. Balakalavanyń túbinde.

— Men bilsem, sol búgin kelmeıtin shyǵar, — dedi seriginiń sózine qulaq qoımaǵan Iakov Petrovıch. — Ekeýmizdi de aqymaq etip, jer soqtyryp ketti.

— Kelmegende sol Harchevnáda qonar deısiz be.

— Qonsa qona salady. Shymyldyǵy jelpildep turǵan joq.

— Múmkin borannan qoryqqan shyǵar.

— Qaıdaǵy boran. Qys yzǵarsyz bolatyn ba edi.

— Qoradan shyqpaıtyn qorqaq qoı! Jany tátti de..

— Janym-aý, qorqatyn ne tur? Tal tús, jol taqtaq.

— Tyńdańyzshy! — dep Kovalev onyń sózin bólip jiberdi. — Tárizi kelip qaldy-aý deımin...

— Men saǵan tysqa shyǵyp qara dep aıttym ǵoı! Kúrik bolǵan taýyqtaı shyr aınalyp ne jetken saǵan. Shaı qoıyp, daladan saǵdar sýyryp ákelmeımisiń bylaı!

— Aıtpaqshy ol sharýa da bar eken-aý. Qarańǵy tússe qaıdan ne izdep tabamyz.

Saǵdar ákelý mindeti ekenin bile tura Kovalev baıaǵy sol ornynda kúmiljip otyryp aldy: peshtiń qasyna oryndyq ákelip qoıdy, sosyn asyqpaı sol oryndyqqa shyǵyp, murja alqymyndaǵy qaqpaqty ashty da túndikti sýyrdy. Sol-aq eken, tóbeden jel ulyp, sarnap qoıa berdi.

— Anaý ıtti kirgizseńshi endi, — dedi Iakov Petrovıch.

— Qaıdaǵy ıtti? — dep Kovalev oryndyqtan túsip jatyp oǵan tańdana qarady.

— Túk sezbegendeı bolýyn qarashy! Flembo emes pe. Estımisiń, qyńsylap túr ǵoı!

Shynynda, Flembo degen kári qanshyq bosaǵany tyrnalap, senekte qyńsylap turǵan edi.

— Qudaıdan qoryqsańshy! — dep renjigen boldy Iakov Petrovıch. — Úsip ketedi ǵoı sorly!.. Ańshy deıdi-aý muny da. Baıqaımyn, jalqaý bolyp barasyń, baýyrym. Aıtty aıtpady ynjyqsyń!..

— Solaıyn solaı-aý, degenmen ekeýmizdiń de bir-birimizden ozyp ketkenimiz shamaly, -dep kúle jaýap berip Kovalev esikti ashty da qanshyqty bólmege kirgizip jiberdi.

— Jap, oıbaı, jap esikti! — dep Iakov Petrovıch aıǵaı saldy. — Bir qap sýyq kirgizdiń!.. Jat bylaı! — Ol Flemboǵa jekip saýsaǵymen sákiniń astyn nusqady.

Esikti qymtap jatqan Kovalev áli kúńkildep júr:

— Kózge túrtse kórmeıtin aq tútek!.. Asyly búıte berse keshikpeı ekeýmiz de Bogoslovskoeden biraq shyǵatyn shyǵarmyz. Álgi Vasılıı jaryqtyq janazamyzdy shyǵaryp berse jaqsy-aý. İshim sezedi. Aljyǵanda urysqaq bolsań, ajalyńa kóringeni deýshi edi.

— Ózgeden aýlaq, tek ózińniń qarabasyńa kórinsin! — dep Iakov Petrovıch oılanyp qaldy. Sosyn taǵy da qara basynyń muńyn áńgimelep ketti:

— Jetti, endi men búl qý molaǵa kúzetshi bop otyra almaıtyn shyǵarmyn. Adyra qalǵyr Lýchezarovka ne kúıremedi, ne órtenbedi...

Shal kısetin ashyp mahorka oraı bastady.

— Eki kózdi tars jumyp, ólimtigińdi kórsetpeı bezip ketkennen basqa túk qalǵan joq. Bárine kináli ózim, dos-jaran dep kóringen ıtke laqyldaǵan qaıran aqymaq basym. Bolmysymnan bolattaı taza edim, ǵumyry bir pendeniń kóńilin qaldyrǵan da emespin... Al endigi kún mynaý. Ne qyl deısiń? Kórdiń be, anaý jaman jıenshar, Arsentıı Mıhaılychty, myń desátına jeri bar, kómektespek túgil qýsań qumalaq túspeıdi. Qartaıǵanda tyshqan aýlap, kóringenniń esigin súzer jaıym joq! Olarǵa kóz satqansha jarylyp ólgen artyq!

Qarap otyryp yzaǵa býlyqqan Iakov Petrovıch serigine túıildi:

— Qur myljyńnan túk shyqpas, baryp saǵdar ákelý kerek!

Muny estigen Kovalevtiń beli aspanǵa shyǵyp, eki qolyn

kúpisiniń qaltasyna tyǵa tústi. Tońǵandyǵy sonsha, tanaýynyń ushynan jan ketip qalǵan tárizdi, biraq sonda da áldekimge sengendeı óli qıpaqtap otyr... Múmkin, Sýdak kelip qalar... Iakov Petrovıchtiń muny sabanǵa jalǵyz ózin jumsap otyrǵanyn da jaqsy biledi.

— Iapyr-aı, qıyn boldy-aý, — dep taǵy qıpaqtady. — Myna boranda qarǵa adym jerdiń ózi muń...

— Nemene, ulyqtyǵyń ustap otyr ma!

— Bel jaza almaı otyryp bedel suraǵan qaı teńim. Qylshyldaǵan jas emespin. Qudaıǵa shúkir, ekeýmizdiń jasymyzdy qossaq júz qyryqtan asyp jyǵylar.

— Jańbyrly kúngi eshkideı búrispeı bar endi!

Qar basyp qalǵan shómeleden saban sýyryp ákelý jalǵyz Kovalevtiń shamasynan tys sharýa ekenin Iakov Petrovıch te jaqsy bilip otyr. Biraq basqa seneri bolmaǵan soń ıt ıtti, ıt quıryǵyn jumsaıdynyń kerin jasaıdy.

Ári tart, beri tartpen otyrǵanda kóz baılandy, Kovalev amalsyz ornynan turyp Sýdaktyń kelgen-kelmegenin bilip qaıtýǵa tysqa bettedi. Aıaǵyn dúrp-dúrp súıretip esikke ketip barady.

Iakov Petrovıchtiń shaı ishkisi keldi, temeki tútinin murtynyń astynan syzdyqtata jiberip, áldeneni oılanyp otyr.

— Mm! — dep bir qoıdy. — Jetisken ekenbiz. Merekeńe bolaıyn! İsh bolsa ıtshe ulıdy. Ac ishpeıtin biteý pende bar ma eken... Qudaıdyń qutty kúni sabylyp jatatyn vengerlerdiń de sarqyla qalǵanyn!.. Tura tur, Sýdak, seni me!

Senektiń esigi sart etip jabyldy da, búrseńdep Kovalev júgirip kirdi.

— Tiri jan joq!.. — dedi. — Jer jutyp qoıǵandaı! Endi qaıttik? Senektegi saban da bir-aq ýys! — Ústi-basy qar kóldeı tulyp súıretken tomardaı beısharanyń kazirgi hali kisi aıarlyq, múshkil edi.

Iakov Petrovıch ornynan qarǵyp turdy.

— Ne isteý kerek ekenin kórseteıin, qara da túr! — dedi áldene esine túskendeı. Sosyn eńkeıip sákiniń astynan baltany sýyryp aldy.

— Osyǵan da bas qatyryp jatamyz ba? — Ol oryndyqty julyp ap tóńkerip tastady da qulashtap baltamen qaq aıyrdy. — Saban ákel! Shybyn jannan dúnıe sadaǵa, densaýlyq kerek!

Kovalev te kóńildenip sala berdi, júzi jaınap, qaqyrap qaltan oryndyqqa telmire qarap túr.

— Oryndyq degen shatyr ishinde de tolyp jatyr ǵoı, — dedi.

— Endeshe bar da alyp kel, samaýyrdyń kúlin qaq!

Qaıta-qaıta ashylyp jabylǵan esikten aıaz úrip, kar qylaýy ushqyndaıdy... Kovalev súrinip-qabynyp júrip bólmege saban kirgizdi, shatyrta shyǵyp eski kreslonyń qaldytyn súırep keldi.

— Otty mazdatyp qoıyp bir jan shaqyralyqshy! — dep qoıady. — Qudaıǵa shúkir, toqashymyz áli taýsyla qoıǵan joq... Átteń, jumyrtqa qýyryp jiberse ǵoı!

— Ony da alyp kel! Betine qarap bedireıip otyramyz ba endi!

III

Qystyń talmaýyr keshi qashanda uzaqqa sozylatyn ádeti. Qutyrynǵan boran áli tolastar emes. Biraq eki shal qazir tystaǵy shýdan qulaqkesti. Shok salyp samaýyrdy senekke shyǵardy, kabınettegi peshke ot jaǵyp mazdatyp qoıyp, endi soǵan ıtinip raqatqa batýda.

Ot qyzýy jandaryna jaqqan sıaqty. Anda-sanda Kovalev sýyq sabandy kósip alyp pesh kómeıine tyǵyp jibergende lap etken jalynnan aıaqqa oralǵan Flembonyń jyltyraǵan eki kózi qarańǵyda tas monshaqtaı jalt-jult ete qalady. Pesh gúr-gúr etedi; qozdaǵan jalyn shatyrlap janǵan sabannyń jyqpyl-jyqpylynan tesip shyǵyp, tóbege oınaqshyǵan alageýim saǵym shashady da quıyndaı uıtqyp, murjanyń óńeshine sýmańdap baryp súńgip ketip jatyr, saǵdarda qalǵan bıdaı dáni pyrs-pyrs atqylaıdy... Bólme ishi birte-birte jaryq tartyp keledi. Lapyldaǵan jalyn basylyp, jumarlap taqqan saban ornynda sary altyndaı úlpildegen qyzyl qolamta qalady, shalqyǵan sary taptyń óleýsirep beti qaıta bastaǵanda Iakov Petrovıch kúpisin sheship jiberip, kóılegin túredi de peshke arqasyn qaqtap otyra qalady.

— Ah-ah!.. Jan raqatyn kórgiń kelse eshki qotyr bol degen osy-ay!..

Arqasy shıqandaı qyzaryp, qyshýy qanǵan kezde atyp turyp kúpisin kıe qoıady.

— Túý, raqat boldy-aý! Monshasyz tirlik kún emes!.. Bıyl jazda monsha turǵyzyp almasam ba!

Kovalev bul sózdi jylda estıdi, shal da jyl saıyn "turǵyzyp alam" degen tátti qıalyna ǵana toq.

— Raqat dúnıe ǵoı. Monshasyz tirlik kún be, — dep qostap qoıady yrsıǵan qabyrǵasyn peshke tósep jatyp.

Jańqa da, saban da bitken, Kovalev ot tabynan betin kólegeıleı, toqashtardy qolamtaǵa aýnatyp otyr. Alageýimde pesh aýzynan sharpyǵan qyzyl kúńgirt saǵymnan onyń bet-júzi qaqtaǵan mystaı bop kórinedi. Iakov Petrovıch samaýyrdy aınaldyryp júr; temir krýjkege shaı quıyp, ony ózi jatatyn jantaımaǵa aparyp qoıdy, temeki tutatty da, biraz únsiz otyrdy, sosyn serigine burylyp:

— Japalaq jaryqtyqtyń kúni ne bolmaq? — dedi.

Qaıdaǵy japalaq? Kovalev bul sózdiń tórkinin de jaqsy biledi. Osydan jıyrma bes jyl buryn Iakov Petrovıchtiń japalaq atyp alǵany bar-dy, sonan qonalqada ot basynda erigip otyryp osy bir sózdi aıtyp edi, sodan beri aýzynda rásim bop qala beripti. Bylaıynsha pálendeı máni de joq, áıteýir, qaıta-qaıta aıta bergen sózdiń qajaýy ketip kúlki shaqyratyn ádeti emes pe, onyń ústine ótti-ketti bir sátterdi eske salatyny taǵy bar.

Iakov Petrovıchtiń kóńildengende kósemsip ketetinin biletin Kovalev mıyǵynan kúldi de ony áńgimege súırep salǵysy kep:

— Iakov Petrovıch, esińizde me? — dep túrtip qoıdy.

Jyp-jyly oshaq basynda shúıirkelesip otyryp ýaqyttyń qalaı

ótkenin de sezbeı qalasyń. Jupyny ǵana qubaqan bólme qazir kóńildi: sarǵysh qaǵazben qaptalǵan qabyrǵalarda boıaýy qashqan fotolar, júnnen toqylǵan birneshe sýretter (ıt, Shveısarıa kórinisteri) ilýli túr, alasa tóbege "Syn otechestvanyń" paraqtaryn japsyryp tastaǵan: tereze aldynda syry ketken ústel, óńi túsken shuǵyl kreslo; irgede qyzyl aǵashtan jasalǵan kereýet jáne qobdısha, onan joǵaryraq myltyq, oqshantaı ilip qoıypty; buryshta beıneli kúńgirt ıkon... Osynyń bári baıaǵydan tanys, kóńil jylytar súıkimdi kórinis.

Boı jylyǵan soń eki shaldyń qursaǵyna el qonyp qaldy. Aıaǵynda pıma, Iakov Petrovıch jeıdesheń otyr, Kovalev te pıma kıgen, ústinde beshpet. Ekeýi biraz ýaqyt doıby oınady, sosyn qashanǵy ádet boıynsha qolǵa túsken kıim-keshekti aqtara bastady, oılary - eski-qusqydan ústilerine japsyratyn bir nárse tigý. Aqyry syrmaly kúrteni ústelge jaıyp qoıyp, ary ólshep, beri ólshep, bir bórikti zorǵa shyǵardy...

Qabaǵy jadyrasa Iakov Petrovıchten jomart adam joq. Tek kóńil túkpirinde azdap muń bar. Erteń jańa jyl, búl bolsa japadan-jalǵyz... — Kovalevtiń umytpaǵanyna da qudaıǵa shúkir.

— Osy bórikti sen-aq kıe ǵoı, — dedi.

— Ózińiz ne kıesiz?

— Mende bar ǵoı.

— Onyńyz ánsheıin lypasy joq toqyma emes pe?!

— Toqyma bolsa she? Jyrtyq úıdiń qudaıy bar.

— Myń da bir rahmet!

Qolynda bolsa Iakov Petrovıch syılaǵandy jaqsy kóredi. Onyń ústine pishilmegen bóriktiń aýy men baýynan qashyp túr.

— Qaı mezgil boldy eken?

— Qazir me? Tup-týra saǵat on, — dedi Kovalev. — Artyq ta emes, kem de emes. Baıaǵyda, Peterborda júrgende ózimiz kúmis saǵatty qos-qostan taǵatyn edik.

— Baýyrym, ótirikti soqqanda betiń búlk etpeıtin bolypty-aý, — dep Iakov Petrovıch kóńili qalmasyn degendeı jaımashýaqtap qana eskertken boldy.

— Qoıyńyzshy, aı-shaı demeı birden aýyzdan qaǵyp tastaıtynyńyz ne osy!..

Iakov Petrovıch eriksiz kúldi.

— Qala ǵoı qazir abyr-sabyr bolyp jatqan shyǵar. — Ol jantaımaǵa kelip otyrdy da qolyna gıtarany aldy. — Bezektep júgirgen jurt, saltanat! Qaıda kirseń jıyn, maskarad!

Umytyla bastaǵan baǵy bir zamannyń ótti-ketti áńgimesi qaıtadan qozdaıdy; qaı klýbta Iakov Petrovıchtiń qansha utyp, qansha utylǵany, san ret Kovalevtiń ony der kezinde alyp ketkeni de soz bolady. Shıyrlap kep, búginde juryntyǵy qalmaǵan Iakov Petrovıchtiń baılyǵynan biraq shyǵardy da, silekeılerin tamsana jutyp otyryp qalady.

— Iá, búl fánıde adam ne keshpeıdi, biraq sonyń bári de daraqylyq eken ǵoı, — dep Iakov Petrovıch kúrsinip aldy. — Kinámdi eshkimge júktemeımin. Zaýalymdy qudaıdan tartsam, oǵan da razymyn, tek Glafıra Iakovlevna men álgi kúıeýsymaqtyń mende alty alasy, bes beresi joq shyǵar. Átteń aýzymdaǵyny jyryp berer edim. Qaıteıin ózim ash ózek bop otyrmyn... Óziń bilesiń, men kekshil adam emespin, qaskóılik meniń qolymnan kelmeıdi... Iá, bári de ánsheıin, baıaǵynyń jyry ǵoı... Alarmanǵa kelgende aǵaıyn da, tamyr-tanys ta, dos-jaran da kop, tek qara jer estimesin — bári de áldeqashan o dúnıege attanyp ketken!..

Iakov Petrovıchtiń kózine muń úıirilgen. Muńdanyp otyryp, gıtaranyń qulaǵyn burady da, baǵzy bir muńdy romansty yńyldaı bastady.

— Sofá Pavlovna da umytty, — dep gıtarany jantaımaǵa tastaı saldy. Qasyndaǵy Kovalevtiń júzine de tiktep qaraı almady.

— Kimdi aıtasyz? — dedi Kovalev. — Kelip qalýy da múmkin ǵoı.

— Aıta kórme, myna boranda ajal aıdamasa... Tysqa shyǵyp kerneı tartqanda da bolatyn edi... Kim biledi, múmkin Sýdak ta adasyp júrgen shyǵar. Úsip ólmese ne qylsyn. Beıshara, ol da adam balasy ǵoı...

Keshikpeı eki shal tysqa shyqqan. Qutyrynǵan jel jyly tonnan da lypa taptyrar emes. Kóne múıiz kerneıdiń baryldaǵan daraqy únin alasurǵan aq tútek qaraquryq basqan aıdalaǵa qańǵytyp alyp ketti.

— Gop-gop! — dep aıqaılady Iakov Petrovıch.

— Gop-gop! — dep Kovalev te jarysa shińkildedi. Sosyn kóńilderi kók tiregen eki shal túnniń bir áletine sheıin qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp bósken:

— Saǵan ótirik maǵan shyn, sol jylǵy qus degeniń eresen edi ǵoı. Batpaqtan ushyp, sulynyń ańyzyna qara qurym bop kelip qonǵanda basyndaǵy bórkińdi qaǵyp túsiretin. Jáne shetinen búıregi biteý kókala. Bir ýys bytyramen bir úıirin túsirip alyp júrdik ózimiz...

Iá bolmasa:

— Aı sútteı edi. Ine joǵalsa tabylady. Sybdyrdy estip samyrsynnyń tasasyna jasyryna qaldym. Sol-aq eken qarsy aldymnan basa-kóktep shyǵa kelgeni... Mańdaı degeniń jarty qulash... Basyp saldym!..

Budan soń boranda qalǵan jolaýshy, ony ólimnen qutqarǵan áldekimderge jaıly áńgime bastalady... Lýchezarovkany maqtasady.

— Ólsem kórim osynda bolsyn! — deıdi Iakov Petrovıch. — Shirkin, shirip jatqan qazyna ǵoı búl. Átteń, qysqa jip kúrmeýge kelmeıdi. Áıtpese jıyrma segiz desátınaǵa túgeldeı kartop egip jibershi, bankiniń qaryzynan da qutylasyń, sosyn hanǵa sálem bermeýge bolady!

IV

Uzaq túnge uıtqyǵan boran bir sát ishin tartqan joq. Eki shal tym kesh jatqan sıaqty edi, biraq kópke deıin kózderi ilinbedi. İshigin basyna búrkenip alǵan Kovalev kúrk-kúrk jóteledi; Iakov Petrovıch ary aýnaqshydy, beri aýnaqshydy, bólme de ysyp ketken tárizdi. İrgeni tepkilep, terezeni sabalaǵan dúleı boran elegizitip úreı saldy. Qonaq úıdiń damylsyz dyryldaǵan synyq terezesi de maza bergen joq. Qańyrap qalǵan qonaq úı qazir azynaǵan kórdeı edi. Tóbesi mılyqtan basqan alasa ıen bólmeniń jyrtıǵan áınegi in kózindeı tereńnen jyltyraıdy. Aısyz qarańǵyda shynydan qashqan bolar-bolmas bozamyq saǵym bar. Etpettep kelip úńilseń ǵana jal-jal kúrtik qar basqan baqtyń nobaıyn zorǵa tanısyń... Al ar jaǵy qara túnek, ulyǵan boran dúnıeni jym-jylas jutyp qoıǵandaı...

Kóz uıqyda bolǵanmen kóńil oıaý, ushqan qus, júgirgen ań baspaıtyn japan túzdegi jetim hýtordyń qazirgi haliniń múshkil ekenin ekeýi de sezip jatyr.

— Ýa, qudaı, jar bola kór! — dep anda-sanda Kovalev kúbirlep qoıady.

Biraq keshikpeı tystaǵy borannyń gýlegen birqalypty yrqymen qalǵyp ketedi. Jóteli de birte-birte báseńsip, qalǵyp bara jatyp áldebir túpsiz tuńǵıyqqa qulaǵandaı sezinedi... Qaradan qarap jatyp denesi túrshigedi... Tyqyr eetilgendeı bolady... Iá, kádimgi adam tyqyry. Dúńk-dúńk basyp tóbede bireý júrgen sıaqty... Uıqysy shaıdaı ashylǵan Kovalev tym-tyrys jatyp tyń tyńdaıdy. Shynynda tóbede bireý júrgen tárizdi... Taqtaı syqyrlaıdy.

— Iakov Petrovıch! — dep daýystaıdy sasqanynan. — Iakov Petrovıch!

— Iá, ne boldy? — dedi Iakov Petrovıch úıqyly kózben.

— Tóbede bireý júr-aý deımin.

— Já, oıy, jeti túnde kim júrýshi edi.

— Senbeseńiz tyńdap kórińiz.

Iakov Petrovıch te qulaq túredi, tyqyr basylar emes.

— Jel emes pe. Qoryqqanǵa qos kórinedi de. — Iakov Petrovıchtiń kózine uıqy tyǵylyp esineı bastaıdy.

— Óziń dúnıede joq qorqaq ekensiń ǵoı. Já, uıyqtalyq endi. Dalada jel tursa qıýy qashqan eski úıdiń syqyrlap qoıa beretin qashanda ádeti. Kovalev sonda da uıqyǵa bas qoıar aldynda táýbesine jalbaryndy:

— Jıvyı v pomoshı vyshnágo, v krovı boga nebesnogo... ne ýboıshsá ot straha noshnogo, ot strelı, letáshıa v dnı... Na aspıda ı vasılıska nastýpıshı ı popershı lva ı zmıa.

Iakov Petrovıch te uıyqtap qaryq bolǵan joq. Kóz aldynan on men tústiń arasyndaǵy áldebir elester biri kelip, biri ketedi. Ulyǵan boranǵa qosyla ný orman da sarnap qoıa bergendeı, kúńgirlegen qońyraý daýsy estildi; shabalanyp ıt úrip, áldeqaıdan Sýdaktyń jan ushyrǵan oıbaıy talyp jetkendeı... Esik aldynan syqyrlap shana syrǵyp ótti de sharqaıyn súıretip senekke bireý kirdi... Áldenege elegizigen Iakov Petrovıchtiń júregi lúpip aýzyna tyǵyldy da: ıá, mynaý Sýdaktyń shanasy, anaý otyrǵan Sofá Pavlovna men Glasha emes pe... Júristeri de ónbeıtin tárizdi, bulyńǵyr syrmanyń ishinde qar basqan shana mımyrttap jaqyndap keldi de aqyryn-aqyryn jylystap, úı mańynan uzap ketti... Endi birde at qulaǵy kórinbeıtin burqasynǵa sińip joq bolǵanda, Iakov Petrovıch jan dármen dybys bermek bolyp múıiz kerneıge júgirgen eken:

— Albasty basqandaı qaıdaǵy-jaıdaǵy túske ene beredi eken osy! — dep ornynan demige ushyp turdy.

— Ne boldy, Iakov Petrovıch?

— Uıqyń qashsa, ne boldy deriń bar ma, baýyrym. Qaı mezgil?

— Tún ortasynan aýyp barady.

— Turyp shyraq jaq ta shylym tutatshy.

Bólme taǵy da alageýim tartty. Óleýsiregen shyraqtyń shalqyǵan qyzyl tili uıqyly kózge qyzyl-jalqyn munardaǵy quıryqty juldyzdaı kórinedi. Eki shal kózderin jipsıtip, álgindegi bir úreıli, sandyraq tústen qutylǵandaryna qýanǵandaı tyr-tyr qasynyp raqattanyp otyr... Qystyń jambas syzdatar uzaq túnderinde jyp-jyly baspanada túregep otyryp, temeki tartyp, jabyrqaǵan kóńildi áńgime-dúkenmen sergitken de bir ǵanıbet qoı.

— Tús kórgen ekenmin, — deıdi Iakov Petrovıch kerile bir esinep alyp. — Ne kórgenimdi aıtaıyn ba?.. Tipti úsh uıyqtasam oıda joq nárse... Túrik sultany qonaqqa shaqyrǵan eken deımin...

Edende shóke túsip otyrǵan Kovalev oılanyp baryp til qatty (kıimsiz, uıqyly-oıaý qalǵyǵan búl baıǵus burynǵydan da shógip bir ýys bop ketken).

— Táıiri, túrik sultany da soz bolyp pa! Eger kórgen túsimdi aıtsam, tebe shashyńyz tik turady... Birinen soń biri, birinen soń biri... Ústerinde beshpet, múıizderi qaraǵaıdaı... Meni ortaǵa alyp, jer tepkilep bıledi-aq deısiń kep!

Ekeýi de ótirikti sýdaı sapyrysyp otyr. Baıaǵyda bir kórgen tústeri, bir emes, talaı ret aıta-aıta jaýyr bolǵan atamzamanǵy eski jyr, oǵan senip te jatqan joq, biraq sonda da qoımaıdy. Ábden ishteri kepkenshe myljyńdasyp, sher tarqaǵan sátte shyraqty óshirip, ekeýi de oranyp-qymtanyp alady da, bórikterin mılyqtata kıip qorylǵa basady...

Bozaryp tań da atady. Bulyńǵyr aspan, kúńgirt dúnıe, boran áli basylmaǵan. Qasat qar terezeni bitep, shatyrǵa taıap qalypty. Sup-sur kabınetti qulazyǵan surqaı saǵym basym...

Kenet, tóbeden kútir-kútir kirpish qulap tústi. Azynaǵan jel pesh murjasyn julyp áketse kerek...

Jaqsy yrym emes; jýyrda mynaý japan túzdegi jetim hýtordyń iz-tozy da qalmaıtyn shyǵar!..

---