Baıyrǵy qazaq ólshemderi
Baıyrǵy qazaq ólshemderi — qazaq halqynyń turmys-salt erekshelikterine, kásiptik qajettiligine baılanysty qalyptasqan ólshem birlikteri. Mysaly, «bir qydyrý jer», «tústik jer», «aıshylyq jol» degen sóz tirkesteri qashyqtyqty bildiredi. Shyǵys halyqtarynyń kóbisinde eń kishi salmaq ólshemine arpa dáni alynǵan. Keıbir jazba ádebıetterde saqtalǵan málimetter boıynsha arpa dáni altyn men asyl tastardyń salmaǵyn teńeýge arnalǵan qazynalyq ólshem retinde qoldanylǵan. Oǵan qaraǵanda bir arpa dáni shamamen 45 mg bolǵan. Basqa jerde osy arpa dáni uzyndyq ólshemi retinde de paıdalanylǵan. Al arpanyń alty dániniń enine teń ólshem barmaq dep atalǵan. Sondaı-aq ýaqyt mólsherin boljaýǵa Kúnniń, Aıdyń nemese basqa da aspan shyraqtarynyń kókjıekpen salystyrǵandaǵy orny alynǵan.
Egin sharýashylyǵymen aınalysatyn aımaqtarda ýaqyt mólsherin sýdyń belgili bir ydystan yǵysyp shyǵý merzimi boıynsha anyqtaǵan. Jetildirile kele bul ydystar sý saǵatyna aınalǵan. Mundaı birlikterdiń basym kópshiligi adamnyń kózben shamalaýymen, jumsalǵan kúsh sezimimen, belgili bir qashyqtyqty júrip ótý merzimimen mólsherlengen. Sondyqtan halyq arasynda jylqyǵa baılanysty «at shaptyrym jer», «bıe saýym ýaqyt», «eki eli qazy» tárizdi qashyqtyqty, ýaqytty, qalyńdyqty bildiretin ólshemdik máni bar sózder jıi aıtylady.
Halyq arasynda suıyqtyqty (qymyz, shubat. t.b.) saqtaıtyn kónek, jantorsyq, torsyq, mes, saba tárizdi mal terisinen jasalǵan ydystar sol suıyqtyqtyń mólsherin shamalaýǵa jıi qoldanylǵan. Mysaly, torsyqqa jeti — segiz aıaq (lıtr) qymyz syısa, mestiń syıymdylyǵy eki jarym — úsh torsyqqa teń. Zamanynda ata-babalarymyzdyń keńinen qoldanǵan «qoldyn qary» ólshemi aǵylshyn «ıardymen» shamalas. Al Reseıde 17-20 ǵasyrlarda qoldanylyp kelgen aǵylshyn fýty (foot – taban) baıyrǵy qazaq ólshemi «tabanǵa» jýyqtaý keledi: «taban» ólshemine qazaq tabannyń enin alsa, aǵylshyn fýty — taban turqyna teń. Sondaı-aq aǵylshynnyń dúım (golandsha – úlken saýsaq) ólshemi qazaq halqynyn baıyrǵy «barmaq» ólshemine («Barmaq eli qazy») sáıkes keledi. Orystyń «verstasy» men qazaqtyń «shaqyrymy», orystyń «dolásy» men qazaqtyń «mysqaly», sondaı-aq aǵylshynnyń «fýnty» men qazaqtyń «qadaǵy» shyǵý tórkini, atqaratyn qyzmeti jaǵynan tórkindes, tektes deýge ábden bolady. Orta Azıa men Qazaqstanda uzyndyqtyń eń kóp taraǵan baıyrǵy ólshemderi qoldyń qary nemese qary — keýdeniń orta tusynan kere sozylǵan qoldyń ortańǵy saýsaǵynyń ushyna deıingi aralyqqa (80-85 sm shamasy) teń uzyndyk birligi. Keıde oń ıyqtan búkil keýdeni boılaı ótip, kere sozylǵan sol qoldyń ortańǵy saýsaǵynyń ushyna deıingi aralyq ta (shamamen 1 m) qary retinde alynady. Qarys — tolyq jazǵandaǵy bas barmaq pen shynashaq ushtarynyń arasyna teń uzyndyq (shamamen 19-20 sm) birligi. Ol turmysta, qurylys jumystarynda paıdalanylǵan. Mysaly, kıiz úıdiń ýyǵy on eki — on alty qarys mólsherinde jasalady. Qarystyń týyndy birligi – súıem, ol kere sozylǵan bas barmaq pen suq saýsaq ushtarynyń arasyna teń (shamamen 17-18 sm). Al barmaq pen búgilgen suq saýsaqtyń arasyna teń ólshemdi synyq súıem deıdi. Súıem — shamamen arshynnyń shıregine (tórtten bir bóligine) teń. Eli — suq saýsaqtyń enine teń uzyndyq birligi (shamamen 2 sm). Qazy maıynyń qalyńdyǵy, oıý-órnektiń mólsheri, t.b. elimen ólshengen. Býyn — ortańǵy saýsaqtyń ushynan onyń ortańǵy býynyna deıingi aralyqqa teń uzyndyq (shamamen 5-6 sm) birligi. Sáýletti saraılar men túrli ǵımarattardaǵy oıý-órnektin mólsheri osy býynmen ólshengen. Ol tigin, kıim pishý jumystarynda da qoldanylǵan. Qadam — adamnyń bir adymyna teń qzyndyq (shamamen 60-70 sm) birligi. Qulash — ıyq deńgeıine sáıkes kere sozylǵan eki qol ushynyń arasyna teń uzyndyq birligi.
Orta Azıa men Qazaqstanda keńinen taraǵan keıbir salmaq ólshemderi: Tabaq — shamamen on eki orys fýntyna teń salmaq birligi. Ol úlken tabaq ishamamen 11,7-12 kg) jáne kishi tabaq (shamamen 3,9-4 kg) bolyp ekige bólinedi. Úlken tabaq astyq salyǵyn tóleý kezinde, al kishi tabaq saýda-sattyq, alys-beris jumystarynda qoldanylǵan. Qap — negizinen astyq mólsherin ólsheýge arnalǵan salmaq birligi. Ol Orta Azıa men Qazaqstannyń ontústik, ońtústik-shyǵys aýdandarynda shamamen 65-66 kg-ǵa, al keı jerlerinde alty putqa (96 kg), teń bolǵan. Batpan — Reseıdiń shet aımaqtarynda (negizinen azıalyq bóliginde) paıdalanylǵan salmaq birligi. Kóne orys jazbalarynda ol 10 fýntqa teń delinedi. Qadaq – ertedegi shyǵys elderiniń kóbisinde qoldanylǵan salmaq birligi. Ol Eýropada keń taraǵan fýnt ólshemine sáıkes keledi. Mysqal — Shyǵys elderińde keń taraǵan salmaq birligi. Mysqal arab elderinde, Úndistanda, Shyǵys Afrıkada, Orta Azıa men Qazaqstanda qazynalyq ólshem retinde paıdalanylǵan. Mysqal 4,31 g-ǵa teń bolǵan, altyn men kúmis aqshalardyń, baǵaly zattar, dári-dármekter men boıaýlardyń ólshemi retinde qoldanylǵan. Qazaq halqynyń egin sharýashylyǵymen aınalysqan jerlerinde jer aýmaǵyn ólsheý úshin qoldanǵan ólshem birlikteriniń ishinde eń kóp taraǵany — tanap. Qazaqstannyń sýarmaly eginshilik aýdandarynda (Taraz, Qazaly, Shymkent, t.b.) 1820,83 sharshy metrge teń. Alaıda túrli tarıhı sebepterge baılanysty ólshemdik máni bar termınderimiz naqty mánge ıe bola almaǵan. Munyń ústine ýaqytpen birge ólshemder jıi ózgeriske ushyrap otyrǵan.
You Might Also Like
