InfoHub Logo

(derek)

Ertede Qyzyljar óńirinde ómir súrgen, Segiz serige ilese shyǵyp onyń sal-serilik jolyn qýǵan arqaǵa esimi málim qyryqtan asa ánshi, jyrshy, aqyn kompozıtor bolǵanyn bilemiz. Solardyń biri ári biregeıi — Baıeke aqyn Aıdaboluly (1838-1918 j. j.). Baıeke on úsh jasynan bastap án aıta bastaıdy. On tórt jasqa shyqqanynda el ishinde sýyryp salma aqyn, ánshi retinde belgili bolady. Al on jeti j.asynda ánshilik óneri teriskeı Saryarqaǵa jaıylady. Baıeke aldymen Birjan sal, Shárke sal, Nıaz seri, Kórpe aqyn, Toǵjan aqyn, Muratbek ánshi Nurke, Baıeke Babasuly sekildi aqyndarǵa talapker shákirt bolyp erip. olardy ózine ustaz tutyp, ánshilik - aqyndyq óner úırenedi. Baıeke bulardan burynyraq osy óńirde erterek ótken asa iri ener ıeleri — Qojabergen jyraý, Aldabek, Jankisi, Janaq, Salǵara, Zilǵara, Shopan, Shaǵyraı, Janaq, Shal aqyn, Segiz seri, Imamǵabıt, Kórpesh, Qushan seri, Seıtjan sal sekildi sal-seri, ánshi - aqyndardyń ánderin, jyrlaryn jatqa aıtyp, solardan ózine nár alady.

Al Qojabergen jyraýdyń «Elim-aı» ánin, Salǵaranyń «Jıyrma bes», «Toqsan bes», Segiz seriniń «Gaýhartas», «Maqpal», «Bes - qarager», «Topqaraǵan», Nıaz seriniń «Mań -mańger», «Aq saýsaq», Seıtjan saldyń «Qanattaldy», «Apaıkók», Shárke saldyń «Bazar qyz», «Qoǵaly», Birjan saldyń «Bir bala», «Jalǵyz arsha», Jaıaý Musanyń «Gúlhash»», «Shápıbaıaý» ánderin gamasha oryndaýshylyǵymen elge tanylady. Baıeke tamasha ánshiligimen qosa ózi de janynan án shyǵaratyn kompozıtor bolǵan. Ol jas kezinde aýylda jylqy baqqan eken, sol sebepti jylqyshynyń eńbegin joǵary baǵalaǵan. Onyń alǵashqy áni «Jylqyshy» dep atalady. Sol ánniń sózi bylaı:

Jylqysy elimizdiń shubar men boz,
Tigemiz ár otarǵa aq úıden qos.
Jeldirtip aq boz atpen barǵanymda,
Jan qalqa aıtylmyshty orynda tos.
Attary aýylymyzdyń ala moıyn,
Sý iship aıdyn kólde salady oıyn.
Súıenip quryǵyma turǵanymda,
Árqashan sulý qyzda bolady oıyn.
Qajymaı jylqy baqtym qysy, jazy,
Qalqamnyń qulaǵymda aıtqan nazy.
Jasynan gózelderge ǵashyq bolǵan,
Men edim bozbalanyń ónerpazy.

Baıekeniń Birjan salǵa erip júrgen kezinde Kishi júzdiń Móńke Tabyn elindegi Jámıla Seıilbek qyzyna ǵashyq bolyp shyǵarǵan «Jámıla» atty áni de sol kezde halyq arasyna keńinen taraǵan.

Qasyń qara bolǵanda, shashyń súmbil,
Kóktemde sheshek atyp, ashylar gúl.
Irannyń baǵyndaǵy toty qustaı,
Saıraǵan Jámılajan sen bir bulbul.

Qaıyrmasy:

Oı-hoı, dúnıe, súıgen jar,
Sóziń alýa — sheker bal.

Shashyń jibek bolǵanda, qasyń qundyz,
Qataryńnyń ishinde sen bir juldyz.
Hordyń qyzy sekildi peıishtegi,
Kórindiń toptan asqan shyn sulý qyz.

Qasyń qara bolǵanda shashyń súmbil,
Dúrıa kóılek ústinde jaınar gúl-gúl.
Qaıtsem saǵan qolymdy jetkizemin,
Quıqyljyta án salǵan qaıran bulbul.

Baıeke ánshi Jámıla sulýǵa arnap, sol 1856 jyly kúzde taǵy da óziniń «Bir bıdaı — arpa» atty belgili ánin shyǵarady.

Ushady aqqý kólden baıpańdaǵan,
Qalqaǵa bir sózim bar aıta almaǵan.
Sý quıyp syrly aıaqqa tundyrǵandaı,
Kózińnen aınalaıyn jaýtańdaǵan.

Qaıyrmasy:

Bir bıdaı — arpa,
Óziń bil, qalqa.

Ushady kók ala úırek kólge qarsy,
Uıasy janýardyń jelge qarsy.
Ketkende aýylyń shalǵaı, súıgen qalqam,
Tógiler oramalǵa kózdiń jasy.

Qaıyrmasy:
Bir bıdaı — ánim,
Sensiz joq sánim.

Jámıla, on segizde bıyl jasyń,
Sen ediń úmit etken qıǵash qasyń.
Sóz baılap, ýaǵada — sert aıtysalyq,
Jamanǵa qor bolmasyn altyn basyń.

Baıekeniń jas jigit kezinde Qyzyljar shaharynyń qazaq dástúrimen jaılaýǵa shyǵyp, kóship-qonyp júretin turǵyny — Fahrýddenniń qyzy Ráýıaǵa ǵashyq bolyp, shyǵarǵan «Raýan» áni kóp zertteýshige áli kúnge deıin belgisiz. Osy ánniń birinshi nusqasy Segiz seriniki, ol «Kertóbel» dep atalady.

Kóshkende jylqy aıdaımyn kertóbelmen,
Kóktemniń tańy atqanda sary belden.
Jańǵyrta jol - jónekeı án salǵanda,—
Kóńili qyz-bozbala kóterilgen.
Qystaýdan jaılaý jaqqa shyqtyq jyraq,
Kertóbel astymdaǵy beıne pyraq.
Bota kóz, aqquba óńdi Ráýıajan,
Kózime kórinesiń bolyp shyraq.
Kóshkende jylqy aıdaımyn ker kekilmen,
Aımalap aýyq-aýyq jel betimnen.
Syzyltyp jol-jónekeı án salǵanda,—
Shattanyp Raýanjap terbetilgen.

Baıeke Shárke salǵa erip, saldyq quryr júrgeninde Kishi júzdiń Alshyn elindegi Jánıpa Meńdiqulqyzymen tanysyp, ýáde baılasady, biraq Baıeke qyzǵa ýaqytyly bara almaıdy da, jolaýshylar arqyly sálem joldap, «Úrıdaı» ánin shyǵarady. Sol ánniń sózi mynaý:

Qyz muńdy qosylmasa teńin taýyp,
Satylsa qalyńmalǵa tóner qaýip.
Alshynda bir ardaqty Jánıpa qyz,
Osylaı án salypty aýyq - aýyq.
Báıge atty baptap - kútip mingen qandaı,
Qalqaǵa kezdespek bop júrgen qandaı.
Aýylyńa osy joly barmaq edim.
Qaıteıin bara almadym. jeriń shalǵaı.
Jattyq joq, jaqsy adamda deýshi edińiz.
Jamandy jaqsy dese, bolar semiz.
Jolaýshy aýylyna buryn barsaq,
Qalqaǵa úsh qaıtara sálem deńiz.

Baıeke aqyn Syr boıyn aralap júrip, 1857 jyly jazda Aıjan sulý Tileýberdiqyzymen tanysady da, ýáde baılasyp, sol qyzdy almaqshy bolady. Talantty ónerpaz jigit Aıjanǵa arnap, áýeli óziniń «Top sheńgel» ánin shyǵarady. (Bul ándi kim shyǵarǵany sońǵy kezge deıin belgisiz bolyp kelgen edi.)

Ekeýimizde kemdik joq aqyl. este,
Eki on segiz qosylsa, teń kelmes pe!
Jeńgetaıdyń bergeni jalǵyz meıiz,
Bólip jesek ekeýimiz olja emes pe!

Qaıyrmasy:

Esik aldy top sheńgel.
Top sheńgelge kelseń kel.
Top sheńgelge kelýge,
Ózińe-óziń senseń kel.

Júrsem de búrkit salyp, taý qıalap,

Hat jazdym ishki syrdy qupıalap.
Japan dúzge sen bitken bir báıterek,
Butaǵyna júrmesin qarǵa uıalap.

Baıeke Aıjanǵa arnap «Aıjan» ánin de shyǵarady.

Darıanyń arǵy jaǵy, bergi jaǵy,
Jaıqalǵan toǵaıynyń japyraǵy.
Jigittiń esh armany bolmas edi,
Jaırańdap shyqsa aldynan alǵash jary.

Qaıyrmasy:

Ahaý, sáýlem Aıjan - aı,
Jas dáýren eki aınalyp.
Kelmes endi saǵan - aı.

Dúnıede árkim júrer keń bolǵan soń,
Oınaıdy qyz ben jigit teń bolǵan soń.
Syrymdy saǵan aıtpaı kimge aıtaıyn,
Súıgenim Aıjan sulý sen bolǵan soń.

Qaıyrmasy:

Aıjan qyz Syrdyń sulý quralaıy,
Aıaýly ata-ananyń kún men aıy.
Úsh mezgil tory jorǵa atpen seıil qurar,
Bolashaq Baıekeńniń qalqataıy.

Baıeke Aıjan sulýmen sol jyly kúzde qosylady. Ekeýi on bir jyl turmys qurǵan, ekeýinen týǵan ul da, qyz da turmaı, jastaı qaıtys bola bergen. Aıjan sulýdyń ózi de 1867 jyly qaıtys bolady.

Baıeke Orta júz Qypshaq elindegi Aısha Mergenbaıqyzymen altybaqan basynda kezdesip tanysady. Oǵan arnap ánshi «Aq Aısha» ánin shyǵarady:

Kim qýanbas kórkem qyz qushaq jaısa,
Aqyl-oıyn túıindep birden saısa.
Saldyq quryp júrgende tanys bolyp,
Tobylda súıgen qyzym sulý Aısha.

Qaıyrmasy:

Mingen atym kók ala-aı,
Jaltarady qoıandaı.
Tatýlyqtyń belgisi.
Qozy Kórpesh — Baıandaı.

Aıańda, sáýlem, aıańda-aı.
Aınalaıyn jan qalqa kún men aıym.
Aıtar sózdi nesine jasyraıyn.
Aqıqat kóńilińdi bursań maǵan,
Mápelep aqqý-qazdaı asyraıyn.

Sen qalaısyń Aıshajan men degende,
Ushar qanat mende joq sen degende.
Tıgizetin jaryńa paıdań bar ma,—
Sizdi oılaımyn kúndiz - tún shóldegende.

Baıeke sol Aısha qyzǵa sóz sala júrip taǵy da «Sáýlem - aı» ánin shyǵarady.

Áli-aq óter zymyrap jastyq dáýren,
Sony eskerip saıranda, quryp serýen.
Arqany olaı-bulaı kezip júrip,
Tobyldan unatqanym sensiń sáýlem.

Qaıyrmasy:

Eki ǵana jıren-aı,
Óńsheń manat kıgen-aı.
Oımaq aýyz, bota kóz,
Er jigittiń súıgeni-aı.

Aıdap saldym jylqymdy Aqqaýdanǵa,
Jabaǵy aryq, taı semiz kóp saýǵanǵa.
Qýanǵannan júregim ottaı janar,
Aq bilegiń sybanyp qoı saýǵanǵa.

Qaıyrmasy:

Sary belden sarǵaıyp tań atady,
Aqqubasha, bıdaı óń tún qatady.
Uzaq tańǵa er jigit qaıtip shydar,
Sary maıdaı tolyqsyp qyz jatady.

Osy arada kópten oıda júrgen mynadaı ókinishti jaıdy aıta keteıik. Bizde qazaq ánderiniń tarıhyn zertteýshiler joqtyń qasy. Sonyń saldarynan osy sekildi belgili ıesi bar kóptegen tamasha ánderimiz halyq áni bolyp aıtylyp júr. Halyq án shyǵarmaıdy, ándi halyqtan shyqqan úzdik daryn ıeleri shyǵaratyny belgili. 1980 jyly shyqqan «Án kóńildiń ajary» atty jınaqta osy Baıeke ánshiniń joǵarydaǵy ánderi «halyq áni» delingen. Ol «Sáýlem-aı», «Aıjan-aı», «Úrıdaı», «Jylqyshy áni». «Bir bıdaı — arpa», «Aq Aısha», «Qarǵam-aý», «Top sheńgel», «Ker kekil», «Ýa, jastyq», «Jeńeshe» taǵy basqa ánderi. Osy ánniń árqaısysynyń joǵaryda ózimiz sóz etkendeı ózindik shyǵý tarıhy bar. Jalǵyz Baıeke emes ertede ótken ózge de kompozıtorlardyń ánderiniń ıesi bola tura jańsaq jazylyp júr. Án jınaqtaryn qurastyrýshylar muny eskere bermeıdi. Olarǵa ándi kim shyǵarǵany bári bir sekildi, án avtorlaryn izdestirip, zerttep jatqan joq. Jınaqtan jınaqqa ózgerissiz baıaǵy qalpynsha osylaı basylyp keledi.

1986 jyly shyqqan «Aýyl keshi kóńildi» jınaǵynyń (qurastyrǵan X. Tilemisov) 217-betindegi «Ýa, jastyq» Óteǵalı áni dep, qate berilgen.

Ýa, jastyq, meni qaıda bastamadyń,
Kóńilińdi seniń qıyp tastamadym.
Dóńinde jıyrma bestiń júrgen shaqta,
Jat etpeı esh nársege aspaladyń,—

dep Baıeke Aıdabolulynyń «Jas daýren» ániniń sózderi ózgertilip, osyndaı maǵynasyz kúıde berilgen. Mundaı burmalaýshylyqtar osy án jınaǵynda kóp. Máselen, Segiz seriniń «Soqpaı-aq, soq» áni Qultýmanyki delingen.

Al Baıekeniń qartaıǵan shaǵynda shyǵarǵan álgi aıtqan «Jas dáýren» ániniń durys sózi mynaý:

Ótkenin jastyq dáýren esime alyp,
Ózime ulǵaıǵan soń, toqtaý salyp,
Bir kezde Baıeke seri bolsam - daǵy.
Men júrmin osy kúnde sózden qalyp.

Qaıyrmasy:

Ahaý, qaıran, kúnderim - aı,

Jas dáýren óterińdi bilmedim - aı.
Men shyqtym keshke qaraı samaldarǵa,
Sóz aıtpaı aqyly kem nadandarǵa.
Jas kúnde arystandaı aıbarly edim,
Bul kúnde kárilik jeńdi amal bar ma?

Qaıyrmasy:

Ahaý, saýyq qurǵanym - aı,

Jastyq shaq qaıtyp moıyn burmadyń - aı.
Jas dáýren meni qaıda bastamadyń,
Qaı kezde ilgeri aıdap baspaladyń.
Otyrmyn kárilik jeńip nardaı shógip,
Basymnan ótkennen soń jastyq shaǵym.

Qaıyrmasy:

Ahaý, shirkin, kúnderim - aı,
Jigittik qadirińdi bilmedim - aı.

Baıeke ánshi osyndaı jetpiske tarta ǵajap ánder shyǵarǵan úlken óner ıesi. Onyń ánderi kóziniń tirisinde-aq qazaq dalasyna keńinen tarap, qoı baǵatyn qoıshynyń, sıyrshy men túıeshiniń, jylqyshynyń, qolónershi men dıhannyń, ańshy - saıatshynyń kúndelikti aıtyp júretin súıikti ánine aınalǵany belgili. Ol jóninde qolymyzda kóp derekter bar.

Baıeke jan-jaqty besaspap ónerpaz adam bolǵan. Ol óziniń Toqpanbet - kereıden shyqqan el qamqory, el ardageri Qunıaz Itaıaquly Jánibekov sekildi ónerpaz adamǵa 1894 jyldyń — jylqy jylynyń tamyz aıynda shyǵarǵan joqtaý óleńinde bylaı deıdi:

Darıada erkin júzgen aqqý qazdaı,
Tiline ázázildiń júrgen azbaı.
Atadan endi qaıtyp ul týar ma,
Keshegi ótip ketken Qunıazdaı.
Qunıaz ótip kettiń bazarym - aı.
Jolyqtyń álde kimniń nazaryna - aı.
Dúnıeden sizdeı asyl ótkennen soń,
Kez boldy el Torsan ıttiń azabyna - aı!..

Torsan — patsha ókimeti ákimderiniń el ishindegi qolshoqpary, Aqqýsaq eliniń bolysy bolǵan. Sıban men Ýaq eliniń qonysyn tartyp alyp, olarǵa kóp qıanat jasaǵan adam eken. Sol Torsan eldiń ardaqtysy Qozybaı sheshendi jala jaýyp, patsha túrmesine aıdatyp jiberedi. Qozybaı keıin abaqtydan aman-esen bosanyp Semeıde turyp jatqan shaqta Baıeke arnaıy sálem bere barady. Sonda Baıekeniń Qozybaı sheshenge aıtqany:

Aman ba, Qozybaı aǵa, hosh ba ýaqytyń,
Ornaǵan bir jeri ediń, dáýlet - baqtyń.
Turady syry ketse, syny ketpeı,
Belgisi er saldyrǵan ǵımarattyń.
Balasyn kóp qazaqtyń shóldettiń ǵoı,
Sýaty qulaǵandaı shyǵanaqtyń.
Ózendi aǵyny qatty laılady,
Kóz salsań negizine qıanattyń.
Qazaqtan asyp týǵan suńqarym-aý,
Qarǵaǵa júndi balaq qýalattyń.
Belgili kúshigenge jem bolary,
Bólingen óz tobynan dýadaqtyń.
Oralyp týǵan elge qaıtpaısyz ba,
Qajeti sizge qansha bóten jaqtyń.
Kúnshilder, pasyq - nadan kóre almaıdy,
Qonǵanyn kemeńgerge dáýlet, baqtyń...

Sol el qanaǵysh Torsan Tilemisuly bir jazda Máshik degen sharýanyń úıinde tústenip qonaq bolyp otyrady. Sol úıge el aralap án aıtyp,. sal-serilik quryp júrgen Baıeke ánshi keledi. Máshik úıinde meımandar qymyz, shubat ishedi, onan soń shaı keledi. Torsan bolysqa arnap qoı soıylǵan eken. Shaı artynan et kelip, tabaq tartylady. Et jep bolǵan soń, dastarqanǵa dástúr boıynsha bata berý kerek bolady. Torsan bolys tabaqqa bata berýden bas tartady. Sonda Torsan bolystyń qylyǵyna yza bolǵan Baıeke aqyn dastarqanǵa bylaı dep bata beredi:

Úsh aı toqsan bolǵanda,
Sharýa qonar qonysqa.
Bata tilep bas qoıdyq,
Torsan degen bolysqa.
Tilese bata bermeıtin,
Torsannyń esi durys pa?
Basqany jaqsy kórmeıtin,
Týǵannan joly burys pa?
Qylyǵyń zańǵa syıa ma,
Sóz saldyrdyń qıanǵa.
Nege bata bermeısiń.
Baı bolsa, bul úı zıan ba?
Joq bolsa toqty soıa ma,
Aldyńa basty qoıa ma?
Tabaqtap et tartpasa,
Qarnyń seniń toıa ma?
Muny nege bilmeısiń,
Tilese bata bermeısiń.
Bolyspyn dep shirenip,
Kózińe jandy ilmeısiń.
Sen bermeseń bereıik,
Yqylaspen biz bata.
Mádınada moldalar,
Azan aıtar tań ata.
Biz fatıha bergende,
Járdemshi bolsyn Qıýa ana!
Batam meniń dóp bolsyn,
Burynǵynyń sózinde.
Aıtsam bolmas esh qata,
Perzent, dáýlet, baq, ata
Osy úıge kelip ornaýǵa,
Asyǵyp jetsin tún qata!

Baıekeniń batasynan qatty uıalǵan Torsan tómen qarap, jer shuqyp qalypty. Máshik aǵasy Baıeke ánshige óte razy bolyp attanarda onyń ıyǵyna qasqyr ishik jaýyp, astyna at mingizipti deıdi.

Baıeke perzentke zar bolǵan adam eken. Onyń báıbishesi Aıjannan týǵan balalary turmaı jastaı óle bergen. Birde sol Aıjan qyz týyp, atyn Gúlbarshyn qoıady. Sonda áıeli muńaıyp jylaıdy. Baıeke Aıjannyń kóńilin aýlaý úshin, qolyna dombyra alyp, ándetip bylaı depti:

Jat bala tyńdamaıdy jalynǵandy,
Óz balań talǵamaıdy tabylǵandy.
Bir perzent zaryqqanda jańa kórip,
Japqandaı bolyp turmaq qabyrǵamdy.
Qudaıym ul surasam, qyz beredi,
Pendesi ulsyz qaıtyp kún kóredi.
Allanyń munysyna da myń shúkirlik,
Bireýden qyz surasań kim beredi.

Baıeke ánshiniń Segiz seri dástúrin jalǵastyryp, Birjan saldyń shákirti bolǵanyn joǵaryda aıttyq. Ol kóp jyldar boıy Birjan saldyń qasyna erip júrip, Jetisý óńirin aralaǵanda, onyń eń jaqyn serigi bolǵan. Máselen, Birjan Saramen aıtysqanda . 1871 jyldyń tamyz aıynda ol ekeýiniń qasynda bolyp, sol aıtysty qaǵazǵa túsirýshilerdiń biri osy Baıeke aqyn eken. Sonymen birge ol «Birjan — Sara» jyryn taratýǵa da kóp eńbek sińirgen ánshi. Baıeke «Er Toqymbet», «Er Sátbek», «Tarǵyl tóbet», «Dotan batyr», «Er Jasybaı», «Jaınaq batyr» atty belgili dastandar jazǵan jan-jaqty talant ıesi. Ol «Qozy Kórpesh — Baıan Sulý» jyrynyń, «Bozjigit», «Seıfúlmálik-Bádiǵuljamal», «Zylıha — Júsip» qıssalarynyń jana varıantyn ózindik mánermen, ózindik sheberlikpen jyrlaǵan, ózi de kóptegen ánshi, aqynǵa ustaz bolǵan. Aqan seri, Qylysh, Mustafa, Ahmetjan, Úkili İbraı, Doskeı, Namaz, Nurjan, Máshhúr - Júsip, Maqysh, Muqan, Nurqoja, Ysmaǵúl, Turǵyn, Nurke, Ermek, Sálimgereı sekildi ánshi - aqyndar, sondaı - aq Balýan Sholaq, Imanjúsip Baıekeni ózderine ustaz tutyp, odan úlgi-ónege alǵan. Baıekeniń jasy kelip qartaıǵan shaqta, oǵan ergen sal - seriler trbyn úkili Ybyraı basqaryp, jetekshilik etedi.

Úlken talant ıesi belgili kompozıtor Baıeke ánshi 1918 jyly tamyz aıynda seksenge kelgen shaǵynda aq gvardıashyl jendetterdiń qolynan qapıada qaza tabady. Onyń denesi Presnov aýdanynyń Aıymjan aýylynyń mańyndaǵy «Kárikóń» degen mekenge jerlengen. Baıekeniń aǵasy Qudaıbergen men inisi Jólkeniń urpaqtary osy aýdandaǵy «Presnov» sovhozynyń Maıbasar bólimshesinde turady. Jólkeniń nemeresi Beken Beısenbiuly, osy bólimshedegi segiz jyldyq mekteptiń dırektory bolyp isteıdi.

---