InfoHub Logo

(derekter)
AVTORDAN

Segiz seri jaıynda jazýyna ne sebep boldy, qazaq ádebıeti men óneri tarıhynda, buryn belgisiz osy esim qalaı jaryqqa shyqty, aldymen soǵan toqtalaıyn. Isataı, Mahambet jóninde jastaıymnan kókirekke jattap, kóńilge toqyǵan oı-tolǵanysymdy qaǵazǵa túsirgim kelip qolyma qalam alǵanymda, búkil bir aımaqty dúrliktirgen qos tarpan — qos batyr bastaǵan kedeıler kóterilisiniń oqıǵasyn jazý qıyn ekeni, bul jaıynda ózimniń áli de óz biletinim aıqyn sezildi. Sol sebepti, Isataı, Mahambet ósken orta men olardyń aınalasyndaǵy batyr – sarbazdardy, tarıhı-áleýmettik jaǵdaılar men el aýzyndaǵy ańyz-áńgimege kóbirek kóńil aýdaryp, káp zertteýime týra keldi.

Tarıhı taqyrypqa qalam tartqan árbir jazýshy, ómirde bolǵan belgili esimderge baılanysty oı saralap, tujyrym aıtý úshin zertteýshi de bolýǵa tıis eken. Sóıtip tarıhı derekter men el aýzynan jınaǵan shejirege júgingenimde birden Isataı, Mahambettiń jaqyn batyr sardarlarynyń biri — Segiz seri esimi kezikti. Ol kádimgideı jandy beıne retinde kózime elestedi. Onyń ómirine qyzyqqanym sonshalyq, Segiz seriden tipti aıyrylǵym kelmedi. Sóıtip ózim jazǵan «Qaıran Narynnyń» jalǵasy «Óttiń dúnıe» atty ekinshi kitabymda Mahambetpen qosa Segiz seri beınesin jasaýǵa biraz kúsh saldym. Osy kitapqa baılanysty Qazaqstannyń túkpir-túkpirindegi oqyrmandardan, tipti respýblıkadan tysqary jerlerden de kóp hat aldym. Olar Segiz seri jaıynda kóbirek bilgisi keledi, onyń óleńderin, jyrlaryn, ánderin asa unatatynyn aıtady. Soǵan qosa Segiz seri jóninde kitap nege jazbaısyz, dep saýal qoıady. Budan birneshe jyl buryn qazaqtyń óner adamdarynyń ómirin kóp zerttegen jazýshy, marqum Táken Álimqulovpen jolyǵyp Segiz seri haqynda áńgimeleskenimde ol: «Iá, ótken ǵasyrda Arqada sondaı óner ıesiniń bolǵany shyndyq. Segiz seri tabıǵattyń ózi quıa salǵan quıma talant. Qol bastaǵan batyrlyǵy men palýandyǵy óz aldyna. Ol aqyndyǵymen birge ánshi, kúıshi, qıssa - jyr aıtýshy jyraý. qobyzshy, sybyzǵyshy, án shyǵarýshy áıgili kompozıtor, ári on saýsaǵynan óner tamǵan bes aspap sheber - oıýshy, órimshi, ershi, ýyq, kerege, shańyraq, kebeje, dombyra jasaýshy ıaǵnı segiz qyrly, bir syrly adam bolǵan. Halyqtyń oǵan Segiz seri dep eń qoıýy da tegin emes»,— degen-di.

Oral oblysynyń Orda aýdanynda kóp jyl ustazdyń qyzmet etken, marqum Zarıpov Ǵumar bir kezdesýde Segiz seriniń ánderin aıtyp berdi, pedagog - shejireshi bizdi ózi biletin mol derektermen tanystyrdy. Ásirese, ol elge keńinen taraǵan «Aqbulaq» ániniń shyǵý tarıhy jaıynda egjeı-tegjeıli áńgimeledi, el ishindegi osy ándi tamasha oryndaıtyn aqsaqaldyń aty-jónin aıtqan da osy kisi edi. Segiz seriniń ánderi men óleńderi, jyr-dastandary ótken ómirimizdiń asyl qazynasy ekenin, onyń murasy qaı qazaqqa da qymbat ekenin, olardy izdep, taýyp, zerttep halyqqa usyný paryz ekenin jaqsyraq uǵynǵandaı boldym. Osydan keıin-aq 1954—1966 jyldar aralyǵynda Segiz seri jóninde el-eldi, jer-jerdi aralap derek jınaı bastadym. Aldymen sapar shekken jerim Segiz seriniń týyp ósken mekeni, Teriskeı Arqadaǵy Soltústik Qazaqstan oblysy boldy. Osy ólkeniń aıaq jeter jeriniń birazyn araladym. Petropavl (burynǵy Qyzyljar) qalasynyń tarıhı ólke taný mýzeıinde jınaqtalǵan derektermen tanystym. Osy saparymnyń taǵy bir paıdaly bolǵan jaǵy, Segiz seriniń kózi tiri nemere-shóberelerin taýyp áńgimelesýime múmkindik týdy.

Jambyl aýdanynyń Arhangelka selosynyń turǵyny Segiz seriniń úshinshi balasy Musaıynnyń qyzy Aqjúnisten týǵan jıeni — Qopyshev Kóken ánshiniń aıtýynsha, Segiz seriniń Yrysbıke atty jubaıynan bes ul, bir qyz týǵan. Balalarynyń aty — Mustafa, Musabek, Musaıyn, Musahan, Musajan, jalǵyz qyzynyń esimi —.Bıbizara. Musabek, Musahan, Musajan úsheýi de aýyryp jastaı qaıtys bolypty. Úlken uly Mustafa batyr ári aqyn, ári ánshi bolǵan eken. Mustafa áıgili «Qamajaı» ániniń avtory ekenin sol joly estip bildim. Bul ándi ol 1881 jyly ózi ǵashyq bolǵan Qamajaı Dostan qyzyna arnap shyǵarypty. Mustafa 1840 jyly týyp, 1899 jyly elý toǵyz jasynda, al Bıbizara 1850 jyly týyp, 1933 jyly seksen úshke qaraǵan shaǵynda qaıtys bolady.

Segiz seriniń 1-843 jyly týǵan úshinshi balasy Musaıynnyń palýandyǵymen qosa aqyn, jyrshy bolǵandyǵy belgili. Ol «Han Kene», «Naýryzbaı — Qanshaıym», «Jıenbaı men Baltıa», «Aısary — Sholpan», «Beket batyr» atty dastandar shyǵarǵan. Bul dastandar Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń sırek kezdesetin qoljazba qorynda saqtaýly. Musaıyn jetpis jeti jasqa kelip 1920 jyldyń basynda óz týǵan jerinde dúnıe salady.

Mynadaı ekinshi bir derekke de osy joly tap boldyq. Petropavl qalasynyń turǵyny, jasy seksennen asqan Kenjeǵozın Balǵoja aqsaqaldyń aıtýynsha, Segiz seriniń óz ákesi Bahram erte óledi. Segiz seri jastaıynan atasy Shaqshaqtyń tárbıesinde bolǵan. Shaqshaq bıden Qanshaıym esimdi qyz, Seksen bı, Bahram batyr, Baýyrjan bı, Esenjan, Qaıyrjan, Shaǵyraı sal, Janat seri týady. Qanshaıym — ákesi Shaqshaqpen birge sol kezdegi jaýgershilikke qarsy attanyp, el qorǵany atanǵan kereı rýynyń batyr qyzy. Shaqshaq bı Qanshaıymdy Sıban kereı Jolymbettiń Elaman esimdi ulyna uzatqan. Qanshaıymnan Ásirep, Músirep, Kenjetaı deıtin úsh ul týǵan. Osyndaǵy Músirep — belgili jazýshymyz Ǵabıttiń babasy ekenin kópshilik bile bermeýi de múmkin. Shaqshaq bıdiń ákesi Kóshek 1723—1758 jyldar arasyndaǵy jat el basqynshylaryna qarsy azattyń soǵysyna qatysyp qol bastap, batyr — sardar ataǵyn alǵan adam. Kóshektiń ákesi Asqap batyr Qarabas uly Tolybaı synshy áýletinen taraıdy.

Tolybaı synshy Dáýlen uly (1603 —1681 jj.) óz tusynda Arqadaǵy kereı rýynyń basshysy, ataqty ásker basy bolǵan. Sonymen birge, ol aldaǵyny boljaıtyn kóregen, adamdy da, atty da, qusty da synaıtyn synshy, qara qyldy qaq jarǵan ádil bı, aıyr kómeı, jez tańdaı sheshen adam eken. Óziniń erligimen, ádildigimen, kóregendigimen, sheshendigimen óz halqyna ǵana emes, kórshi elderge de áıgili bolǵan. Sol sebepti qazaq, noǵaı, bashqurt, qaraqalpaq eli, Sibirdegi Esker, Baryn jáne Baraby tatarlary ony Tolybaı synshy dep atap ketken. Onyń arǵy tegi Orta júz Ashamaıly kereıdiń kóshebe rýynyń Taýzar áýletinen shyqqan. Tolybaı synshynyń eki áıeli bolǵan. Báıbishesi Aqbilekten (Aıdabol bıdiń qyzy) jıyrma ul, al jeńge alǵan áıeli Qalımadan tórt ul týǵan. Sol uldarynyń eń úlkeni Qarabas, eń kenjesi Qojabergen eken. Qojabergen «Elim-aı» dastanynyń bas jaǵynda óziniń týǵan anasy Aqbilek jaıynda bylaı deıdi.

Orta júz Arǵyndaǵy asyl tekten,
Anamnyń shyqqan zaty Súıindikten.
Jıyrma uldyń kókjal týǵan sút kenjesi em,
Tuńǵysh qyzy Aıdaboldyń Aqbilekten.

Tolybaı synshy óz balalarynyń Orta Azıadaǵy Úrgenish, Buhara, Samarqand musylman medresesinde hadımsha oqyp, bilim alýlaryna jaǵdaı jasaıdy. Qarabas óziniń zerektigimen, sheshendigimen kózge túsip, óse kele ataqty bı bolady. Ádildigin, sheshendigin qadir tutqan halyq sondyqtan da ony Qarabas sheshen dep atap ketken.

Al onyń inisi Qojabergen jaıynda bir aıta ketetin nárse — ádebıetshilerimiz ben zertteýshi ǵalymdarymyzdyń elep-eskermeýinen osy Qojabergen qazaq ádebıeti tarıhynan áli kúnge deıin laıyqty ornyn ala almaı kele jatyr.

Kitapta Tolybaı synshydan týǵan Qojabergen jyraýdyń ómiri men tvorchestvosy onyń ataqty «Elim-aı» dastany aldymen sóz bolady. Óıtkeni Qojabergennen Segiz seriniń ózi kóp úlgi-ónege alǵan, «Elim - aıyn» aýyzsha jyrlap elge taratqan.

Qyzyljar óńirinde ıaǵnı Qojabergen jyraý men Segiz seri týyp ósken ónerli ólke Gúltóbe — Mamanaıdan bul ekeýinen basqa da kóp aqyn-jyraý, ánshi, kúıshiler shyqqan. Solardyń ishinen buryn esimderi belgisiz Salǵara, Jankisi, Janaq, Baıeke sekildi talantty aqyn-jyraýlar jóninde de kitapta biraz maǵlumattar bar. Bul óner ıeleriniń ómiri de qyzǵylyqty, Segiz serimen úzeńgiles ósken Arqadaǵy sal-serilik ónerdi damytýshy, onan ári jalǵastyrýshy da — mine, osy ónerpazdar.

SEGİZ SERİ

Sal-serilik dástúri — qazaqta óte erte dáýirden kele jatqan halyqtyń tirshiligine kóp jańalyq ákelip, ádebıetke ıgi áserin tıgizgen mádenıetimizdiń bir jarqyn úlgisi. Qazaq aýyz ádebıetine júginsek, eski dáýirdegi serilik ónerdi bastaýshynyń biri — Qorqyt baba ekenin bilemiz. Ol ataqty sheshen, el basqarýshy bolýmen birge dúldúl jyraý, asqan kúıshi, qobyz jasap ony qazaq topyraǵynda alǵash sóıletken kemeńger. Sol sekildi Qozy Kórpesh — Baıan sulý, Qyz Jibek, Er Tarǵyn, Er Saıyn jyrlarynda aıtylatyn Qozy Kórpesh, Tólegen, Er Tarǵyn, Er Saıyndardyń ózderi týmysynan tamasha seriler bolǵan. Olar el - elden qyz tańdap, shatyr tigip, ań aýlap qastaryna top-tobymen sal-seri jigitterdi ertip án aıtyp, kúı tartyp, oıyn-saýyq quryp júrgen. Sóıtip olar el adamynyń — halyq teatrynyń oıyn - saýyq qurý, án shyrqaý, kúı tartý, bı bıleý, aıtysý, jeldirme, tolǵaý, taqpaq, jumbaq, qıssa aıtý sekildi dástúrin dúnıege ákelgen.

Osy arada ertede belgili dástúrge aınalyp keıinirek baıaýlap qalǵan sal-serilik ónerdiń XVII ǵasyrdyń aıaǵy men XVIII ǵasyrdyń basynda Arqa elinde, ıaǵnı Saryarqada qaıta damı bastaǵanyn eske sala ketelik. Oǵan áý bastan muryndyq bolǵan Dástem sal Qarabasuly men onyń shákirti Dúısen seri ekenin osy kúngi oqyrmannyń bile bermeýi múmkin. Osyndaı ónerli, jan-jaqty daryndy jandardyń sal-serilikti joǵary dárejege kóterýine bóget jasaǵan keıbir jaǵdaılar da kezdesti. Ol 1723—1759 jyldar aralyǵynda ıaǵnı otyz alty jylǵa sozylǵan qazaq halqyna syrtqy jaýlardyń keltirgen tótenshe shapqynshylyq, jaýgershilik áreketi edi. Edil boıy qalmaqtary men jońǵar qalmaqtarynyń beıbit jatqan elge tutqıyldan jasaǵan shabýyly qazaq dalasyndaǵy qaıta órkendep, damyp kele jatqan osy ónerdiń belgili dárejede toqyraýyna ákelip soqtyrǵan...

Sal-seriler óz janynan óleń, án-kúı shyǵaryp, ony halyq aldynda oryndap berip, kópshilik qaýymnyń súıispenshiligine bólenedi, sóıtip el-jurttyń alǵysyn alady. Olardyń ózgeden bir aıyrmasy aqyndyǵy, ánshiligi, kúıshiligi ári saýyqqoılyǵy, ıaǵnı osyndaı jaratylys ereksheligi dep joǵaryda aıttyq. Sonymen birge, sal-serilerdiń taǵy bir qasıeti — ushqyr oıy men ashyq jarqyn minezi, sypaıylyǵy jáne ómirge qushtarlyǵy, ásemdikten lázzat ala bilýi. Halyqtyń sal-serini ardaq tutyp, qýanyshpen qarsy alyp, olardyń ónerin ańyz etip aýyzdan aýyzǵa aıtyp júretini de sondyqtan bolar. Sal-seriler tek ánshi, aqyn, kúıshi ǵana emes, aldymen ataqty mergen, suńqar, lashyn, tuıǵynmen qus ilgizgen saıatshy, tulpar attyń eń júırigin, eń sulýyn tańdap minetin at oıynynyń bapkeri, on saýsaǵynan óneri tamǵan teńdessiz sheber, keremet zerger de bolǵan. Sal-serilik ónermen aınalysýshy ónerpazdar etikshilik, órimshilik, ustalyq, zergerlik, baltashylyq, oıýshylyq, tiginshilik ónerimen de aınalysqan. Sebebi, sal-serilerge ózderin atpen, kıimmen, qural-jabdyqpen, án - kúı aspaptarymen, iship-jem qarajatymen qamtamasyz etý kerek bolǵan. Joǵarydaǵy biz aıtyp otyrǵan kóp kásiptiń ózi olardy osyǵan májbúr etti. Sal-serilerdiń birazy kóktemde eginshilikpen de shuǵyldanǵan. Kóktemnen kúzge deıin olar kóshpeli jaǵdaıǵa beıimdelip túıege, marǵa shatyrlaryn teńdep, soıystyq maldaryn aıdap kóship-qonyp el aralap júrse, kúzde qysqy mekenderine oralyp, ekken astyǵyn oryp, bastyryp jınap alyp otyrǵan.

Endi álgi joǵaryda aıtqan XVIII ǵasyrdyń aıaǵynda Dástem sal men Dúısen seri bastap negizin salǵan sal-serilik ónerdi is júzinde jalǵastyrýshy ónerpazdar tobynyń jer -jerde kóbeıe bastaǵanyn aıtalyq. Sol ónerpazdar tobynyń teriskeı Saryarqadaǵy basshylary Salǵara Jankisiuly (1759—1859 j. j.), Janaq Qambaruly (1760—1857 j. j) Shaǵyraı sal, Janat seri (ekeýi de Shaqshaquly) bolǵan. Osy ónerpazdar tobyna ilese shyǵyp sal-seriliktiń týyn kótergen, olardan úlgi alǵan ataqty batyr, áıgili aqyn, teńdessiz ánshi jáne kúıshi, oń saýsaǵynan óneri tamǵan sheber, atbegi, qusbegi, ańshy, palýan, mergen Segiz seri Bahramuly Shaqshaqov boldy. Ol óz tusynda sal-seriler mektebiniń alǵash uıymdastyrýshysy bolǵan. Oǵan Segiz seriniń «Dúısen seri» atty óz óleńinen mynadaı mysal keltirelik.

Ótipti bizden buryn Dúısen seri,
Bolypty kúnde dýman júrgen jeri.
Sol erdiń úlgili isin jalǵastyrǵan,
Kereıde meniń atym Segiz seri.
Atanǵan Dúısen ańshy, ári mergen,
Ónerin babam Kóshek jaqsy kórgen.
Baıaǵy qazaq —- qalmaq soǵysynda —
Ekeýi toptan ozǵan bopty mergen.

Bul arada Segiz seri óziniń besinshi babasy Qarabas sheshennen týǵan Dástem saldyń shákirti Dúısen serini jáne óz atasy Shaqshaq bıdiń ákesi el qorǵany bolǵan ataqty Kóshek batyrdy aıtyp otyrǵany belgili. Segiz seriniń aınalasyna ánshi, aqyn-jyraý, kúıshi, palýan, mergen, saıatshy, sheber qolónershilerdiń kóp toptasqanyn da aıta ketelik. Sebebi Segiz serige ergen ánshi - aqyn, sal-seriler: Seıtjan sal, Qushan seri, Nıaz seri, Qobylan ánshi, («Áýdem jer» ániniń avtory), Abbas batyr, Sádý batyr, Daırabaı kúıshi, Kórpe aqyn, Shárke sal, Toǵjan aqyn, Báıeke aqyn, Jaıaý Musa, Jamanqul aqyn, Qultýma aqyn, Birjan sal, Myrzash, Myrzan, Báltekeı sekildi ánshilerdiń ózderi de dál osyndaı besaspap óner ıeleri bolǵanyn bilemiz. Bulardyń birazyna keıinirek arnaıy toqtalmaqpyz. Osy sal-serilerdiń bári birdeı janynan óleń órbitken aqyn emes, qaısybiri ózderinen burynǵy aqyn-jyraýlardyń óleńderin, qıssa-dastandaryn, shyǵarǵan ánderin, kúılerin halyq arasyna nasıhattap taratýshy qaısy biri batyr,— palýan, qaısybiri ánshi, qaısybiri dombyrashy bolyp júrgen aıtýly ónerpazdar edi. Sol kezdegi sal-serilerdiń negizgi maqsaty el aralap jıyn-toıda saýyq quryp, óner kórsetý, shapqynshylyqtan jábir-japa shekken eldiń qaıǵysyna ortaqtasyp qamyqqandy jubatý, oıyn-toıdyń kórki bolý edi.

Endi Segiz seri Bahramulynyń shyqqan tegine, týyp ósken ortasyna keńirek toqtalyp ótelik. Soltústik Qazaqstan oblysynyń ortalyǵy burynǵy Qyzyljar shaharynan Esildiń qara joly dep atalatyn eski kerýen jolymen kúnbatysqa qaraı úsh kósh jer júrgende joldyń eki beti kók shalǵyndy keń jazyq, bir-birimen jalǵasyp jatqan ný orman bolatyn. Ol ormanda, aq qaıyń, kókterek, órimtal ósedi.
Keı-keıde júz shaqyrymdaı júrgennen keıin aldyńnan jarqyrap bir-birine jaqyn móldir sýly kólder de kezdesedi. Álgi aıtqan eski kerýen jol ortasymen ótetin qaraǵaı qaıyńy aralas ormandardyń biri Tolybaı jaly dep atalady. Bul ormanǵa belgili Qojabergen jyraýdyń ákesi ásker basy, batyr, ári synshy (adamdy da, atty da, qusty da, myltyqty da synap, baǵasyn beredi) sheshendigimen aty shyqqan kereı eliniń kósemi Tolybaı babanyń esimi berilgen. Sol aradaǵy bir bıikteý dóńes jerdi jazda jaǵalaı qaptap gúl kóp ósetindikten halyq Gúltóbe dep atap ketken.

Bul jer keıinirek XVIII ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynan bastap Táshim Satybaldyulynyń shóberesi Mamanaı bıdiń esimimen atalyp Mamanaı bolyp ketken. Keıde osy jerdi Gúltóbe — Mamanaı dep qosarlap taltaıdy. Osy ara sol kezdiń tilimen aıtqanda orta júz ashamaıly kereıdiń báıbishe kóshebe rýynyń taýzar urpaǵyna jatatyn ataqty Dáýlen batyrdyń eń áýelgi qonysy eken. Dáýlen Esim hannyń kezinde úsh júzdiń áskerin basqarǵan qolbasshy batyr ekeni tarıhtan belgili. Dáýlen batyrdan Ertisbaı, Jaqsybaı, Malybaı, Tursynbaı, Naýryzbaı, Tolybaı, Dýlabaı, Jarqynbaı, Qarqynbaı, Barqyn, Sadaqbaı, Arystan esimdi on eki ul týǵan. Bul balalarynyń ishinde Tolybaı synshynyń kim bolǵanyn joǵaryda aıttyq.

Osy aradaǵy Dáýlen tuqymynyń bóreneden qıýlastyrǵan, tóbe shatyryn shymmen qapqan, kerteden salǵan úıleri kópke deıin buzylmaı saqtalyp kelgen. Osy úılerde batyrdyń úrim-butaǵy úıli-barandy bolyp bala ósirip, nemere súıgen. Dáýlen batyr áýletiniń bul mekeni áýelde Tolybaı aýyly, keıin Qojabergen aýyly dep atalǵan. Bul aýyldyń kúzdigi, sol qonystan ońtústik batysqa qaraı júrgende, qozykesh jerdegi ylǵı kók terek ósetin shaǵyn orman Tolybaı synshy shoǵy degen jerdi mekendegen. Jazynda kórshiles aýyldarymen birge keship, Maıbalyq kólin basyp ótip, kereı jaılaýyndaǵy Shúregeı, Dos kólderiniń boıyn jaılaǵan. Bul kólde qaz, úırek, shaǵala, qasqaldaq, aqqý, úırektiń, ásirese shúregeı, keger degen týrleri kóp bolǵan.

Shúregeı kóliniń jaǵasyna aldymen Shaqshaq sheshen Kóshekulynyń aýyly kelip qonady eken. Asa maldy baı bolmasa da Shaqshaq toǵyz júz jylqy, jeti júz túıe aıdaǵan. Shaqshaqtyń Aıman degen báıbishesinen Qanshaıym esimdi qyz (belgili akademık-jazýshy Ǵabıt Mahmutulynyń babasy Músireptiń týǵan anasy), Baýyrjan, Seksen (shyn aty Bektemir), Bahram, Esenjan, Qaıyrjan, Shaǵyraı, Janat atty jeti ul týady. Aıman belgili atyǵaı Qulekeuly Shal aqynnyń týǵan apasy. Shaqshaq balalarynyń ishinde Baýyrjan men Seksen ekeýi de bı bolǵan. Al Bahram, Shaǵyraı, Janat úsheýi de ánshi, aqyn ári kúıshi ónerpaz eken. Al Shaǵyraı men Janat sal-serilik qurǵandyqtan, ol ekeýi el ishinde Shaǵyraı sal, Janat seri atanyp ketken.

Bahram Kókshe óńirindegi Zerendi keliniń mańyn meken etken jaýlybaı - qaraýyl elindegi Qanaı bıdiń balasy Bekbolattyń (Qanaı bı — belgili ǵalym Málik Ǵabdýllınniń arǵy babasy) qyzy Jamalǵa úılenedi. Onyń Jamal atty báıbishesinen Ǵaısha esimdi qyzy (Beıimbet atyǵaı Toǵjan Endibaıuly aqynnyń týǵan anasy) Kórpesh, Náýpil, Súıir (shyn aty Álimuhamet), Súıin, Seıtkereı. Segiz seri (shyn aty — Muhammed-Qanafıa) Qýanysh atty jeti ul týǵan. Bahramnyń osy ulynyń bári de ónerli — batyr, palýan, ánshi, mergen bolǵanyn bilemiz. Sonyń ishinde Kórpesh, Súıin, Seıitkereı Muhammed-Qanafıa tórteýi asa daryndy bolǵan, aqpa - tókpe aqyndyǵymen aty shyqqan.

— Bularǵa aqyndyq, jyraýlyq qasıet sonaý arǵy altynshy atasy Tolybaıdan satylap daryǵan,— deıdi el ishindegi biletin qarıalar. Máselen, arǵy babasy Tolybaı synshynyń ózi, odan týǵan Qojabergen, Tolybaıdyń úlken uly Qarabastan týǵan Dástem sal, onyń aǵasy Asqap batyrdyń nemereleri Jankisi, Shaqshaq elge belgili aqyn-jyraýlar edi. Al Jankisiden týǵan Salǵara, onyń aǵasy Qambardan týǵan Janaq, Shaqshaqtyń ózinen týǵan Bahram, Seksen bular da óz jandarynan óleń shyǵaratyn áıgili aqpa - tókpe aqyn bolǵan.
Endeshe aqyndyq óner atadan balaǵa mıras bolyp kele jatqan osyndaı daryndy ortadan Segiz seri sekildi júırik talanttyń shyǵýy tabıǵı zańdy qubylys demekpiz.

Joǵaryda ózimiz sóz etken — Segiz seri (Muhammed - Qanafıa) 1818 jyly eskishe barys jyly naýryz aıynyń basynda qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdanyna qarasty «Blagoveshenskıı» sovhozynyń myń jerindegi ózimiz joǵaryda aıtqan Gúltóbe Mamanaıda Buqpa kóliniń jaǵasynda Qojabergen aýylynyń ónerpaz azamaty Bahram batyrdyń semásynda dúnıege keledi. Shejireshi Tábeı Barlybaıulynyń Qazaq SSR ǵylym akademıasy Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýtyna ákelip tapsyrǵan kóne tarıhy bar «Kereı shejiresinde» Muhammed -Qanafıanyń Segiz seri atalýyna baılanysty eki túrli túsinik beriledi. Birinshiden, Muhammed - Qanafıa segiz jasynda ákesi, aǵasy Shaǵyraı salmen jáne Janat serimen birge ańǵa shyqqanda taıǵa minip ere shyǵady da, sol arada aǵasy oqtap bergen shıti myltyqpen kózdep atyp, aldarynan qashqan bir kıikti qulatady. Sodan «segiz jasynda kıik atyp aldy, munyń aty — Segiz bolsyn!»— dep, el-jurt solaı atap ketedi, Ekinshiden, Muhammed - Qanafıa jas kezinen - aq segiz qyrly bir syrly óte ónerpaz jigit bolyp ósedi. Ánshi, aqyn, kúıshiligimen qosa, palýan, saıatshy, atbegi jáne on saýsaǵynan óneri tamǵan sheber bolady. Osyndaı jan - jaqty ónerpazdyǵyna tánti bolǵan el oǵan óse kele seri degen atty jáne qosady. Sóıtip ol el aýzynda Segiz seri atanyp ketedi.
Muny ol keıinirek ózi týraly shyǵarǵan «Qashqyn kelbeti» atty dastanynda bylaı deıdi:

Muhammed - Qanapıa bolsa da atym,
Segiz dep atap ketken meni halqym.
Ónerdiń boıǵa bitken arqasynda
Úsh júzdiń sal-seri ettim azamatyn.
Qylyshpyn qynabynan alynbaǵan,
Altynmyn tarazyǵa salynbaǵan.
Ashamaıly Kereıdiń er ulymyn.
Beıne bir janǵan órtteı jalyndaǵan.
Arysy Orta júzde Kereı zatym,
Úsh júzge boldy áıgili Segiz atym.
Ulyqtan qýǵyn kórip ketsem - daǵy
Esimnen umytylmas týǵan halqym.
Er Segiz jyr jyrlaıtyn keldi shaǵyń,
Án-kúımen atyrǵaısyń jazdyń tańyn.
Óleńge el armanyn ózek etip,
Oılaı bil qazaǵyńnyń bolashaǵyn.
Rasynda, eldiń jaýy — meniń jaýym,
Daýlaıtyn kóptiń daýy — meniń daýym.
Baǵasy maǵan bergen bolsa da artyq
Ǵadyl dep meni uǵady qazaq qaýym.

Muhammed - Qanapıa segiz jasqa kelgende anasy Jamal aýyryp qaıtys bolady. Jamaldyń qyrqy óte salysymen bir aptadan keıin ákesi Bahram 47 jasynda 1826 jyly ıt jyly ol da qaıtys bolady. Bul Segiz seriniń Kórpesh aqyn, Náýpil batyr, Súıir zerger esimdi aǵalarynyń úıli-barandy bolyp, enshi alyp bólek turatyn kezi eken. Segiz Súıin, Seıtkereı esimdi aǵalary, Qýanysh degen inisimen birge atasy Shaqshaq pen ákesiniń inisi Janat seriniń tárbıesinde bolady. Aǵasy Kórpeshtiń Seıtjan, Qushan esimdi úlken balalary da Segizben birge týa bitken aqyndyq talanty bar Shaqshaq atasynyń baýyrynda ósedi. Osy arada Shaqshaqtyń mynadaı bir shýmaq óleńin keltire ketelik:

Asqar taý tóbe bolar tas ketken soń,
Jaqsy aýyl jyn bolady bas ketken soń.
Aqsaqal tórde otyryp ne bolady,—
Qartaıyp toqsan beske jas jetken soń,—
deıdi ol. Bul Segiz seriniń atasynyń da aqyn bolǵanyn dáleldeıdi.

Segiz seri bala kezinde aýyldyq shaǵyn medresedegi Móńke moldadan oqyp, hadımshe tyna ákelip tapsyrǵan kóne tarıhy bar «Kereı shejiresinde» Muhammed - Qanafıanyń Segiz seri atalýyna baılanysty eki túrli túsinik beriledi. Birinshiden, Muhammed - Qanafıa segiz jasynda ákesi, aǵasy Shaǵyraı salmen jáne Janat serimen birge ańǵa shyqqanda taıǵa minip ere shyǵady da, sol arada aǵasy oqtap bergen shıti myltyqpen kózdep atyp, aldarynan qashqan bir kıikti qulatady. Sodan «segiz jasynda kıik atyp aldy, munyń aty — Segiz bolsyn!»— dep, el-jurt solaı atap ketedi, Ekinshiden, Muhammed - Qanafıa jas kezinen - aq segiz qyrly bir syrly óte ónerpaz jigit bolyp ósedi. Ánshi, aqyn, kúıshiligimen qosa, palýan, saıatshy, atbegi jáne on saýsaǵynan óneri tamǵan sheber bolady. Osyndaı jan - jaqty ónerpazdyǵyna tánti bolǵan el oǵan óse kele seri degen atty jáne qosady. Sóıtip ol el aýzynda Segiz seri atanyp ketedi.

Segiz seri bala kezinde aýyldyq shaǵyn medresedegi Móńke moldadan oqyp, hadımshe hat tanıdy. Onan keıin ol Bolatnaı, Qyzyljar medreselerinde oqyp, óz aǵasy ımam Kórpesh aqynnan Imamǵabıt Yrǵyzbekuly esimdi ǵulama moldadan tórt jyl dáris alady. Qyzyljar medresesinde oqyp júrgeninde ol arab, parsy shaǵataı, kóne túrik tilderin birshama úırenýmen birge qazaq pen shyǵys ádebıetiniń úlgilerimen de tanysady. Óıtkeni oǵan sabaq bergen kisi Imamǵabıt seri men óz aǵasy Kórpesh Buhara shaharyndaǵy joǵary dárejeli medreseni bitirgen, sol kezdegi aıtýly ǵulama ári ánshi - aqyndar edi. Osy ekeýi Segiz serige dinı sabaq berýmen birge ony aqyndyqqa, ánshilik ónerge de baýlıdy.

Segizdiń atasy Shaqshaq Kóshekulynyń kózi ashyq, oıshyl, ónerli adam bolǵanyn joǵaryda aıttyq. Aldaǵyny tereńnen boljaıtyn sol el - jurtqa qadirli atasy Segizdi 1828 jyly tyshqan Jyly Omby shaharyna aparyp ondaǵy Sibir qazaq-orys áskerı ýchılıshesine oqýǵa beredi. Ol Ombyda alty jyl oqıdy. Onyń eki jyly oryssha saýat ashý mektebi de, tórt jyly mamandyq boıynsha oqý edi. Mektepte jáne ýchılıshede Ivan Mıhaılovıch Prohorov degen ustazdan oqyp, dáris alǵan Segizdiń orys mektebiniń úzdik shákirtteriniń biri bolǵanyn bilemiz. Osy kezde, ol Shyńǵys Ýálıhanovpen dostasyp, keıin Shyńǵys Qusmurynnyń aǵa sultany bolǵanda, Segiz seri án salyp, jyr aıtyp, kúı tartyp oǵan baryp qonaq bolyp júrgen. Omby qalasynda oqyp júrgeninde óziniń asa qabilettiligimen kózge túsken Segiz «bala aqyn», «bala palýan» atanǵanyn da aıta ketelik. Ol osy kezde ýchılısheniń janyndaǵy Azıa mektebine musylmansha sabaq berýshi ustazdardan óz betinshe talpynyp, shyǵys aqyndarynyń qıssa - jyrlaryn da jattap úırenedi. Ombydaǵy shákirt kezin eske alǵan bir óleńinde Segiz seri:

Oryssha bilim al dep atam Shaqshaq,
Oqytty alty jyldaı ustaz jaldap,
deıdi.

Segiz seriniń halyq arasyndaǵy bedelin, batyrlyǵyn, oryssha saýattylyǵyn jaqsy biletin sol kezdegi patsha ákimderi ony óz maqsattaryna paıdalanǵysy kelip, jazalaýshy otrádtyń quramyna resmı qyzmetke shaqyrady, ıaǵnı el ishindegi halyq narazylyǵyn sol arqyly basqysy keledi. Biraq halqyn sheksiz súıgen Segiz ondaı qyzmetten úzildi-kesildi bas tartady. Shákirtiniń bul oıyn óziniń ustazy Prohorov ta maquldaıdy. Segiz seri patsha úkimetiniń otarshyldyq saıasatyna qarsy turǵanymen oryssha oqyp bilim alýǵa erekshe ynta-yqylasty edi. Ony «Turmys tolǵaýy» atty óleńindegi myna shýmaqtarda.n aıqyn ańǵarýǵa bolady. Onda Segiz seri bylaı deıdi:

Tilmashtyq tym bolmasa oqý ońy,
Orystyń tilin úıren, mıǵa toqy!
Oqýyn qarsy ózine paıdalansań,—
Kórsetpes patsha ákimi qoqan-loqy.
Sizdi ulyq myqty oqýǵa jibermeıdi,
Sekildi asaý attaı shiderleıdi.
Ruqsat etken onyń oqýyn oqy,—
Baqytyń artpasa odan kemimeıdi.

Segizdiń jazalaý otrádyna barýdan bas tartqanyn ákimder unatpaı, onyń sońyna túsip qýdalap, qýǵyndaı bastaıdy. Onyń istemegenin istedi dep elge laqap taratady. Jazalaý otrády áskerleriniń dala qashqyndarymen bolǵan urysta qyrylǵan adamyn, qaraqshylar qolynan qaza tapqan baı - kópesterdiń ólimin jáne kerýen tonaǵan oqıǵalardyń bárin Segiz serige tańady. Osyny sezgen zerek oıly Segiz seri ózi ómir súrgen ortaǵa, zamanaǵa razy bolmaı ákimderge narazylyq bildiredi. Óz basynyń qýǵynǵa ushyraǵany óz aldyna, týǵan halqynyń jer-sýynan aıyrylyp, qonyssyz qalǵan múshkil halin óz kózimen kórip ádiletsiz qoǵamǵa laǵnet aıtady. Tek qazaq halqy ǵana emes, kórshiles tatar, bashqurt elderiniń de eki jaqty qanaýǵa tap bolǵanyn, orys sharýalarynyń da patsha ákimderinen jábir-japa shekkenin óz jyryna ózek etedi. Ony sol kezdegi Batys Sibir general-gýbernatory «Gorchakovqa» degen óleńinen aıqyn baıqaımyz.

Gorchakov sen dúleısiń,
Esirkeýdi bilmeısiń.
Jarly orys-qazaqtan
Ne dep alym tileısiń.
Sen qýǵyndap Gorchakov,
El men jerden aıyrdyń.
Salyp qoıdyń sońyma,
Birnesheýin maıordyń.
Suńqar edim ekpindi,
Qanatymnan qaıryldym.
Almas edim narkesken,
Shabylmaı tasqa maıryldym.
Bar aıybym, Gorchakov
Tilińdi seniń almadym.
Jazalaýshy áskerge
Basshylyqqa barmadym...

Sol sekildi ulyqtarǵa, bıleýshilerge qarsylyǵyń ol óziniń «Qashqyn kelbeti» óleńinde de ashyq aıtady.

Kórgen soń zulymdardyń alapatyn,
Ulyqtyń tartyp mindim tulpar atyn.
Jetim-jesir, momyndy qorǵaý úshin,
Jumsaldy boıymdaǵy kúsh-qaıratym.
Bolǵan soń qyrsyq shalǵan zamanymyz,
Qalaısha bosqa ezilip júre alamyz.
Jem bolyp el qanaǵysh zalymdarǵa,
Qashanǵy qorlyǵyna kóne alamyz.

Osydan keıin Segiz seri el ishinde búlinshilik jasaǵan jazalaý otrádynyń is-áreketine ashyqtan-ashyq qarsy shyǵady.

Eki jaqty qanaýǵa jer - sýdyń, qonystyń el úshin tarylýyna shydamaǵan, óz halqyna jany ashyǵan Segiz seri Batys Sibirdegi patsha ákimderine qarsy qol jınaýǵa daıyndalady. Ony Segiz seriniń myna bir óleń jolynan aıqyn kóremiz.

Bolsam da óz elimde júırik - jorǵa,
Eriksiz joryqshyldyq tústim jolǵa.
Patshaǵa qyzmet etpeı kete bardym,
Tursa da bar múmkindik bizdiń qolda.

Endi jazalaý otrádynyń áskerleri túrlishe amal-aıla qoldanyp kereı elinde qol jınap júrgen Segiz serini ustaýǵa attanady. Ózine shyn qıyn jaǵdaı týǵanyn, qaýip-qater tóngenin sezgen ol qasyna batyr dosy madıar kereı Nıaz serini ertip ózin ustaýǵa kelgen jazalaý otrádynyń qorshaýynan sytylyp shyǵyp, Kishi júz eline batysqa qaraı sapar shegedi. Ol týrasynda aqyn óziniń bir óleńinde bylaı deıdi.

Astymda qos tulparym arymady,
Jendetter bizdi qýyp jarymady.
Qaq jaryp jaýdyń tobyn óte shyqtym,
Túsken dop zeńbirekten darymady.

Ol Kishi júzdi betke alyp kele jatyp qol jıyp, biraz ýaqyt ózi týyp ósken óńirdi basyp ótetin Esil ózeniniń toǵaıyna toqtaıdy. Otarshyldardyń jazalaý otrádtary toǵaıdy súzip munda da maza bermegen soń, Esildiń jaǵasynan attanarda, ózenmen qoshtasyp «Kók Esil» atty termesin shyǵarady.

Kók ıirim Esilim,
Jaǵańda aıaq kósildim.
Shomylmaq bolyp sýyńa.
Balqashyńda sheshindim.
Ortalyq Arqa jerinen,
Aǵasyń tómen quldılap.
Abylaı aspas belinen,
Jyljısyń beri yldılap.
Jarqabaqqa soǵylar,
Daýyl tursa tolqynyń.
Qýǵyn kórgen men degdar —
Jaǵańda talaı tolqydym.
Boz shubar men Kúreńdi,
Esilim senen sýardym.
Belime baılap semserdi,
Ózińde qolǵa tý aldym.
Seniń qatty aǵynyń,
Qaıyq pen saldy teńseltken.
Qorek bop elge balyǵyń,
Jaǵańda jarly kúneltken.
Tabıǵatyń tamasha,
Kóz salyp pende qarasa!
Toǵaıyń ný ósip tur,
Úıeńki, qaıyń talasa.
Kókshalǵyndy aralym,
Kórkem bop Esil jaraldyń,
Jazyǵyńda oınaǵan,
Elik, kıik, maralyń.
Oıdym-oıdym Qarasý,
Alabyńda ornaǵan.
Qus qonǵan aıdyn dý men shý.
Ormanǵa jaǵań oranǵan.
Quraǵyń kókshe sýsyldap,
Qazıne mata sekildi.
Sýyńdy iship sýsyndap
Tulpar at oınap sekirdi.
Jaýǵa qarsy turam dep,
Ózińde alǵash sert ettim.
Jurt úshin janym qurban dep,
Dushpandy kelgen mert ettim.
Qasyma erip Nıaz dos,
Jaǵańnan seniń attandym.
İsimdi kórmeı ulyq qosh,
Qashqyn Segiz atandym.

Alshyn eline attanyp bara jatqan Segiz serige jany ashyǵan el-jurty batyrdan eshteńe aıamaıdy, jol azyǵyn qamdap, oǵan qoldan kelgen kómegin beredi, aldynan sát-sapar tileıdi. Ol sóıtip Nıaz seri ekeýi Esil boıynan patsha ókimeti jendetteriniń qorshaýynan aman - esen qutylady da, sol óńirdegi Ystap (Qantaı kereı Turypberdi baıdyń bir kezde saba ystaǵan jeri eken) degen mekendegi rýy ýaq Sapaq kedeıdiń qosyna kelip at basyn tireıdi. Elgezek sary jigit Sapaq Segizdi tanyp, «batyr, ne qyzmet eteıin» dep aldynan shyǵyp, jik-japar bolady. Segiz seri sonda tilalǵysh Sapaqty Qyzyljarda Prohorov dosynyń (Ombydaǵy I. M. Prohorov ustazynyń balasy) úıindegi qysyltaıańda qaldyryp ketken óziniń júırik kókbesti aty men aqbas atanyn tez alyp kelýge jumsaıdy. Sapaq Segizdiń at - túıesin tórt kúnde alyp kelip batyrdan alǵys alady.

Sóıtip Segiz seri men Nıaz seri el - jurtynyń kómegimen patsha ákimderiniń quryǵyna ilinbeı aman qutylyp ketedi. Batys eline bettep birneshe kún jol júrip kele jatyp Qabyrǵa ózeniniń boıyndaǵy Jóntóreuly Ahmet sultannyń aýylyna kez bolady. Batys Sibir general-gýbernatorlyǵynyń Kishi júz jerine qashqyndar ótti degen habaryna aldyn ala qanyq bolyp otyrǵan tóre aýyly bulardy qondyrmaıdy. Sol jerde Segiz seri Jantóreniń boı jetip otyrǵan álgi qondyrmaımyz degen Darıǵa esimdi shaıpaý qyzymen aıtysa ketedi. Aıtysta Segiz seri tóreniń qyzyn óleńmen jeńedi. Aýylda Baıulyna jatatyn alshyn - jappas rýynyń qyzdary da bar eken. Sol qyzdardyń ishindegi Jamıǵa degen eń sulýynyń súıgen teńine qosyla almaı, malǵa satylyp shalǵa barǵaly otyrǵanyn bilip qalyp, Segiz seri óleńinde sony aıtady.
Segiz seriniń bul aıtys óleńi «Jastyq» dep atalady. Tóre aýylynan shyǵyp, biraz júrgen soń Yrǵyz ózeniniń boıynda Segiz serige Saýqym Bókeıuly, Ermuhambet (Elekeı) Qasymuly degen eki tóre kezdesip, amandasyp jón surasady. Segiz seri osy joly eki tórege Jantóre aýylynyń qataldyǵyn aıtýmen birge:— Men jalpy tóre ataýlyǵa ósh emespin, budan bylaı qaı jerde júrsek te bir-birimizge tilektes bolaıyq — dep qoshtasyp ári attanyp ketedi. Tóre aýylynan renjip kele jatqan Segiz seri óziniń «Ne artyq» degen termesin shyǵaryp han tuqymynyń eki sultanyna bylaı deıdi.

Tozǵan eski qaıyqtan,
Jasalǵan jańa sal artyq.
Sóz uqpaǵan dúleıden,
Esi kirgen bala artyq.
Meıirimi joq aýyldan,
Ormany mol dala artyq.
Jemqor bolǵan ulyqtan,
Zıany joq ań artyq.
Kórgensiz ósken jigitten,
Jaıylyp júrgen mal artyq.
Aǵashy sırek toǵaıdan,
Jıi ósken tal artyq.
Jasyq týǵan jigitten,
Qaıraty mol shal artyq.
Sultanmen joldas bolǵannan,
Er jastanyp basyńa
Toqym tósep astyńa
Túıe jún shekpen jamylyp.
Tynysh uıyqtap jatýǵa
Dóńesi qurǵaq, jar artyq.

Uzaq jol qajytyp elsiz dala, taýly-tasty jerge qona jatyp júrgende, Segiz seri alysta qalǵan elin eske alyp, «Bozqaraǵan» ánin shyǵarǵan eken. Qaraǵan — Soltústik Qazaqstan jerinde kóldiń jarqabaǵynda, jyra-saılarda, ormandy jerde, toǵaı jıeginde shoqtalyp qyzǵylt sary bolyp ósetin usaq, jińishke buta aǵashtyń bir túri. Qazaqtar ertede onyń butaǵyn toqyma ydys (sebet, korzınka) jasaýǵa paıdalanǵan. (Bul kúnderi jer-jerdegi sol kóp qaraǵan azaıyp ketken). Osy sezim tolqytatyn ǵajaıyp ándegi aqynnyń áýel bastaǵy óz sózi bylaı eken.

Men týdym Qojabergen aýylynda.
Ný orman Tolybaı jaly baýyrynda.
Jazyqsyz qýǵyndalyp, japa shektim,
Kez bolyp zamananyń daýylyna.
Bala bop ósip edik map-manardaı,
Jigit bop shyǵyp edik qos shynardaı.
Dám aıdap alys jolǵa sapar shektik,
Artymda qaldyń orman — qosh Mamanaı.
Buqpa kól qabaǵynda top qaraǵan,
Móldir sý jar astynan jarqyraǵan.
Ánshi, aqyn, kúıshi ónerpaz bári sonda,
Qashqyn bop nege kettim sol aradan.
Unatyp samal jeldiń lebi eskenin,
Sulýmen Qyzyljarda júzdeskenmin.
Kózimnen bul kúnderde bulbul ushty.
Aýzynan kórkem qyzdyń bal jeskenim.
Kezdeser uzaq jolda batpaq, mıa,
Mekenim sońǵy kezde shyń men qıa.
Qashqyn bop saharada júrgenimde,—
Kózimnen bir-bir ushty - aý, týǵan uıa.

Án sol kezdiń ózinde elge keńinen tarap ketedi. Bul Segiz seriniń kompozıtorlyq ónerge alǵash qulash urǵan tuńǵysh áni eken. Onda týǵan el, ósken jerge degen saǵynysh, lapyldaǵan ystyq sezim, onyń adamy, el-jurty, orman - kóli tipti ózen alqabyndaǵy butasyna deıin ardaqtap qadir tutatyny aqynnyń ózegin jaryp shyqqan án arqyly bildiriledi. Uzaq jyldardyń ishinde aýyzdan-aýyzǵa kóshe júre, aıtyla júre ánniń sózi (teksti) ózgeriske ushyrap, bul kúnde tek áýeni, sazy, yrǵaǵy ǵana aqtalǵan. Máselen, osy ánniń sóziniń sońǵy kezde bylaı dep, ózgertilip aıtylyp júrgeni árıne ókinishti-aq.

Basynda bıik taýdyń qos baraban.
Sol taýdan darıa bolyp sý taraǵan.
Sulý qyz, ásem jigit bári sonda,
Shirkin - aý, nege keldim sol aradan.
Qaraǵym aınalaıyn keldiń qaıdan,
Ala úırek alma moıyn ushar saıdan.
Jarqynym at - jónińdi aıtyp qoıshy,
Adamnyń jat bolmaǵy osyndaıdan.

Bul budan bir jarym ǵasyr buryn ómir súrgen Segiz seri sekildi týma talanttyń án teksterine úlken nuqsan keltirgendik qoı.
Segiz seri Yrǵyz ózeniniń boıyn mekendeıtin shekti, tabyn elderin aralap, án salyp, óleń aıtyp, kúı tartyp, sal serilik quryp júrip Jaǵan myrza Jetesulynyń aýlyna kelip meıman bolady. Áńgime ústinde, Jaǵan myrza ústine saýyt kıip júrgen Segizge: «Batyr, keıingi urpaqqa úlgi bolarlyq bir lebiz bildirińiz»,— deıdi. Sonda Segiz seri kóp irkilmesten bylaı deıdi:

Erimeı tas bolǵannan synǵan artyq,
Basyńa pále kelse, tynǵan artyq.
Mingenshe jamandarmen altyn taqqa,
Jaqsymen birge túsken zyndan artyq.
Ot almaǵan myltyqtan aǵash artyq,
Tanymaǵan týystan alash artyq,
Topyryshty qansha baptap semirtkenmen,
Tulpardyń arysa da baǵasy artyq.
Dos emes dosyn syrttan maqtamasa,
Nesi dos birin-biri jaqtamasa.
Bolǵanda búgin araz, erteń tatý
Dostyǵy nadandardyń tap-tamasha.

Segiz seri osylaı dep bastalatyn ósıet - sózdi aıtady da, ári qaraı termelep óz oıyn bylaısha jalǵastyrady.

Aı jaryǵy tań bolmas,
Shaqqan shaqpaq sham bolmas.
Zaıybyn jigit shyn súıse,
Sulýlarǵa zar bolmas.
Saýdagerde ar bolmas,
Jez ókshede qar bolmas.
Jalqaý jigit bar bolmas.
Tańdap súımeı jar bolmas.
Aýrý men ashta hál bolmas,
Shilik ósip tal bolmas.
Urlyqtyń maly mal bolmas,
Aryq atta jal bolmas,
Et keptirmeı súr bolmas,
Jeksurynda tur bolmas.
Talapty jigit qur bolmas,
Suǵanaqta shyr bolmas,
Jalap ishken as bolmas,
Ónerli jigit joq bolmas,
Qýraı men jýsan jaqsańda,
Jaınap jatar shoq bolmas.

Bul sol kezdesýde Jaǵan myrzaǵa aıtylǵan uzaq termeniń bir bóligi ǵana. Jaǵan myrza shyrqap salǵan ánine, aıtqan óleńine, jyrlaǵan jyryna, tartqan kúıine óte razy bolyp Segizge alǵysyn aıtady, dos bolaıyq dep qol alysyp, serttesedi. Nıaz seri ekeýine eki arǵymaq at mingizip, ıyqtaryna janat ishik jabady. Segiz seri boıǵa bitken tamasha óneri arqasynda osy joly el arasynda ózin naǵyz sal - seri retinde tanytady.

Batyr - ánshi bul aýyldan attanyp, shektiniń qabaq taıpasynyń ataqty batyrlary — Kótibar Bersenuly (1762—1834 j. j.) men onyń nemere inisi Arystan Tilenulyn (1778— 1857 j. j.) izdep shyǵady. Arada birneshe kún jol júrip úlken Borsyq qumyn jaǵalaı ótip, Shalqar keliniń teriskeıin meken etýshi Kótibar aýylyna keledi. Segizdi aýyl adamdary jaqsy qarsy alyp, Kótibardyń on eki qanat aq ordaǵa ákelip túsiredi. Segiz seri kelip qart batyrǵa qol qýsyryp sálem beredi. Kótibar jas meımannyń sálemin qup alady.

Bul kezde ataqty batyrdyń úıinde jaǵalbaıly Janqasqa bı qonaq bolyp jatyr eken. Úı ıesi kelgen eki jolaýshydan jón suraıdy. Segiz seri óziniń qaı el, qaı jerden ekenin, sal-serilik quryp júrgen aqyn ekenin aıtady. Sodan keıin Shekti eliniń kósemi jańa kelgen jas qonaqqa aqyn bolsań óleń aıt dep ótinedi. Segiz qart batyrdyń aldynda án salyp, óleń, terme, qıssa dastandar aıtyp, kúı tartyp osy úıdi, búkil aýyldy shattyqqa bóleıdi. Sodan keıin úı ıesi jınalǵan el-jurtqa kelgen qonaqtyń úsh júzge aty shyqqan, áıgili Tolybaı synshynyń urpaǵy jas aqyn Segiz seri ekenin aıtyp tanystyrady. Kótibar batyrdyń ordasyna adam syımaı ketedi. Úı ıesi syrtqa kók shalǵynǵa tekemet jaıdyryp kilem tósetip aqyndy ortaǵa alyp qonaqtyń tamasha jyrlaryn endi dalada otyryp tyńdaıdy.

Segiz seri ózinen burynǵy ótken ataqty kúıshilerdiń birneshe kúıin, sonyń ishinde óz babasy Qojabergen jyraýdyń ataqty «Bozaıǵyr» kúıin qobyzben, birese dombyramen, birese sybyzǵymen oryndap beredi. Osy «Bozaıǵyr» kúıiniń tarıhy jaıly, el ishindegi ańyzda bylaı deıdi. Bul shapqynshylyq, soǵys jaıyndaǵy kúı. Baıaǵyda eldi qalmaq áskeri shaýyp, tiri jan qalmaǵanda Bozaıǵyr óleıin dep jatqan erdiń qasynan ketpeıdi. Aıǵyrǵa taý ishinde qashyp tyǵylyp jatqan eldiń jylqysynyń kisinegeni estiledi. Bozaıǵyr jerdi tarpyp-tarpyp jiberip, sonsyn eki aıaǵyn búgip óleıin dep jatqan jigitti ústine otyrýǵa shaqyrady. Áldebir sát jigit esin jıyp janýardyń ústine otyrǵanda Bozaıǵyr alystaǵy quz taýǵa tartady. Jigit onyń bir nárse bilip kele jatqanyn sezip aıǵyrdyń basyn erkine jiberedi. Quz taýdyń ishine kirgende Bozaıǵyr óz jeriniń shóbin, sýyn kórgende kisinep, shurqyrap qoıa beredi. Biraz tynyqqan jigit janýardy shaldyryp alaıyn dese de aıǵyr elegizip ilgeri tarta beredi. Taýǵa taıanǵanda aıǵyr taǵy kisinep jiberedi. Aıǵyr kisinegende, kóp jylqynyń shurqyraǵan daýsymen búkil taý ishi jańǵyryǵady. Mal-janymen tyǵylyp jatqandardyń kóbi jas áıel, bala-shaǵa, qarıa adamdar eken. Osylardan taraǵan urpaq keıin ósip-ónip kóbeıip qaıtadan úlken elge aınalady. Kúıde osy adamdardyń basynan keshken hıkaıaty sýretteledi.

Jas qonaqtyń aqyndyǵyn synaý úshin be, álde ónerine kóńili tolǵandyǵy ma, sol toptyń ishinde otyrǵan meımandarmen birge Kótibar, Janqasqa, Arystandar buǵan Tólegen — Jibek, Sansyzbaı oqıǵasyn, Aıman — Sholpan hıkaıasyn áńgimelep beredi de, Segiz seriden osy ańyz-áńgimelerdi qıssaǵa aınaldyryp, ánmen jyrlap shyǵýyn ótinedi. Áńgimeni baıyppen tyńdap alǵan zerek jigit:

Men keldim shekti - tabyn arasyna,
Kótibar, Arystandaı danasyna.
Jyrlaıyn: Aıman - Sholpan,
Qyz Jibekti Qazaqtyń dańqym shyqsyn dalasyna,—

dep bolashaq dastannyń kirispesin bastaı jóneledi. Birden - aq óziniń sýyryp salma jyrshylyǵyn pash etip jınalǵan eldi qaıran qaldyrady. Sodan soń sabasyna túsip, biraz oılanyp, tolǵanyp qyzynyp alǵan Segiz seri «Qyz Jibek» qıssasyn ári qaraı jalǵastyryp shyrqap ketedi.

Qoı jyly saldyq quryp shyǵyp elden,
Shashardyń boıyndaǵy elge kelgem.
Elderi Kishi júzdiń Shekti - Tabyn,
Nıazben ekeýmizdi qurmettegen.
Jasynan jaqsy atadan úlgi kórgen,
Kótibar, Arystandaı batyr mergen.
«Er Segiz jyr shyǵarsań esińe al»,— dep,
Qyzyqty bir oqıǵa aıtyp bergen.
Bul ózi oqıǵa eken mol derekti,
Jyrlaýǵa osyndaıda boldym epti.
Esitip Tólegen men Jibek jaıyn,—
Qıssa etip baıandaýǵa kóńilim ketti.
Tulpardaı bolyp jaraǵan,
Halqy myńǵa balaǵan.
Qolbasshy batyp sanalǵan,
Jaýyzdardyń qanyna,
Qylyshyn talaı sýarǵan,
Úlgi aıtatyn eline
Segiz seri men bolam.
Buryn ańyz bolsa da,
Jyr marjany Qyz Jibek,
Alǵash ret qıssa bop,
Búgin menen taraǵan.
«Qyz Jibek» jyryn tyńdaýǵa,
Qumartyp bar adam,
Men otyrǵan ordanyń,
Syrtynda kók shalǵynǵa,
Kilem tósep arnaıy,
Otyrysyp jaılanǵan.
Basqanyń bárin tastaıyn,
Shamadan artyp aspaıyn.
Búgingi májilis - jıyndy,
Qyz Jibekten bastaıyn.
Urpaǵyn Bazarbaıdyń sanap alyp,
El-jurttan oqıǵaǵa boldym qanyq.
Ár býynǵa jıyrma alty jastan berip,
Shejireden jyl mólsherin bildim anyq.
Reseıdiń jyl sanaýyn negizge alyp,
Ótkenge qatty úńildim nazar salyp.
Eseptep jyl shamasyn bilgennen soń,
Qolyma qobyz aldym qushtarlanyp.
Burynǵy Áz Táýkeniń zamanynda,
Qazaqtyń halqy túgel amanynda.
Kerderi teńizi dep atalypty,
Sylań Syr quıatuǵyn Aralynda.
Aınala Aral boıyn meken etken,
Kerderi, Jaǵalbaıly eli kópten.
Shalqyǵan dáýlet ornap, baqyt qonyp,
Mal-jany bul elderdiń ósip-óngen.
Kishi júz nemese onyń Alshyn aty,
Noǵaıly qazaǵynan arǵy zaty.
Baıuly, Álimuly, Jeti rý dep,
Bólinip úsh taıpa bop shyqqan aty.
Kerderi, Jaǵalbaıly, Jetirýdan,
Kem emes saltanaty ózge rýdan,
Úsh júzdiń qarashańyraǵy —
Jaǵalbaıly Artyǵy onyń osy eken basqa rýdan.
Bóliner Jaǵalbaıly, Myrza İlez bop,
Órbigen ekeýinen rýlar kóp.
İshinde sol İlezdiń Beskúrek el,
Baı bolǵan zamanynda teńdesi joq.
Bir toby Beskúrektiń Qarabatyr.
Tigedi Han jaılaýda aqsha shatyr.
Jylqy, túıe — bárin de myńdap aıdar,
Kóp elden saltanaty asyp jatyr.
Qarabatyr kósemi Aıbat myrza.
Árqashan erligine halqy rıza.
Buıryǵy Aıbat erdiń eki bolmas,
Elinde Jaǵalbaıly sheshim qylsa.
Balasy sol Aıbattyń er Bazarbaı,
Bek edi dáýletine erligi saı.
Jylqy menen túıeniń esebi joq,
Úıilgen saraıynda astyq, qant, shaı.
Jyrlaıyn o jarandar bolǵan jaıdy,
Aspanda jarqyraǵan kún men aıdy.
Áleýmet Er Segizge ulyqsat etseń,
Baıandap bir kóreıin Bazarbaıdy.
Elimnen qashqyn bolyp shyqqan kezde,
Jolyqtym Shekti, Tabyn, Tama, İlezge,
Shektiniń Arystany men İlez Janqasqa,
Jaǵy joq sheshen eken sóıler sózge.
Qarsy aldy Shekti, Tabyn, Jaǵalbaıly,
El eken dáýletine sáýlet saıly.
Nıazben men ekeýimiz sonda bolyp,
Estidik Syrlybaı men Bazarbaıdy.
Bolǵany oqıǵanyń ras eken.
Arqaýy áńgimeniń biraz eken.
Ótkendi keıingige jyrlap berý,—
Aqynǵa biz sıaqty mıras eken.
Ótinip aıtqannan soń er Arystan.
Sóz qalmas biz sıaqty jolbarystan.
Surady jyrlaýyndy Janqasqa da.
Qalsyn dep urpaqtarǵa sizden dastan.
Jyrladym men dastandy qobyz alyp,
Otyrdy molda, ıshan qalam alyp.
Túsirdi on tórt molda óleńimdi,
Betine aq qaǵazdyń órnek salyp.
Qobyzym ketti jetektep,
Án shyrqadym bezektep.
Sondaǵy jyrym osy edi,—
Óleńmen aıtqan órnektep...

Segiz seri osylaı dep «Qyz Jibek» jyryn uzaq jyrlap, aıaqtap shyǵady. Bul úzindi osy jyrdyń bas jaǵyndaǵy kirispesi ǵana. «Qyz Jibek» jyrynyń qazaqta tarıhı shyndyqqa, shejirege - negizdelip jyrlanǵan birden-bir durys nusqasy — osy biz sóz etip otyrǵan Segiz seri varıanty ekeni daý týǵyzbasa kerek. El aýzyndaǵy ańyz-áńgimelerdi, ertegini jyrǵa aınaldyryp, tarıhı shejireni negizge ala otyryp jyrlaý jáne oǵan án shyǵaryp, ánmen aıtý tek osy Segiz seri sıaqty jan-jaqty bes aspap talanttyń ǵana qolynan keledi. «Qyz Jibek» oqıǵasynyń Segiz serige deıin jyr bolǵanyn bilmeımiz ol tek qarasóz túrindegi aýyz eki ańyz-áńgime retinde ǵana baıandalyp aıtylyp júrgen. 1807 jyly Qazan qalasynda kitapsha bolyp shyqqany — sol qara sóz túrindegi ańyz-áńgime varıanty.

Akademık-jazýshy Ǵabıt Músirepov «Ulpan» povesinde Segiz seri jaıly bylaı dep jazǵan.

«Bular shaıǵa otyra bergende, aıqaıǵa basyp Kereıdiń bir top aqyn - ánshileri keldi...

Bul kelgen Kereı atalatyn kóp rýly elderdiń aty-shýly aqyn - ánshileri, jyraýlary edi. Aqyn Shárke sal, soqyr Toǵjan aqyn, Nıaz seri, Saparǵalı aqyn, taǵy úsh-tórt jańa periler. Bári de ataqtynyń ataqtysy — Segiz seri aqynnyń muragerleri. Bul elderde «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Er Tarǵyn» jyrlary Segiz seriniki dep sanalady. Segiz seri óz janynan shyǵarǵan ba, jyraý retinde aıta júrip óńdegen be, ol arasy dúdámal. Al «Qarlyǵash», «Gaýhartas», «Áıken - aı» ánderin Segiz seri shyǵarǵanyn tipti daýǵa salmaıdy, túgel moıyndap qoıǵan».

Segiz seriniń el aýzyndaǵy ańyz-áńgimelerdi jyrǵa qosyp «Qyz Jibekten» basqa da «Aıman — Sholpan», «Er Tarǵyn», «Shora batyr», «Er Saıyn batyr» sekildi uzaq qıssa -dastandardyń ózindik varıantyn shyǵarǵany tarıhı derekterden belgili.

Qazaqtyń asa kórnekti ǵalymy, akademık Álkeı Marǵulan Segiz seri jóninde bylaı dep jazady. «Qozy Kórpesh — Baıan sulý» jyrynyń bir ádemi nusqasyn qaǵaz betine túsirgen ataqty Segiz seri (1808 —1854). Ol XIX ǵasyrdyń birinshi jartysynda jasaǵan ataqty seri. Týǵan jeri — Obaǵan tóńireginen, ashamaıly kereılerinen, qystaýlary Mamanaı ormanynyń ishi. On eki jasyna deıin aýyldaǵy mektepte oqyp, sodan keıin Ombydaǵy Azıa mektebin (azıatskaıa shkola) bitiredi. (1828). Osy jyldary Ombyda «Qozy Kórpesh — Baıan Sulý» jyryn jazady.

Jasym bar jıyrmada jylym meshin,
Ólimniń kim biledi erte - keshin.
Aıtaıyn bes-alty aýyz qulaǵyń sal,—
Qozy Kórpesh — Baıannyń áńgimesin.

Bul jyrdy Segiz seri Torǵaı ólkesine saıahatqa shyqqanda ózimen birge alyp júrip, shejireni, jyrdy kóp jınaıtyn Ahmet Jantýrınge tartý qylyp berip ketedi. Keıin ol jyr Ahmet Jantýrınnen V. V. Grıgorevke aýysyp, odan N. I. Ilmınskııdiń qolyna túsedi. Búginde jyr sol Ilmınskııdiń toptaýynda, tatar respýblıkasynyń arhıvinde saqtaýly tur. Ótken dáýirlerde bul jyr Qazanda talaı ret basylyp shyqty (1878, 1879, 1890, 1894, 1896, 1905, 1909 j. j.), onyń qysqasha aýdarmasyn A. V. Vasılev Torǵaı gazetinde jarıalady. Segiz s.eri nusqasynda aıtýshynyń tili jaqsy, beıneleri ádemi, epıkalyq keń tynysty bolyp shyqqan»

Endi osy, arada joǵaryda ózimiz sóz etken Segiz seri jyrlaǵan «Qyz Jibek» jyrynyń tarıhyna tolyǵyraq toqtala ketýdi jón kórdik. Óıtkeni «Qyz Jibek» qıssasyn alǵash jyrlaǵan ıaǵnı qarasózden jyr qalpyna túsirgen Segiz seri aqyn ekenin búgingi oqyrmannyń kóbiniń bile bermeýi múmkin.

Segiz seri shyǵarǵan «Qyz Jibek» jyrynyń alǵashqy nusqasynda qara sózben jazǵan joldardy kezdestirmeımiz. 1892 jyly — ulý jyly, jazda Qyzyljar ýezine baryp, el aralap aýyl-aýyldaǵy jas balalardy súndetke otyrǵyzyp júrgen musylmansha saýatty Júsipbek qoja Shaıhyslamuly (1861 —1941) osy Segiz seri shyǵarǵan jyrdy kóshebe kereı, ánshi - palýan Andamas Esboluly men Bekquly Qudasuly esimdi alpys bes - alpys alty jastardaǵy ánshi qarıalardan alǵash ret erigip, jazyp alǵan. Sóıtip «Qyz Jibek» qıssasynyń keıbir tustaryn qysqartyp, ornyna tatarshalap qara sóz qosyp, keı jerin ertegige aınaldyryp Tólegendi óltirgen Keskenterek degen qojanyń ornyna qaraqshy dep Bekejandy jazyp, onyń rýyn arǵyn etip ózgertip, qıssany ózim shyǵardym dep 1894 jyly — jylqy jyly Qazan qalasynda bastyryp shyǵarǵan.

Qazaq SSR ǵylym akademıasynyń Til jáne ádebıet ınstıtýty 1957 jyly jaryqqa shyǵarǵan «Qyz Jibekti» baspaǵa daıyndap alǵy sózin jazǵan sol kezdegi fılologıa ǵylymynyń kandıdaty M. S. Sılchenko óziniń «Qyz Jibek» jyry jaıynda» degen zertteý maqalasynda bylaı degen.

«Qyz Jibek» jyry 1894 jyly «Qıssa Qyz Jibek» degen atpen Qazan qalasynda basylyp shyqqan. Bul jyrdyń el aýzynan eń bastapqy jazylyp alynǵan túri me, nemese budan buryn jazyp alynǵany bar ma, joq pa ol jeri osy kúnge deıin belgisiz. Bul qıssanyń stıline jáne tiline qaraǵanda, «Qyz Jibek» qıssasyn baspaǵa berýshi, ne bir qoljazbadan kóshirip nemese esinde qalǵandaryn jazyp tapsyrǵanǵa uqsaıdy.
Qıssany bastyrýshy ony qaı kezde, qaı jerde, kimniń aýzynan jazyp alǵanyn atap kórsetpegen. Tek qıssanyń aıaǵynda: «Muny men ózim noǵaı bolsam da (Júsipbek qoja ózin aıtyp otyr — N. Á.) dostym Ahmetkárimge arnap qazaqsha jazdym»,— degen sózdi aıtyp ketken. Jáne sol Ahmetkárimge arnap, eki dostyń ajyrasyp ketýi jóninde qysqasha lırıkalyq eleń jazǵan.

Júsipbek qojanyń dosym dep otyrǵan Ahmetkárimi kim bolǵan degen oryndy suraq týady. Buǵan jaýap berý úshin aldymen «Aıtys» kitabynyń birinshi tomynyń alǵy sózinde Birjan — Sara aıtysyna baılanysty jazylǵan mynadaı derekter bar. «Kóńil aýdararlyq ekinshi bir jaıt, osy aıtystaǵy keıbir qospa sózderge qarap, Shaıhyslamov Júsipbek qojadan góri «Birjan — Sara aıtysyn» bastyrýǵa dilger bolǵan Ahmetkárim degen kisi ekenin anyqtaı alamyz. Kitaptyń («Birjan sal men Sara qyzdyń» 1898 jyly Qazan qalasynda bolyp basylyp shyqqan aıtysyn aıtyp otyr — N. Á.) aıaǵyndaǵy 19-bette sol Ahmetkárim degen kisige jazǵan óleńinde Júsipbek qoja:

Ahmetkárim jazǵyl dep ettiń pármen,
Qyzmetti nege aıaıyn kelse dármen,—
deıdi.

Oılandyratyn taǵy bir jaı, Júsipbek qojanyń jańaǵy arnaý óleńinde aqyn Abaıdyń Jigitter oıyn arzan, kúlki qymbat» deıtin jurtqa málim óleńine óte uqsas keletin (32 jol) jerleri bar. (Kitapta Abaıdyń osy ı óleńinen úzindi keltiriledi — N. Á.) Árıne, keıbir jeke sózderin (19-bet) ózgertip otyr. Áıtpese aınymaǵan Abaı óleńi derlikteı».

Budan shyǵatyn qorytyndy «Qyz Jibek» jyrymen qosa, «Birjan — Sara aıtysyn» da jınap Qazan qalasynda bastyrýǵa dilger bolǵan adam Júsipbek Shaıhyslamuly emes onyń Ahmetkárim degen qazaq ekeni anyqtalyp otyr.

«Qıssa Qyz Jibekti» Júsipbek qoja budan keıin de ıelenip, 1896, 1899, 1900 jyldarda Qazan qalasynda óz atynan birneshe ret bastyryp shyǵarǵan. Onyń aqyn emes ekenin kezinde Kerderi Áýbákir, Máshhúr Júsip Kópeev, Murat Móńkeuly, Maqysh Qaltaev, Nurjan Naýshabaev, Toqa Jumabaev, Qultýma Ótemisuly, Saparǵalı Qýanyshuly, Taıjan Qalmaǵanbetuly sekildi belgili aqyndar óz óleńderinde ádil áshkerelegen. Máselen, Nurjan Naýshabaev óziniń «Júsipbek qojaǵa» degen uzaq óleńinde:

Sen óziń sóz urlaýdy tasta, qoja.
Jastardy úlgili iske basta, qoja!
Ólip qalǵan arýaqtan jyr urlamaı,—
Adamshylyq sharadan aspa, qoja,—
deıdi.

Al Taıjan Qalmaǵambetuly aqyn (1877— 1937 j. j.) 1907 jyly Atbasar bazarynda Ǵazız ánshi Faızollaulyna (1889—1931 j. j.) kezdesip, onyń Segiz seriniń batyr dosy Nıaz seriniń eki shýmaq óleńin ózgertip óz atynan aıtqanyn kinálaǵan.

Atandym Nıaz seri bala jastan,
Aqyn joq Qyzyljarda menen asqan.
Júırik minip, jorǵany jeteledim,—
Kóńilim qaıtpaǵan soń qıǵash qastan,—

dep bastalatyn Nıaz seriniń «Nıaz áni» degen óleńin Ǵazız ánshi ózinshe ózgertip:

Atandym Ǵazız aqyn bala jastan,
Aqyn joq Qaraótkelde menen asqan.
Júırikti jorǵa minip jeteledim,—
Kóńilim qalǵan emes qıǵash qastan,—

dep óz óleńi etip aıtqan. Taıjan aqyn kezdeýde Ǵazızdiń osy jalǵandyǵyn betine basyp, «Ǵazızge» degen óleńinde:

Kóńili bazarshylar qaldy sýyp,
Ánińdi tyńdamasqa beldi býyp.
Sen - daǵy sóz urlaýǵa salynypsyń,—
Zalymnyń Júsipbek qoja jolyn, qýyp,—

dep, Ǵazız aqynnyń óziniń ǵana emes, Júsipbek qojanyń da buryn ótken aqyn-jyraýlarǵa istegen qıanatyn qosa kórsete ketedi. (Taıjan aqynnyń «Ǵazızge» degen osy óleńi 1990 jylǵy 11 fevralda oblystyq «Jezqazǵan týy» gazetinde jaryq kórdi. Onda buǵan qosa «Nıaz áni» óleńiniń úsh shýmaǵy berilgen).

Nıaz seri Bekdáýletuly kim degenge keletin bolsaq, ol 1818 jyly Soltústik Qazaqstan oblysynyń Presnov aýdanynda týǵan. «Mańmańger», «Qyz áni», «Jigit áni», «Kelinshek áni», «Jylqyshy áni» sıaqty elge keń taraǵan ánder shyǵarǵan, batyr, seri bolǵan. Segiz seriniń dosy, qurdasy. Ol Túmen oblysynyń Qoshqaraǵaı degen jerinde 1893 jyly 75 jasynda qaıtys bolady. Nıaz seri joǵaryda ózimiz aıtqan «Nıaz áni» atty óleńinde:

Madıar zatym kereı, atym Nıaz,
Jigitte bola bermes mendeı bıaz.
«Kópestiń kerýenin tonady» dep,—
Men úshin gýbernator qurmaq sıaz.
Men Nıaz shyǵyp júrdim árbir shetke,
Joldas em, Segiz benen Mahambetke!
Aıyrylyp eki dostan qalǵannan soń,—
Qańǵyryp shyǵyp qaldym qıa shetke,—

dep tolǵanady. Bul óleńdi, Nıaz seriniń jáne basqa óleńderin Soltústik Qazaqstan oblysy, Presnov aýdanynyń turǵyndary ánshi Ápen Qalıevtan, osy aýdannyń Petrovka selosynyń turǵyny Qojahmet Dáribaıulynan 1958 jyly aprel aıynda jazyp aldyq...
Endi joǵarydaǵy Júsipbek qojaǵa baılanysty sózimizge qaıta oralalyq.

Belgili Aqyn Saparǵalı Qýanyshuly da (1855—1915) Júsipbek qojany top aldynda áshkereleıdi. Ol óziniń «Júsipbek qojaǵa» atty óleńinde bylaı degen:

Sen óziń erkek emes baıtal qoja,
Ár jerde urlyǵyńdy aıtam qoja!
Burynǵy aqyndardan jyr urlaıtyn,
Ekensiń eki júzdi saıtan qoja...

Sovet ókimeti ornaǵannan keıin tarıhshy ǵalymdar, jazýshylar onyń ishinde Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılın, İlıas Jansúgirov, Sanjar Aspandıarov, Temirbek Júrgenov sekildi kóregenderimiz ertede ótken aqyn-jazýshylardyń qıssa-dastandaryn, jyr aıtystarym ózim shyǵardym dep Qazan, Tashkent qalalarynda kitap etip bastyryp shyǵartqan Júsipbek qoja Shaıhyslamulynyń aqyn emes, el aýzyndaǵy derekterdi bireýler arqyly jınap, eldiń eńbegin paıdalanyp júrgen adam ekenin anyqtaıdy. Onyń álgindeı qıanaty áshkerelene bastaǵan shaqta, 1931 jyly kórshiles Qytaı eline ótip ketedi. Sodan ol 1941 jyly Shyńjań ólkesindegi Qyzylkúre aýdanyndaǵy Tórtkól degen jerde qaıtys bolǵan. Kishi áıeli Bátıma alban rýynyń qyzy, ol eri ólgen soń, on úsh jyldan keıin 1954 jyly aýyryp qaıtys bolady. Júsipbek qojanyń urpaqtary sovet jerine ótpeı, sol Shyńjań ólkesinde qalyp qoıǵan.

Osyǵan qaramastan Júsipbek qoja keıbir basylymdarda sol baıaǵysynsha aqyn bolyp eseptelip ádebıetimizdiń tarıhynda aıtylyp júrgeni ókinishti-aq.

Ataqty túrkolog, shyǵys ádebıetin zertteýshi ǵalym, akademık V. V. Radlov «Seıfúlmálik —Bádiǵuljamal» qıssasyn óziniń qazaqtyń ádebı nusqalaryna arnalǵan jınaǵynyń úshinshi tomynda Sankt - Peterbýrgta 1870 jyly bastyryp shyǵarǵan bolatyn. «Seıfúlmálik» jyrynyń osy nusqasyn keıinirek Ismaǵıl Shamsýddınov degenniń kómegimen Júsipbek qoja Shaıhyslamuly Qazan ýnıversıteti baspasynda 1903, 1908 jyldary ózimdiki dep, ez atynan bastyryp shyǵarǵany belgili. Bul jóninde «Ǵashyqname» kitabynda Júsipbek qojanyń kim ekeni jaıynda bylaı dep jazylǵan: «1964 jyly basylyp shyqqan «Batyrlar jyrynyń» úshinshi tomynda «Seıfúlmálikke» berilgen túsinikte bul Júsipbek Shaıhyslamov shyǵarmasy delinip jazylǵan. Shyndyǵynda, Júsipbek jyrdyń ishine óz atyn qosyp, keıbir shýmaqtardy qysqartyp, ne keıbir sóz tizbekterin ózgertip bergeni bolmasa, bul negizinen 1870 jyly Radlov jınaǵynda basylǵan, el ishine erte kezden-aq mol taraǵan jyr bolatyn».

Mine, búginderi ǵalym ádebıetshilerimizdiń ótken tarıhymyzdy baıypty zertteýi nátıjesinde Júsipbek qojanyń shyn bet perdesi aıqynyraq ashyla túsýde.

Segiz seri aqyn alty shekti elinde «Qyz Jibek» jyryn jyrlaǵan kezde Júsipbek qoja túgili onyń ákesi Shaıhyslam da dúnıege kelmegen kez edi. Shyndyǵy mynaý, Shaıhyslam Aıtqojauly Qyzylorda oblysy, Tereńózek aýdanynyń Shirkeıli degen jerinde 1843 jyly týǵan. Shaıhyslam óz ómirinde óleń jazbaǵan, dinı jolǵa túsip el aralap júretin molda bolǵan. Jetisý óńirinde barǵan bir saparynda 1872 jyly jazda ol aqyn Sara Tastanbekqyzymen kezdesip, bir jyl buryn eskertkishke Birjan qaldyryp ketken «Birjan — Sara aıtysynyń» qoljazbasyn odan surap alady. Osy «Birjan — Sara aıtysyn» ákesi alǵannan keıin, arada jıyrma alty jyl ótken soń baryp, ıaǵnı 1898 jyly Júsipbek qoja Qazan qalasynda ózim jazyp aldym dep, óz atynan bastyryp shyǵarady. Júsipbek qoja ózi 1861 jyly týǵan adam bolsa, on bir jasynda ıaǵnı 1872 jyly Aqmeshit óńirinen sonaý Jetisýǵa baryp, aıtysty qalaısha óz qolymen jazyp alǵan degen suraq týady. Osy jaıly oı túıgen jetirý — jaǵalbaıly Tórebaı aqyn Esqojauly (1844—1911 j. j.) 1900 jyly tyshqan jyly kúzde aqyn

Saramen aıtysqanda bylaı deıdi.
Ásetpen sen aıtystyń sıyr jyly,
Júsipbek kelip ketti barys jyly
Sara sen shamaly aqyn bolsań - daǵy —
Shyǵardy ataǵyńdy Birjan jyry.

Osy aıtystyń endi bir jerinde Tórebaı aqyn álgi biz joǵaryda sóz etken Júsipbek qojanyń ózi emes., ákesi Shaıhyslamnyń Jetisý óńirine kelgenin, qıssany Qazanda bastyryp shyǵarǵanyn bylaı dep dálme-dál aıtady:

Shaıhyslam Jetisýdy aralady,
Baılar men bı-bolysty jaǵalady.
Qaldyrǵan Birjan saǵan qoltańbasy,
Ózińnen qalap alyp kete bardy.
Arada jıyrma alty jyl ýaqyt ótti,
Kıtap bop shyǵatuǵyn mezgil jetti.
Balasy Shaıhyslamnyń Júsipbek qý,—
Qazanda sol qıssany jarıa etti.

Biz joǵaryda Segiz seriniń aqyndyǵy jaıynda baıandaı kelip, «Qyz Jibek» jyryn alǵash jyrlaǵan Segiz seri ekenin keńirek toqtalyp aıtqymyz keldi. Segiz seri jyrlaǵan «Qyz Jibek» dastanynyń sol nusqasy Qazaq SSR FA M. O. Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazbalar men tekstologıa bóliminde tolyq kúıinde saqtaýly tur.

Segiz seriniń sal-serilik ómirbaıany qyzǵylyqty, aqyndyq, ánshilik, kompozıtorlyq tvorchestvosy óte baı jáne halyqqa jaqyn. Ol shekti elinde saýyq quryp, án salyp júrgeninde, patsha jendetteriniń qolynan qapıada Kótibar batyr qaza tabady. Qatty qapalanǵan Segiz seri oǵan arnap joqtaý óleń shyǵarady. Sol óleń bylaı dep bastalady.

Úsh Alshynnyń jerinde
Muǵadjar taýdyń baýyrynda,
Kishi júzde Jetirý
Jaǵalbaıly ishinde,
Jańqasqa erdiń aýylynda
Ardaqty meıman Pop baryp,
Shańqaı tústiń shaǵynda
Qonaqqa arnap tigilgen,
Aq ordanyń ishinde,
Demalmaq bop ońasha,
Uıyqtap jatqan jerinde.
Patsha ákimi jendeti,
Jaldamaly qalmaqtyń,
Aıbaltamen shabýǵa
Qalaısha kózi qıdy eken,
Kótibar syndy qyrandy
Álimnen shyqqan ulandy.
Kishi júzdiń ishinde,
Keshegi ótken Kótekem
Artyqsha bolyp týǵan-dy,
Syrymnyń jolyn qýǵandy,
Shekti, Tabyn aǵasy,
Bersen batyr balasy.
Arǵy tegi — er Bólek
Qasıetti babasy.
Bólekten týǵan Qabaqtyń
Qabyl bolǵan tobasy.
Bersenuly Kótibar
Dushpandarmen urysta
Jyrtylmaǵan jaǵasy.
Qalmaqtarmen soǵysta
Halqynyń bolǵan panasy.
Aqyrynda batyrdyń
Qalmaqtan boldy-aý qazasy.
Jaǵalbaıly elinde
Qolǵa túsip jendettiń
Berildi myqtap jazasy.
Kótibardyń óziniń
El basqarǵan azamat
Bar eken on úsh balasy.
Erkebaı men Dáribaı,
Mergenbaı men Káribaı,
Mataı, Sataı. Shyntemir,
Óstemir men Tastemir,
Áset, Ásken, Eset pen,
Eń kenjesi Bektemir.
On úshi de bóri eken.
Qatarynda er eken.
Saıat quryp, ań aýlap,
Báıge at mingen seri eken,
Han, patshaǵa qarsy bop,
El ishinen qol qurap,
Daıyndyqta júr eken.
Jolyn qýǵan ákeniń
Qolbasshy batyr dúr eken.
Syıynǵany báriniń
Syrym batyr piri eken.
Meıman bolyp aýylynda
Ordasynda túnegem,
Tabaqtas bolyp batyrmen
Shejirege kenelgem.
Ár kún de bolsa dámdes bop,
Batyrdyń isin túsingem.
Orynsyz shalqyp maqtanyp,
Kórgem joq jerin kúpsingen,
Qarsy alǵan jaqsy batyrdy
Ótse de eske ap erligin
Jyrǵa qosyp joqtadym.
Kótekemdi jyrlaýǵa
Shekti elinde toqtadym.
Ardaqty týǵan Kótekem,
Aǵaıynmen qoshtaspaı
Shekti, Tabyn elińdi,
Óziń týǵan jerińdi,
Aq ordadaı úıińdi,
On úsh ul men inińdi,
Úsh birdeı súıgen jaryńdy.
Kóre almaı kettiń qapyda!
Sizdeı erden aıyrylyp,
Jyr ettim ishki zarymdy.
Artyqsha týǵan Kótekem,
«Aıman - Sholpan» dastanyn,
Ózińizge arnap jyrladym.
Arystandy madaqtap,
Maman men sizdi synadym.
Bolmasa da shyn batyr
Álibek syndy myrzany
Sulý sózben syrladym.
Báıbisheni Aımandaı,
Kemsitýge qımadym.
Kósem batyr Kóteke,
Topyraǵyń torqa bop,
Bolsyn joldas ımanyń!
Urpaǵyńa buıyrsyn,
Tirshilikte jıǵanyń!
Ornyńyz bolsyn, batyrym,
Peıishte altyn saraıdan,
Siz kettińiz, qaldy ulyq
Qanyna ábden qaraıǵan.
Qarǵys alar ol - daǵy,
Soqqy kórip talaıdan!

Segiz seriniń birneshe dastandar shyǵarǵanyn ilgerirekte aıtqanbyz. Osy kezge deıin ataqty epos jyrlarynyń ár zamanda ár aqyn, ár jyrshynyń jyrlaýy men urpaqtan-urpaqqa kelip jetkeni belgili. Segiz seriniń Kótibar ólimin joqtaǵan osy óleńinen kóp syr ańǵarylady. Ol «Aıman - Sholpan» lıroeposyn Segiz seriniń shyǵarǵany, onyń osy jyrdyń avtory ekendigin aqynnyń óz óleńi aıqyn dáleldep otyr.
Osy oıdy fılologıa ǵylymynyń kandıdaty E. Jaqypov 1979 jyly «Ǵylym» basqasynan jaryq kórgen óziniń «Dastannan - dramaǵa» atty kitabynda dáleldep jazǵan.

Segiz seri Kótibar ólgennen keıin Jaıyq ózenine jol tartady da, Naryn qumynda jasaq quryp kóteriliske daıyndalyp jatqan Isataı, Mahambet tobyn betke alady.

Ol Isataı, Mahambetpen alǵash ret 1833 jyldyń jazynda Qyzyljar óńirindegi Qoskólge taıaý jerdegi Maldybaı aýlyndaǵy toıda tanysqan edi. Ol kezde Segiz seriniń balań jigit shaǵy. Olardyń tanysýy bylaı bolady. Ashamaıly kereı Qyrǵyz qajy Maldybaıulynyń Bektas degen balasy Isataıdyń kenje qaryndasy Patshaıymǵa úılenip, sodan Qyrǵyz qajy Isataıdy qudalyqqa shaqyrady. Isataı munda ózimen birge batyr Mahambetti de erte keledi. Segiz seri osy úıge qajynyń balasy Bektasqa kelip júredi eken. Sol joly Segiz bul úıge Isataı, Mahambetterdiń ústine keledi. Segiz seriniń ónerli de ójet ekenin baıqaǵan Isataı oǵan nazar aýdaryp: «Ǵulama bala, halqyńnyń uly bolasyń ba, álde patsha aǵzamnyń quly bolasyń ba?»— deıdi. Segiz seri sonda Isataıǵa ile jaýap berip: «Batyr quda, tiri bolsam, halqymnyń qorǵany bolam»,— deıdi.

Segiz seriniń keıinirek shyǵarǵan:

Ózimniń qazaǵymnan mal almaımyn,
Alam dep obalyna qala almaımyn.
Jurtymnyń óle-ólgenshe qorǵanymyn,
Halqyma jábir-japa qyla almaımyn,—

degen óleńi bul sózin rastaı túskendeı.

Segiz seriniń Naryn qumynda Isataı, Mahambetpen kezdesýi ómirindegi úlken betburys oqıǵaǵa aınalyp, patsha ákimshiligine qarsy narazylyq kózqarasy birjola qalyptasady. Sóıtip, ol Isataı — Mahambet kóterilisin jan-tánimen qoldap, oǵan dem berýshi tilektes - qolbasshy batyrladyń biri bolǵanyn tarıhı derekterden aıqyn kóremiz. Segiz seri aýyl - aýyldan, el - elden sarbaz jıyp, jasaq quryp, patsha áskeriniń bekinisterine shabýyl jasaıdy. Shabýylda qolǵa túsken saıaq at, atan túıeni Isataı, Mahambet sarbazdaryna úlestirip berip otyrady. Kóp keshikpeı Segiz seri jasaǵynyń sany bes júz otyzǵa jetkenin bilemiz. Onyń quramynda Kishi júz qazaqtarynyń, ásirese Baıuly atasynyń batyr jigitteri, sondaı-aq, noǵaı, bashqurt, tatar, qaraqalpaq halyqtarynyń ókilderi bolǵan. Sonymen birge, Segiz seri jasaǵyna katorgiden qashqan kavkazdyń cherkes, karachaı, qumyq, lezgın, balkar jigitteri de qatysqanyn derekter dáleldeıdi. Onyń sol kezdegi ózi tańdap alǵan aqylshysy Kishi júz on eki ata Baıulynyń Berish rýynan shyqqan Asanbek sheshen eken. (Asanbek keıin Segizge erip ketip Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy Mamanaıda 1844 jyly — ulý jyly Sádý degen Segizdiń sarbazynyń úıinde 94 jasynda qaıtys bolady). Osy oıymyzdy Segiz seriniń óz óleńi dáleldeıdi.

Men jyıdym jigitterdi elden tańdap,
Ózime sarbaz boldy neler sańlaq,.
Kishi júz Asanbek bı bata berip,—
Meni de erler qoıdy sardar saılap.
Qanjar men qylyshymdy qosa qaırap,
Naıza ustap, ash belime semser baılap.
Joryqqa erteli-kesh shyǵyp júrdim,
Yza-kek, namys býyp, qanym qaınap...

Segiz seri Isataı men Mahambetti ózine aǵa tutyp qatty qadirleıdi, ekeýiniń hanǵa qarsy srligin jyrǵa qosyp «Isataı-Mahambet» atty dastanyn shyǵarady. Sol uzaq dastan:

Aqbulaq tasyǵanmen Jaıyq emes,
Júzgenmen dóńbek aǵash qaıyq emes,
Erligin Isataıdyń jyrǵa qossam,—
Jigitter meniń munym aıyp emes.
Edilden san sýarǵan qulyn-taıyn,
Qazaqtyń jyrǵa qosam Isataıyn.
Isataı — Mahambettiń erlik isin,
Qobyz ap, ánge salyp baıandaıyn.
Edil — Jaıyq berekeli jer eken ǵoı,
Baıuly baqyt qonǵan el eken ǵoı.
Altynnyń qolda barda qadyry joq,
Isataı asqar taýdaı er eken ǵoı,—
dep bastalady.

Segiz seriniń qosy kúzge qaraı Qıylǵa quıatyn Qaraǵan ózeniniń salasy Aqbulaqtyń ný toǵaıyna kelip ashyq alańǵa shymnan úı salyp, jaǵalaı shatyr tigip, sol arany mekendeıdi. Ol el-jurtty aralap, ataqty adamdarmen tanys bola júrip, án salyp, kúı shyǵaryp, Kishi júz eliniń alǵysyna bólenedi. Segiz serini halyq el qamqory kesem, sóz tapqan sheshen, top jarǵan batyr dep baǵalaıdy. Óıtkeni ol eldiń sol kezdegi turmys -halin, burynǵy-sońǵy ómirin jyryna qosyp, eńsesin kóterip, halyqqa shabyt, jiger berip otyrady. Segiz seri osy jyly Aqbulaq ózeni boıynda jatqan jerinde on eki ata Baıulyndaǵy bes tańbaly noǵaıly rýynyń bıi Jolymbetpen kezdesedi.

Qaraǵandy qalasyndaǵy Lenıngrad kóshesinde turatyn pensıoner Serdalın Qabykesh aqsaqaldyń bergen derekterine qaraǵanda, Segiz seri men Jolymbet bıdiń kezdesýi bylaı bolǵan kórinedi. Jolymbet 1827—1829 jáne 1831 —1833 jyldardaǵy qazaq sharýalary qozǵalystary kezinde Isataı men Mahambetti, Ýsa Tólegenuly, Qaldybaı Qosaıaquly batyrlardy qoldap júredi de, keıinnen joldan taıyp qatelesip, Shynǵalı Ormanov (Shyman tóre) degen sultannyń azǵyrýyna erip, sol kezdegi qazaq halqynyń qas dushpandary bolǵan patsha ókimetiniń ákimderi men han, sultan, tóre, qoja, bıler jaǵyna shyǵyp, solardyń soıylyn soǵa bastaıdy. Biraq Jolymbet patsha ákimderinen de, Jáńgir hannan da, Baımaǵambet, Shyman sultandardan da, Qaraýylqojdan da esh jaqsylyq kórmeıdi. Kerisinshe, olarǵa mazaq bolady. Han, sultan, bıler Jolymbetti az ýaqyt óz maqsattaryna paıdalanady da, keıin syrtqa tebedi, oǵan qaýip-qater tóndiredi. Qýǵyn kóre bastaǵan Jolymbet óz qateligin túsinip, aǵattyq istegenine ókinedi de, Isataı, Mahambetpen qaıta tabyspaqshy bolady. Tabysýdyń, qaıtadan dostasýdyń jolyn izdeıdi. Jolymbet kóp sergeldeńge túsedi. «Nege búıttim» degen oı ishin jegideı jeıdi.

Sóıtip júrgende oǵan Aqbulaq ózeniniń jaǵasynda ósken ný toǵaıdy mekendep, aýyl -aýyldan jigit jınap júrgen, ózi Saryarqadan ataqty batyr Segiz seri kez bolady. Qaıda jolyǵýǵa batyly barmaı, qasyna ergen otyz jigitimen Jolymbet syrǵaqtap óte beredi. Sonda Segiz seri daýystap sóılep, Jolymbetti toqtatyp, sálem beredi de, bylaı deıdi:

Kishi júz Alshyn ishinde,
On eki ata Baıuly
Noǵaı bıi — Jolymbet,
Arýaqqa bolmaı shet
Atyńnyń basyn bur - daǵy
Bizdiń qosqa kele ket,
Hal-jaıymdy bile ket,
Daıyndyqty kóre ket.
Segiz benen Nıazdy,
Orta júzden keldi dep,
Jolymbet bı kórme jek,
Ata joldy attamaı,
Qosymnan dám tata ket.
Aqylyń bolsa, aıta ket,
İshim tolǵan qaıǵy, dert.
Jyly sózben jubatyp.
Kóńilimdi asha ket.
Siz de bizdeı qashqynsyz,
Taǵdyrymyz bir Jolymbet.
Terektide kezdesip.
Ózimmenen tildesip,
Qylysh súıip serttesip,
Tós soǵysqan dos boldy,
Isataı men Mahambet.
Jolymbet aǵa tanysyp.
Janqıar dos bolaıyq.
Isataıdaı batyrdy
Mahambetteı aqyndy,
Óle-ólgenshe qoldaıyq.
Bólek-bólek top quraý,
Bolmas bizge laıyq.
Jaýǵa qarsy urysta,
Kúshimizdi qosaıyq,
Sarbazdardy jyıaıyq,
Aqyl-keńes quraıyq,
Jattyqtyryp jasaqty
Saılap qarý-jaraqty,
Dushpanǵa qarsy turaıyq.
Ofıser, han, sultandy,
Kezdesse basqa uraıyq.
Qyzyldy - kókshil tý ustap,
At basyn jaýǵa buraıyq.
Jeligip kelgen dushpandy,
Narkeskenmen turaıyq.
Erkindikke jol ashyp,
Qalyń qoldy basqaryp,
Zor únmen uran salaıyq.

Bul sózdi estigen Jolymbet at basyn buryp, joldastaryn bastap kep Segiz seriden óziniń burylyp kelmegeni úshin keshirim surap, onyń Nıaz, Sádý, Abbas bastaǵan kóp jigitterin tanysady. Segiz seriniń qosyna túsip, Jolymbet óz serikterimen qonaq bolady. Segiz serimen serttesip, tós qaǵysqan dos bolady, onyń sarbazdarymen de dostasady. Jolymbet óziniń bar syryn, bar muńyn jasyrmaı, búkpeı baıandap beredi. Isataı. Mahambetpen tabysa almaı júrgenin, olardyń aldynda úlken aıyby bar ekenin aıtady. Segiz i eri Jolymbettiń qateligin keshirýdi ótinip, Isataıǵa da, Mahambetke de arnaýly hat jazady. Bul eki hatty tabys etýdi Jolymbettiń ózine júkteıdi.

Jolymbet otyz jigitin ertip, Isataıdan ári, áýeli Mahambetke jolyǵýdy hosh kerip, sonyń aýylyna keledi. Ol kezde Mahambettiń úsh júzden astam jigiti bolǵan. Sarbazdary áskerı jattyǵýlar jasap júredi. Ózi jigitteriniń áskerı oıynǵa mashyqtanýyn baıqap, tóbede otyrady. Kele jatqan Jolymbetti tanyp, Mahambet qaharlanyp, jigitterine: Opasyz, shirigen jumyrtqa Jolymbetti naızamen dereý shanshyp tastańdar!»— dep buıryq beredi.

Mahambettiń buıryǵyn buljytpaı oryndaý úshin jigitteri qarý-jaraq asynyp, atqa minbek bolady. Sol kezde Mahambettiń týǵan anasy, jetpis úsh jasqa kelgen qart báıbishe Qosýan ara túsip, qolymen ısharat jasap, jigitterdi sál bógep, uly Mahambetke taıap kelip:

Qymyz benen shubatqa,
Qazy, shıe, bal qossaq,
Tosap jasap qoldansa,
Darý bolar árdaıym,
Ókpege túsken jaraǵa,—

dep jas batyr Segiz aıtqandaı:

Eki jaqyn dos bolsa,
Jamandar kirer araǵa.
Aǵaıyndy jat kórme,
Kúsh jumsaýdy shat kórme,
Naqaqtan ulym qan tókpe,
Kóz sal saýap, obalǵa.
Aıtqan sózge qulaq as,
Anasy toqtaý aıtyp tur,
Ózinen týǵan balaǵa!—

dep, Mahambetke toqtaý aıtady. Mahambet bul sózge toqtap, raıynan qaıtady. Sóıtip Jolymbettiń ajaldan aman qalýyna Mahambettiń anasy Qosýan báıbishe sebepker bolypty. Jolymbet Qosýan anaǵa qol qýsyryp sálem berip, úlken alǵys aıtypty. Ol Segiz seriniń eki hatyn da Mahambetke tabys etip, odan ǵafýlyq ótinip qateligin moıyndapty. Keıin kóp uzamaı, Mahambet pen Segiz seri Jolymbetti batyr Isataımen de tatýlastyrypty. Sol kúnnen bastap, ez ómiriniń aqyryna deıin Jolymbet Isataı men Mahambetti qostap, jarlyny, kem-ketikti, jetim-jesirdi jaqtaýshy adal adam bolyp, patsha ókimeti otarshylaryna, han-sultandarǵa, bılerge, el qanaǵysh shonjarlarǵa, meılinshe, qarsy bop ótedi.

Bul derekti Soltústik Qazaqstan oblysynyń Presnov aýdanyndaǵy Petrovka selosynyń turǵyny Segiz serimen atalas Dáribaev Qojahmet aqsaqal da rastaıdy. Bir kezderi Segiz seri ózi jazyp taratqan, ataqty Aqsaq Temirdiń aqylshysy bolǵan Tanash bıdiń arǵy babasy sonaý Baǵylan bıden bastalatyn Orta júz ashamaıly kereıdiń kólemdi shejire -jylnamasymen de bizdi jaqyn tanystyrǵan osy kisi bolatyń. Qazaq SSR ǵylym akademıasynyń M. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazbalar jáne tekstologıa bóliminde de osy tarıhı derekter tolyq saqtalǵan. (Papka, № 853, İ- tizim, 38-bet).

Segiz seri Isataı Mahambetke arnap, olardyń erligin jyrǵa qosyp «Isataı — Mahambet» atty dastan shyǵarǵanyn joǵaryda aıttyq. Endi ol Isataı, Mahambetke arnap «Qos qyran» atty kúı shyǵarady. Bul kúıdiń sarbazdary, shákirtteri arqyly sol kezdiń ózinde-aq qazaq dalasyna keńinen málim bolǵanyn bilemiz.

Segiz seriniń osy kúıin keıingi urpaqqa jetkizýdi zor eńbek sińirgen ánshi - aqyndar: Birjan sal, Shárke sal, Kórpe, Toǵjan, Orynbaı, Arystanbaı, Kóshen, Báıeke Babasuly, Daırabaı kúıshi, Nurkeı, Qultýma, Qulymeshtiń Muqany, Muratbek Shórekuly, (Shaǵalaq kereı), Ázdembaısal, Jaıaý Musa bolǵan. Olardan Báıeke Aıdaboluly, Aqan seri, Máshhúr Júsip, Saparǵalı, Úkili Ybyraı, Qylysh, Mustafa, Ámirhan, Balýan Sholaq, Imanjúsip, Muqan Mashaquly, Nurjan Naýshabaıuly aqyndar úırenip, el - elge taratady. Bertingi kezde Qorjynkóldiń İrgebaıy, Hasenov Temirǵalı, Qalıev Ápen, Qazybekov Qozybaı. Shaqan, Ramazan sıaqty iri ánshiler bul kúıdi dombyramen tamasha oryndaǵan. Bular «Qos qyran» kúıin Úkili Ybyraıdan, Hasen Qabaqulynan úırengen.

Qorjynkóldiń İrgebaıy — ánshi (1891 — 1969 j. j.), Qorǵan oblysynyń Lopatkınskıı aýdanyndaǵy «Kúmiskól» selosynda turady. Qalıev Ápen Soltústik Qazaqstan oblysynyń Presnov aýdanyndaǵy Ortaqshyl selosynda 1961 jyly kóktemde elý jeti jasynda dúnıe saldy. Hasenov Temirǵalı, Qazybekov Qozybaı, Shaqan Soltústik Qazaqstan oblysynyń Lenın aýdanyndaǵy «Nıkolaevskıı» sovhozynyń Taýaǵash bólimshesinde, Ramazan Tájibaıuly da osy Lenın aýdanynda turdy. Bulardyń bári de bul kúnde joq, dúnıeden ótken. Osy kúni Segiz seriniń «Qos qyran» kúıin oryndaıtyn adam neken-saıaq. Segiz seri «Qos qyran» kúıinen basqa da «Qaıran, Arqa», «Dabyl», «Sadaq», «Jebe», «Kók naıza», «Tarǵyl buqa», «Aqbas atan», «Almas qylysh», «Bozshubar», «Joryq»'kúıleriniń avtory ekeni belgili. Sonymen qatar, ol «Áıken-aı», «Ǵaını», «Sholpan qyz», «Jyloı», «Qarǵash», «Úkilim», «Shash-baýlym», «Kókem-aı», «Qalqash», Gaýhartas», «Besqarager», «Maqpal», «Bozqaraǵan», «Daı- dıdaý», «Eńlik», «Jelkildek», «Jan sáýlem», «Dúnıe-aı», «Alqońyr» sekildi kóptegen án shyǵarǵan.

Máselen, onyń kópke belgili shuraıly shyǵarmasynyń biri — «Maqpal» ániniń tarıhy mynadaı eken. Segiz seri birde Syr boıyn mekendeıtin Orta júz Baǵanaly Naımannyń Qarabala rýynyń Jaýǵashty taıpasynan shyqqan Maqpal qyzben bir toıda tanysyp, oǵan ǵashyq bolady. Ol baǵanaly eliniń aqyldy qarıasy, bedeldi Baqtıar bıdiń boı jetip otyrǵan sulý qyzy eken. Maqpal ózi asqan daryndy, ári ánshi, ári on saýsaǵynan óneri tamǵan sheber qyz. Segiz seri aı men kúndeı sulý qyzdy kórip oǵan qulaı beriledi. Bar yntasy Maqpalǵa aýady. Seri jigitti qyz da unatady. Ǵashyq bolǵan Segiz seriniń qyzǵa degen súıispenshiligi kókirekten tolqyndy án bolyp shyǵady... Ataqty «Gaýhartas» áni de Maqpalǵa arnalǵan. Munda Maqpal qyzdyń aǵyn jumbaqtap, gaýharǵa teńep aıtqany eken.

Segiz seri budan keıin «Bozshubar», «Qyzǵa sálem», «Qalqash» ánin shyǵarǵan. Osy beseýin de Maqpal sulýǵa arnaıdy. Bul beseýinen basqa Maqpalǵa arnap Segiz seri «Maqpal» atty bir júz elý bes shýmaq eleń de shyǵarady. Onda mynadaı júrek jardy jyr joldary bar:

Berseıshi naıman qyzy tilegimdi,
Uǵynyp júregińmen júregimdi.
Kireýke saýytyma jaǵa bolsyn,
Moınyma oraı salshy bilegińdi.
Saǵaǵyń Bozshubardyń saǵaǵyndaı,
Tal boıyń pisken jemis sabaǵyndaı.
Ǵashyq qyp ózegimdi órtegenshe,
Qaıtedi jolyqpasań qaraǵym - aı.

Al «Maqpal» ániniń sózi tómendegishe bolyp keledi:

Aqsha júz, bota kózdi, qasyń qara,
Shashyńdy túnde jý da kúndiz tara.
Nıazben men ekeýmiz kelgen shaqta.—
Maqpaljan bulǵaqtamaı bermen qara.
Úsh júzge dańqym shyqqan Segiz seri,
Kelgenim Syr boıynda naıman eli.
Kereıden at arytyp izdep keldim,—
Bir kórip qaıtpaq bolyp Maqpal seni.
Ashykól Telikólge saldym salyq,
Artymda qapalanam elim qalyp,
Qumartqan nur júzińe asyl Maqpal,
Ǵashyqtyq kókiregimdi ketti jaryp.
Biz kelip aýylyńyzǵa bastyq qadam,
Ulyqtan qýǵyn kórip kóńilim alań.
Maqpaljan shynymenen ýaǵada etseń,—
Ketýge alyp shashyp keledi shamam.

Biraq Segiz seri ózi ǵashyq bolǵan osy Maqpal sulýǵa qosyla almaıdy. Onyń «Maqpal» atty jyr joldarynan uqqanymyz mynadaı edi. Jyrda Segiz seri Maqpalǵa qosylmaq bolyp ýáde baılasyp eline ketedi. Sol kezde Qoqan handyǵy qushbegisiniń qolshoqpary bolyp, óziniń týǵan qaraqalpaq halqyna da, kórshiles qazaq, qyrǵyz halyqtaryna da qaıǵy-qasiret jutqyzyp júrgen Jaby degen qaraqshylarymen kelip, basy Maqpal, Qusynı, Raýshanǵa qosa on alty qyzdy, Baltaly - Baǵanaly, Qońyrat, Dýlat, Sirgeli, Oshaqty, Shanyshqyly eliniń jylqy - túıesin jaýlap, tartyp alyp ketedi. El jaılaýǵa kóship ketken shaqta Maqpaldy izdep kelgen Segiz seri qora kúzetip qalǵan kedeı-kepshikten bul jaǵdaıdy esitip, yza kernep jaýdyń sońynan attanady. Ol óz tobymen jaýdy Syr boıyndaǵy Sulýtóbe degen jerde qýyp jetedi de úlken urys salady. Segiz seri Jabynyń joldasy Buldyryqty birden sadaqpen atyp túsiredi. Sodan keıin Jabyny jekpe-jekte naızamen shanshyp óltiredi. Jaý jeńiledi. Segiz seri qyzdardy, jylqy - túıeni jaý qolynan bosatyp alady. Sol kezde Jabynyń qashyp bara jatqan jendeti — Dáýqara qyzdar tobyn sadaqpen atady. Sadaq oǵy Maqpal sulýdyń jaýyryn tusyna qadalady. Qyz aýyr jaralanady. Segiz seri Dáýqarany qylyshpen shaýyp tastaıdy, sodan keıin tórt naızany tórt buryshtap zembil jasap Maqpaldy salyp alyp (qazirgi Jezqazǵan men Qyzylordanyń shektesetin jerindegi) Aınakólge ótkizip, el jurtty jınaıdy. Qyzdardy ata-analaryna, jylqy, túıeni ıelerine tabys etip, qalyń eldiń alǵysyna bóle- ıedi. Biraq Segiz seriniń súıgen qyzy ata-anasymen, aǵa-jeńgesimen, aǵaıyn-týǵanymen, el - jurtymen aryzdasyp sol arada qaıtys bolady. Maqpaldyń denesi Aınakóldiń dóńine jerlenedi.

Segiz seriniń osy «Maqpal» ánine baılanysty mynadaı shyndyqty da aıta ketken abzal. Ótkendegi kompozıtorlardyń bir-birinen úırenýi, biriniń jaqsy ánine ekinshisiniń elikteýi degen dástúrdiń bolǵanyn bilemiz. Máselen, Maqpal atty qyz esimi osy Segiz seriden úlgi alǵan keıingi Birjan sal, Aqan seri, Úkili İbyraı tipti beridegi Áset ánderinde de kezdesedi. Segiz seriniń Maqpaly Baǵanaly Naıman ishindegi Baqtıar bıdiń qyzy bolsa, Aqannyń Maqpaly da naımannyń Qyryqbes degen áldi - aýqatty adamynyń qyzy. Al Birjan men Aqannyń Maqpaly Shuǵa jáne Maqpal atty apaly - sińlili eki qyzynyń kishisi eken. Tek Ybyraıdyń yntyǵy qaı elden, kimniń qyzy ekeni belgisiz. Onyń «Súıgenim» áninde Maqpal qyzǵa qosyla almaǵan Ybyraıdyń armany aıtylady.

Bul jerde eldi, qazirgi án zertteýshilerdi, án súıýshi qaýymdy jańylystyrmaı ómirde bolǵan shyndyqty aıtýymyz kerek. Aqan men Ybyraıdyń «Maqpaly» ózderinen buryn ótken talantty ánshi, talantty kompozıtor Segiz serige elikteýden, onyń sóz qoldanysyn paıdalanýdan shyqqan án ekeni belgili. Máselen, Segiz seri:

Biz kelip aýylyńyzǵa bastyq;adam,
Ulyqtan qýǵyn kórip kóńilim alań.
Maqpaljan, shynymenen ýaǵada etseń
Ketýge alyp qashyp keledi shamam,—

dese, Aqan:

Biz shyǵyp elden beri bastyq qadam,
Sıpatyń hatqa syımas aıtsa adam.
Eı, qalqa, munsha nege zarlanasyń,
Elge alyp ketpes pe edim kelse shamam,—

deıdi. Sondaı-aq Segiz seri:

Ashykól, Telikólge saldym salyq,
Artymda qapalanam elim qalyp,—

dese, úkili Ybyraı:

Biraz kún Dánejinge saldyń salyq
Artymda zarlanamyn Maqpal qalyp,—

dep tolǵanady.

Al Segizdiń «Gaýhartas», «Ǵaını» atty ánderin keıbir án zertteýshilerimiz Jarylqapberdi Jumabaıulyna (1852—1912 j. j.) aparyp telip júr. Shyndyǵynda, bul ánderdi de Segiz seri shyǵarǵan. Ony birinshiden, 1838 jyly Segiz seri týraly qarabalyq qypshaq Óske Tasemenuly (1813—1902) aqyn shyǵarǵan «Maqpal — Segiz» atty dastannan kezdestiremiz. Onda osy ánderdiń Segiz seriniki ekeni aıdan anyq aıtylǵan.

Balasy em Tasemenniń atym Óske,
Segizdeı kemeńgerdi aldym eske.
Er Segiz ben Maqpaldyń ýaqıǵasyn,
Qıssa etip baıandaıyn osy keshte,—
Segizdiń Maqpalmenen jyly barys,
Arasy elderiniń óte alys.
Ombydan izdep kelip Segiz seri,
Maqpalmen Syr boıynda bolǵan tanys.
Óneri er Segizdiń elden asty,
Baýrady óleńimen óńkeı jasty.
Maqpalǵa ǵashyqtyǵyn bildirmek bop,
Shyǵardy án patshasy — «Gaýhartasty».
Segizdiń keremetteı ózi sándi,
Aqyndyqqa baýlyǵan sózi mándi.
Taǵy da ǵashyqtyǵyn jarıa etip,
Shyǵardy «Maqpal» atty ásem ándi.

Óske aqyn álgi «Maqpal — Segiz» dastanynyń endi bir jerinde:

Qol shyqty Aqbulaqtan túzep sánin,
Jigitter túsinedi jyrdyń mánin.
Sońynan ergen ǵásker ótingen soń,—
Shyǵarady Segiz seri «Qalqash» ánin,—

dep tolǵanady. Mine, Segiz seriniń ataqty úsh ánniń de qalaı shyqqan tarıhy ótken zamannyń ózinde osylaısha jyrlanǵan.

«Maqpal — Segizdi» kezinde Jankisi Bóribaıuly jyraý da jyrlaǵan. Qazaq SSR Ǵylym akademıasyna Mádı Bolatov jınap tapsyrǵan baǵanaly naıman shejiresinde bul Jankisini Sheshen Jankisi, shaıyr Jankisi, molda Jankisi» dep te ataıdy. Osy derekte onyń «Maqpal — Segiz» dastanyn jazyp shyǵarǵan jyraý ekeni de aıtylady. «Maqpal — Segiz» dastanynyń osy Jankisi shyǵarǵan varıantynan basqa elge taraǵan jıyrma eki varıanty bar ekeni belgili. «Maqpal — Segizdi» kezinde Óske Tasemenulynan basqa Bazar, Nurym, Arystanbaı, Orynbaı, Birjan sal, Shynıaz, Jamanqul sekildi aqyn-jyraýlar da jyrlaǵan. Bazar jyraý Ońdasynulynyń (1841 —1911) «Maqpal — Segiz» dastanynda da Maqpal qyz ben Segiz seriniń bir-birine ǵashyqtyǵy tamasha tilmen jyrlanady.

Súleımen sý aıaǵy Kókshe teńiz,
Ósimtal baıdyń maly týady egiz.
Áleýmet qulaq salyp tyńdasańyz,
Ótipti ǵashyqtyqpen Maqpal — Segiz.
Bastalar qysqy aıaz aqpanmenen,
Sonarda túlki aýlaıdy qaqpanmenen.
Sal Segiz Májnúndeı bopty ǵashyq,
Bir qyzdy Láıli kórip Maqpal degen.

Segiz seriniń joǵaryda ózimiz sóz etken «Gaýhartas», «Ǵaını» ánderiniń shyǵý tarıhyn túıindep aıtsaq, Qazaq SSR Ǵylym Akademıasynyń Ádebıet jáne óner ınstıtýty basyp shyǵarǵan (1977—1981 j. j.) tórt tomdyq «Qazaq aýyz ádebıetiniń jalpy - ǵylymı sıpattamasynda» osy ánderdiń Segiz seriniki ekeni daýsyz delingen. Bul kitapta 1852 jyly Jaıaý Musa Baıjanuly Segiz seriniń ózinen úırenip «Gaýhartas», «Ǵaını» ánderin Kereký, Baıan tóńiregine taratqan. Keıinnen 1869—70 jyldary Jaıaý Musadan onyń shákirti — atalas inisi Jarylqapberdi Jumabaı uly úırengen,— dep jazylǵan. Jaıaý Musa Baıjanulynyń (1835—29 j. j.) ózi de ustazy Segiz serige arnap 1855 — qoıan jyly «Er Segiz» atty 93 shýmaq tolǵaý shyǵarǵan. Onda mynadaı joldar bar.

Eki jyl Er Segizge shákirt boldym,
Sanalyp eń kishisi qalyń qoldyń.
Segizge barar shaqta bilip edim,—
Ónerge ashylaryn dańǵyl joldyń.
Úırenip Er Segizden «Gaýhartasty
Men - daǵy ánge uıyttym kári-jasty.
Shyǵaryp «Gaýhartastaı» án bıigin,—
Segizdiń basqa aqynnan arýaǵy asty.
Saıatshy ákem Baıjan Musa atym.
Jyr ettim ónerpazdyń hıkaıatyn.
İshinde Malǵozynyń men Tolybaı,
Arǵynda Súıindikten — arǵy zatym.

«Ǵaını» áni shyndyǵynda 1834—35 jyldary shyqqan. Ǵaını (shyn aty Ǵaınıjamal) Kishi júzdiń on eki aǵa Baıulyna jatatyn ysyq Qaldybaı Qosaıaquly batyrdyń boı jetip otyrǵan qyzy eken. «Ǵaını» ánin Segiz seri osy qyzǵa arnap shyǵarǵan. Qaldybaı Qosaıaquly Isataı — Mahambet bastaǵan sharýalar kóterilisiniń belgili myń basy batyry. Ol 1837 jylǵy shaıqasta mert bolady. Qaldybaı balasy Qabylanbaı da Mahambettiń ataqty sarbazdarynyń biri, alyp palýan bolǵan. Qabylanbaı 1837 jylǵy Tastóbe shaıqasynda qolǵa túsken. Áskerı sot Qabylanbaıdy bes júz soldatqa úsh retten dúre soqqyzyp, odan soń Sibirge katorgige aıdaǵan. Odan bosanyp kelip, 1847— jyldyń naýryz aıynda Baımaǵambet sultandy Elek ózeninen qaıyqpen ótip bara jatqanda atyp óltirgen degen el aýzyndaǵy sóz shyndyqqa saıady.

***

Segiz seri súıgen qyzyn jerlep Maqpal sulýdyń elimen qoshtasqaly jatqanda, artynan habarshy keledi. Ertaı Bekuly degen jigit Isataı men Mahambettiń joldaǵan sálem hatyn tabys etedi. Batyr habardy alǵan soń, jolǵa qamdanyp úshinshi kúni Oıyl - Qıylǵa attanady. Birneshe kún jol júrip, mejeli jerge jaqyndaǵanda, Kishi júzdiń qalyń kóshine tap bolady. Kósh basshylarynan Isataıdyń qorshaýda qalyp, urysta erlikpen qaza tapqanyn, Mahambettiń sarbazdarǵa jetip úlgermegenin, patsha áskeriniń beıbit aýyldarǵa shabýylyn toqtatpaǵanyn esitedi. Segiz Isataıdyń ólimine arnaǵan «Ókinish» atty óleńin osy joly shyǵarady. Sol uzaq óleńnen bir-eki úzindi keltirelik.

Ótti dep Er Isataı estigende,
Qolymda bolat qanjar shart úzilip,
Sheshildi kermedegi arǵymaǵym,
Aıyrylyp Isataıdaı asyl erden,
Ketti ǵoı sýdan taza, sútten aǵym sultan.
Ketipti qalyń ǵasker bári tarap,
Aqbulaq qaptaı qonǵan eki jaǵyn.
Sumyraı Qaıypqalı sirá da ońbaı,
Tulpardyń adastyrǵan qulynshaǵyn.
Aıyrylyp Isataıdaı kósemińnen,
Buzyldy qazaq seniń yntymaǵyń.
Úmitiń úzildi ǵoı qaıran halqym,
Jalp etip sóngennen soń shamshyraǵyń.
Qazaq pen noǵaı baǵy ediń,
Ortada janǵan sham ediń.
Alamanǵa jel berip,
Jańa bir atqan tań ediń...

Buǵan qosa Segiz seri Isataıǵa arnap úlken joqtaý óleń de shyǵarady.

Ózińmenen kezdesip,
Qylysh súıip serttesip.
Kóptiń muńyn joqtaǵan,
Er jigitke jón desip.
Ǵumyrlyq dep dos bolǵan,
Meımanǵa kóńil hosh bolǵan.
Han, patshaǵa ósh bolǵan,
Shonjarlarmen qas bolǵan.
Jarlylarǵa bas bolǵan,
Ǵariptiń halin kórgende.
Sherli bolyp júregi,
Er kóńili ash bolǵan —
Kishi júz Alshyn ishinde,
On eki ata Baıuly, Jaıyq
Berish balasy, Buqara qazaq aǵasy.
Basqadan artyq baǵasy,
Isataıdaı batyrdy,
Men Segiz búgin joqtadym.
Isataıdy jyrlaýǵa,
Ádeıilep toqtadym.
Oraı da oraı oq atqan,
Aldy-artyna teń atqan.
Qyrlary ótkir jebeni,
Ústi-ústine boratqan.
Jeligip kelgen jaýlardy,
Jerge súıtip qaratqan.
Han balasyn jylatqan,
Jendetterdi sulatqan.
Dushpannyń týyn qulatqan,
Isataı men Mahambet,
Muńlylardy jubatqan,
Kedeılerdi qýantqan.
Buqara kóppen dos bolyp,
Han, patshamen ósh bolyp,
Ákimderdi jaıratqan.
Han otyrǵan aýylǵa
Sarbazdaryn ertip kep,
Tal túste atyn oınatqan,
Ofıserin patshanyń,
Ustap alyp baılatqan.
Myltyq penen sadaqty, -
Ózi jóndep, ózi atqan.
Bas barmaqtaı bódene,
Basynan baılap, kózge atqan.
Azýly ańnan bóri atqan.
Aıý men qaban jolyqsa,
Soıylmen uryp sulatqan.
Búrkitke qasqyr aldyrǵan,
Tazylary bóri alyp,
Kóp eldi tań qaldyrǵan,
Qara arǵymaq qatyrǵan,
Qara lashyn ushyrǵan,
Jigitke sulý qushtyrǵan,
Sultandardy jaýlaǵan,
Momynnyń malyn daýlaǵan.
Qamysty jerge barǵanda,
Jolbarys, qabylan aýlaǵan.
Aldyna jaýyn shaqyrtqan,
Júgensiz ketken ulyqty
Dúrege jyǵyp baqyrtqan.
Edil - Jaıyq arasyn,
Óz erkinshe jaılaǵan,
İship qymyz, shubatty,
Qazy-qarta shaınaǵan.
Qaz moıyn jylqy aıdaǵan,
Japanda jortqan qulannyń
Asaýyn ustap baılaǵan.
Arystan, barys ańdaryń,
Isaekeme jolyqsa,
Op-ońaı-aq jaıraǵan.
Ulyqpen, hanmen daýlassa,
Halqynyń qamyn oılaǵan.
Kósem bolyp, úlgi aıtyp,
Qıaǵa tereń boılaǵan.
Basshy bolyp sarbazǵa,
Qol aldynda jaınaǵan.
Tulpar minip astyna,
Saýyt kıip ústine,
Qarý-jaraq asynyp,
Beline semser baılaǵan.
Qazaqy erdi jastanǵan,
Qart batyrdaı qasqarǵan,
Qalyń ásker basqarǵan,
Aqtabandaı tulpardy,
Baptap minip, kóp jortqan,
Kók bórideı tún qatqan,
Sanap juldyz batyrǵan,
Uıyqtamaı tańdy atyrǵan.
Patsha ákimi jylqysyn,
Kósegeli jerlerden,
Kóste aıdap qýdyrǵan,
Qulynyn jolda týdyrǵan,
Shyńǵyrtyp asaý soıdyrǵan,
Jylqy men túıe etine
Ash-aryqty toıdyrǵan.
Ala bolsa aǵaıyn,
Arazdyǵyn qoıdyrǵan.
Asyldan shyqqan bolatym,
Qaradan shyqqan bekzatym.
Joryqta joıqyn ozatym,
Isaeke, sizden aırylyp,
Taldy meniń qanatym!
Uńǵysynan úzildi,
Qaıraǵan ótkir bolatyn.
«Qazaq, bashqurt, tatar»,— dep,
Eldi jikke bólmediń,
«Mynaý tóre, qara»,— dep,
«Mynaý myrza, jarly»,— dep,
«Mynaý jaqsy, jaman»,— dep,
«Mynaý áldi, álsiz»,— dep,
Kópti alalap kórmediń.
Sonshalyq ádil bolsań da,
Jurt kósemi Isaekem,
Uzaq dáýren súrmediń.
Elýge de kelmediń,
Qatty batty halqyńa,
Jaý qolynan ólgeniń,
Habarsyz qalyp áskeriń,
Erkin túrde shaıqaspaı,
Qyryq jetige kelgende.
Barlaýǵa barǵan kezińde
Tosynnan jaýǵa jolyǵyp,
Az ǵana toptan jyrylyp,
Tulparyńa oń tıip,
Qorshaýda qalyp aqyry,
Jeke óziń jaıaýlap,
Dushpanmen jalǵyz urysyp,
Qapyda qaza tapqanyń,
Áskerińe óte almaı,
Degenińe jete almaı,
Qorshaýdan shyǵyp kete almaı,
Qylyshqa sansyz týralyp,
Ardager batyr Isaekem,
İshińde ketti-aý armanyń!

«Segiz seriniń Isataıdy joqtaýy» dep atalatyn osy eleńdi el aýzynan jınaǵan pavlodarlyq Eleýke Qaldanov. Ol bul joqtaý óleńdi qazirgi Qorǵan oblysynyń Makýshın aýdanyndaǵy Kreben selosynyń turǵyny ánshi - mýzykant, shejireshi aqsaqal Myrzaı Tuıaqovtan (1872—1955) jazyp alǵan. Bul óleń Segiz seriniń basqa óleń-jyrlarymen qosa M. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń tekstologıa jáne qoljazba bóliminde saqtaýly.

Segiz seri osy joly Aqbulaq ózenimen qoshtasyp óziniń ataqty «Aqbulaq» ánin shyǵarady. Úlken shabytpen, týǵan jer — ata mekenge degen ystyq yqylaspen jazylǵan otyz shýmaq óleń shalqyp tógilip, asyp-tasyp jatqan ózendeı áser qaldyrady. «Aqbulaqtyń» bıik shyrqalatyn ásem áýeni men óleń mazmuny ádemi qaýyshqan. Bul ándi Birjan saldan Ázdembaı sal, odan Aqan seri, Aqan seriden Birjan Berdenov (1889—1917) 1916 jyly «Prıem» poemasyn jazǵan aqyn) úırenedi. Berdenovten joǵaryda aıtylǵan Qalıev Ápen aqsaqal úırenip, elge taratady. Ekinshi oryndaýshy Álibaev Igibaı (bul da halyq aqyny) Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdanynda 1978 jyly qaıtys boldy. Úshinshi oryndaýshy Hasenov Temirǵalı. Álibaev pen Hasenov ekeýi de bul ándi Úkili Ybyraıdan úırengen eken. Tómende Segiz seriniń «Aqbulaq» óleńin tolyq kúıinde berip otyrmyz.

Jendetke ketpese de eshbir kegim,
Dushpannyń syndyrsam da saǵyn, belin.
Aırylyp qapıada Maqpal qyzdan,
Kóbeıdi ishimdegi qaıǵy-sherim.
Úsh júzge atym shyqqan Segiz seri,
Atandym on jetimde erdiń eri.
«Er Segiz el qorǵaǵan batyry edi»,— dep,
Úsh júzdiń ardaqtady tamam eli.
Kúnde oıyn, kúnde jıyn júrgen jeri,
Jigittiń tusyndaǵy asqar beli.
Jetim-jesir, momynnyń qamqory dep,
El aıtar, Segiz — kereı ardageri.
Osyndaı dańqqa ilinip júrgenmenen,
Kóp qazaq qadirimdi bilgenmenen.
Aırylyp Isataıdaı asyl erden,—
Men Segiz sońǵy aptada qaıǵy jegem.
Án salyp jaǵasynda san kúı shertkem,
Úsh qystaı toǵaıynda meken etkem.
Súıikti ózen bolǵan Aqbulaqty,—
Qalaısha jyrǵa qospaı únsiz ketem.
Tirilmesin Isataıdyń kórdi kózim,
Jastyqta jalyndaǵan bul bir kezim.
Qoshtasyp Aqbulaqpen ánge shyrqap,
Qıa almaı meniń mynaý aıtar sózim.
Taýdan tómen quldılaı,
Oıpań jermen yldılaı
Táýlik saıyn bir tynbaı,
Taý-tas kezgen Aqbulaq.
Beıne taýdyń sýyndaı
Syldyrap aqqan Aqbulaq,
Jyljymaly synaptaı
Aǵynyń qatty Aqbulaq.
Júkteı tasty aǵyzǵan
Ekpiniń qatty Aqbulaq.
Qumar bolyp sýyńa,
Meken ettim ózińdi
Úsh qys boıy Aqbulaq.
Kúıge bólep mańaıdy
Asyp-tasyp jatasyń.
Merýert pen marjandy,
Basyp aǵyp jatasyń.
Kórigindeı ustanyń,
Gúril qaǵyp jatasyń.
Alqara kók aspanǵa,
Shashý shashyp jatasyń.
Óz-ózińnen án salyp,
Dýmanǵa ylǵı basasyń.
Ózińnen káýsar sý ishken,
Eldiń aldyń batasyn.
Isataı men Mahambet,
Saýyt kıip saılanyp,
Beline semser baılanyp,
Qarý-jaraq, asynyp,
Tulparyn senen sýarǵan.
Jer qaıysqan qol ertip,
Seniń jasyl jaǵańda,
Qyzyldy, kókshil tý alǵan.
Kishi júzdiń elinde
Talaı sulý buralǵan,
Árdaıym kelip jaǵańa
Ózińnen shárbat sý alǵan.
Jan-janýar sýsasa,
Balqashyńda salqyndap,
Sýyńdy iship nár alǵan.
Aınalaıyn Aqbulaq,
Aınala jortyp jaǵańda,
Senen artyq ózendi,
Kishi júzden tabam ba?!
Arýdaı ásem erkelep,
Myń buralǵan Aqbulaq,
Atyraýǵa yntyq bop,
San sylanǵan Aqbulaq,
Sensiz jerde kóńilim,
Ashylmaıdy Aqbulaq,
Saǵan degen qumarym
Basylmaıdy Aqbulaq.
Ólkeńde ósken azamat,
Jasymaıdy - aý Aqbulaq.
Balyǵymen kún kórse el,
Ashyqpaıdy - aý, Aqbulaq.
Alabyńda turǵan jurt
Jutamaıdy - aý, Aqbulaq.
Sýyńda júzgen jigitter
Jalyqpaıdy - aý, Aqbulaq.
Jaǵalap seni júrgen er
Taryqpaıdy - aý, Aqbulaq.
Seni kórgen bar pende
Toryqpaıdy - aý, Aqbulaq.
Bes júz sarbaz bastap kep,
Nıaz seri ekeýmiz,
Jaǵańa kelip sý alǵam.
Bozshubar men Kúreńdi,
Senen talaı sýarǵam.
Balqashyńda túnegem,
Bozshubar men Kúreńdi,
Shiderlep qoıyp jibergem.
Qashqyn bolyp júrsek te,
Jattyqtyryp jasaqty
Shyǵyp edik qumardan,
Bes júz otyz seri ertip,
Saýyt kıip saılanyp,
Belime semser baılanyp,
Qarý-jaraq asynyp,
Baptap minip Shubardy,
Qol basqaryp jaǵańda
Jelbiretip tý alǵam.
Alqabyńda san jortyp,
Maıdanda talaı synalǵam.
Aınalaıyn Aqbulaq,
Sýatyńa men kelip
Qos tulpardy sýarǵam
Qosh, esen bol, Aqbulaq,
Endi seni kóre alman.
Qaıta aınalyp kele alman,
Aınala jortyp jaǵańda,
Baıaǵydaı júre alman.

Qazaq eliniń án-kúı ónerin kóp zerttegen A. V. Zataevıch óziniń «Qazaq halqynyń 1000 áni» atty eńbeginde «Aqbulaq» ánin notaǵa túsirip, oǵan halyq áni dep sıpattama bergen. Ol osy jınaǵynda bul ándi 1920 jyldary Qostanaı gýbernıasynyń ánshi - qazaǵy Eshmuqambet Temirbaevtan jazyp alǵanyn aıtady.

Ánshi Ybyraı Sandybaıuly «Aqbulaq» ánin kezinde Birjan saldan úırengenin joǵaryda aıttyq. Al Birjan sal Segiz seri men Nıaz serini óziniń ustazy sanaǵan. Muny Birjan saldyń ózi 1897 jyly tamyz aıynyń orta kezinde qaıtys bolar aldynda Ashamaıly kereılerge joldaǵan sáleminde óleńmen aıtyp, bylaı deıdi:

Jalǵanda muratyna kimder jetken,
Kóp jaqsy bizden buryn ótip ketken.
Adamnyń asyldary sondaı bolar,
Dúnıeden Segiz seri, Nıaz da ótken.
Ustazym Segiz seri, Nıaz seri,
Solardan úlgi alǵan men, Birjan seri,
Jetpis úsh múshelime tolǵanymda,
Dúnıe teris aınalyp ketti keri.
Birjan em, jıyn-toıda jamby atqan,
Qasyna ertken joldas jaqyn - jattan.
Qyrǵyz, bashqurt, qazaqty túgel sharlap,
Sońǵy úiı aı kúıim mynaý meniń jatqan.
Segizdeı asyl adam jaralmaıdy,
Halqyna bolyp ótken tym jaǵdaıly.
Kereıden júz myń áıel ul tapsa da,
Eshbiri Segiz seri bola almaıdy.

Segiz seri Aqbulaqtan attanǵan soń Syr boıyna bet túzep, Kishi júz Alty shekti eliniń batyry — Janǵoja Nurmuhamedulynyń (1779—1861) aýylyna at basyn tireıdi. Kelse, Janǵojanyń kishi sheshesinen týǵan kenje qaryndasy Qarlyǵash sulýdyń uzatylý toıy bolyp jatyr eken. Toı ústinde qyzdyń ótinýi boıynsha, Segiz seri «Qarǵash» ánin osy Qarlyǵashqa arnap shyǵarady. Al joǵaryda aıtqan «Jyloı» ánin Kishi júz Noǵaıly rýynan shyqqan Baqytjamal Kenjebaı qyzyna shyǵarǵan. «Jyloı» ániniń sózi de buzylyp aıtylyp júr, onyń durysy bylaı:

Túz tóbe tań qalarsyń tuzyn kórseń,
Jyloıdyń shattanarsyń qyzyn kórseń.
Jorǵańnan tússeń qaıtyp mine almassyń,—
Jamaldyń sýǵa barǵan izin kórseń.
Ońasha sóılesýge. emin-erkin,
Jigitti ıtermeler jastyq shirkin!
Jyloıǵa at terletip kelgenińde,
Jamaldan jupar ańqyr dúrkin-dúrkin.
Arǵymaq, jibek jaldy adaıda bar,
Aqsha júz jazyq mańdaı noǵaıda bar.
Kez kelgen qyzdyń bári kórkem emes,—
Jamal qyz botakózdi Jyloıda bar.

Segiz seri ánshi, aqyn, kompozıtor bolýymen birge, qobyzshy, sybyzǵyshy ári dombyrashy da bolǵan dedik. Shyǵarǵan ánin osy aspaptarmen ózi oryndap, el arasyna taratqan.

Áıgili boldy jurtqa ónerimiz, Artyp júr jas bolsaq ta bedelimiz. Jankúıer dos-jaranym kóp bolǵan soń, Jaıyldy elden - elge óleńimiz...

Segiz seri birneshe qıssa - dastan, júzdegen óleń, án, kúı shyǵarsa, onyń Janqısa, Shynıaz, Óske, Orynbaı, Kóshen, Arystanbaı, Shóje sıaqty zamandas aqyndary, Birjan sal, Shárke sal, Óteýli, Baıeke, Nurkeı, Mergenbaı, Kórpe, Toǵjan sıaqty shákirt aqyndary ol týraly «Maqpal — Segiz» atty (jıyrma varıantty) ǵashyqtyq dastan jyrlaǵan. Bulardan keıin «Maqpal — Segiz» oqıǵasyn Kishi júz Balqy Bazar Ońdasynuly jyraý jáne Nurym aqyn jyrlady. Sóıtip, «Maqpal — Segiz» oqıǵasyn jıyrma úsh aqyn jyrlaǵandyqtan, bul dastannyń sonsha varıanty bolǵan. Bul arada mynany aıtýymyz kerek. Alǵashqy jyrlanǵan «Maqpal — Segizdiń» oqıǵasy shyndyqqa sáıkes keledi. Sebebi, ol aqyndar Segizdi kózben kórgen zamandas adamdar. Al dastannyń sońǵy eki varıanty el aýzyndaǵy ańyzǵa qurylǵan, sebebi Bazar da, Nurym da Segizdi kórmegen. Sonda da olar el aýzyndaǵy ańyz-áńgimege súıenip otyryp, úlken mashyqpen, shyndyqqa sáıkes etip sýrettep jazǵan.

Joǵaryda atalǵan jıyrma bir aqynnyń bári de Segizben úzeńgiles bop, toı-dýmanda el aralap, án aıtyp birge júrgenin shejire - derekter aıqyn dáleldeıdi. Segiz seri sonyń bárine de top jarma talantymen, aqyndyq, ánshilik ónerimen úlgi kórsetken. Máselen, Shóje aqynǵa zaǵıp adam dep, Segiz at báıgesi, balýan, mergendik báıgesinen túsken oljasynan úles berip, kómektesip júredi eken. (Segizdiń balýandyǵy, mergendigi, sheshendigi óz aldyna másele). Eldi shaǵystyrýdy ádet qyp úırengen Baǵanaly naıman Sandybaıdyń Erdeni men Qońyrqulja tóre Qudaımendeuly bir joly Shójeni Segizge aıdap salady. Bir toı ústinde ol daǵdysynsha Shójege jasy úlken dep sálem beredi. Sonda Shóje sálemin almaı:

Degende aǵy - daǵy, aǵy - daǵy,
Shójeniń taqyldaıdy til men jaǵy.
Kereıdiń Serisinen jeńilmeske,
Ákemniń kótere gór árýaǵy,—

deıdi. Sonda Segiz seri:

Sóıleıtin seniń sóziń aǵy - daǵy,
Sendeıdiń taqyldaıdy til men jaǵy.
Ákeń Qarjaý — býra janyshtap apanda ólgen,
Qaıdan kótersin ákeńniń arýaǵy»,—

dep ony jeńedi. Keıin Segizden keshirim surap, óz qatesin túsingen Shóje onymen dostasyp ketken deıdi.

Jańbyrshy berish Shynıaz aqyn Jubatuly (1816—1889) Edildiń salasy Tepter ózeni boıyndaǵy Isataı ordasynda Segiz serimen kezdesip, tanysady. Shynıazdyń ózi keremet ánshi eken. Segiz seriniń batyr tulǵasyna súısingen ol birden ánge basady.

Maıdanda dańqyń shyqqan batyr qurbym,
Jyrymen topty jarǵan aqyn qurbym.
Naıza ustap elim úshin atqa mindim,—
Ne nasıhat aıtasyń maǵan, qurbym,—

deıdi. Sonda Segiz seri:

Sóıleıtin bir kisideı sóziń de bar,
Shamshyraq kóretuǵyn kóziń de bar.
Ne nasıhat aıtaıyn, Shynıazym,—
Nasıhattyń barlyǵy ózińde bar,—

dep, Shynıazdyń qolyn alyp serttesken eken.

Birde Segiz seri men Nıaz seri qastarynda Shynıaz aqyn bar, ergen kóp qolymen Qaldybaı Qosaıaqulynyń aýlyndaǵy patsha abaqtysynan qashyp kelgen Isataı, Mahambet kóterilisiniń myńbasy, ataqty sarbaz Úbi Ýsaulyna izdep barypty. Segiz seri ózinen jeti jas úlken Úbi batyrǵa óleńmen sálem beredi:

Assalaýmaǵalaıkým, Úbi sabaz,
Keldiń be aman-esen jigit shahybaz.
Oraldyń asý-asý belin basyp,
Dám - tuzy eldiń tartyp, eı, ónerpaz.
Úbi, aman keldiń be, kózdiń nury,
Sen kelgen soń ashyldy kóńil kiri.
Alladan dostyq úshin tileýshi edim,—
Qolda dep er Úbiniń kámil piri.
Batyrym, qutty bolsyn qadamyńyz,
Qaıyrly bolsyn kelgen talabyńyz.
«Sardar kep, qashan bizdi basqarar»,— dep,
Elińde kútip otyr adamyńyz.
Túsip eń abaısyzda qurǵan torǵa,
Qulatpaq bop júrgende jaýlar orǵa.
Aıdalyp ıt jekkenge baryp qaıttyń,
Tutylyp qapıada qandy qolǵa.
Ustaǵan han, patshanyń jendetteri,
Buǵaýlap aıaq-qoldy kisendedi.
«Úbideı alyp erler qashpasyn»,— dep,
Abaqty terezesin temirledi.
Sony da kózben kárdiń Úbi batyr,
Kek degen ishińizde qaınap jatyr.
«Jarlyǵa teńdik kúndi áperem»,— dep,
Kezinde ǵasker jınap, tiktiń shatyr.
Pisirip keýdeńizde erlik nanyn,
Qol bastap buqaraǵa ashyp janyń.
Laqtyryp shyjym naıza, dáldep qadap,
Jaýlardyń shashtyń talaı aram qanyn.
Shyǵaryp deneńizden erlik býyn,
Kóterip azattyqtyń jasyl týyn.
Qorshaýǵa ap qan maıdanda tutqyn etip,
Shyńǵyrttyń ushyqtardyń sum men qýyn.
Sózińdi tyńdap edi halqyń uıyp,
Sol shaqta sardar boldyń jasań jıyp,
Shamańsha jaýǵa qarsy maıdan ashyp,
Alystyń jendetterdiń moınyn qıyp.
Erligiń ańyz bolyp el kóshkendeı,
Ekpiniń qatty bopty jel eskendeı.
Buıryǵyń sarbazǵa aıtqan eki bolmaı,
Eripti sońyńa qol áý deskendeı.
Shyrmalǵan kemeńger kóp qurǵan torǵa,
Bolsa da neler júırik, sheshen jorǵa.
Ózińdeı asyl erler qarsy turdy,
Halyqty zar jylatqan kúshi zorǵa.
Qarsy bop patsha aǵzamǵa on jetide,
Qol bastap Sarytaýǵa qonyp ediń.
Kishi júz on eki ata Baıulyda,
Noǵaıǵa starshına bolyp ediń.
El erip, kemelińe tolyp ediń.
Aldaǵy bolar isti sholyp ediń.
Halqyńnyń keleshegin jastaı oılap,
Armannyń muhıtyna shomyp ediń.
Jón aıtyp ósekshiniń tilin tyıdyń,
Dushpannyń el shabatyn moınyn qyıdyń.
«Sary bala, qara qazan qamy úshin»,— dep,
Kúreske beldi býyp, sarbaz jyıdyń.
Alynyp qoldan kisen, temir buǵaý,
Elińe keldiń, mine, endi esen-saý,
Tosqaýyl baqytqa jasamaqqa,
Umtylar áli - daǵy ańdyǵan jaý.
Solardan ardagerim saqtanǵaısyń,
Abaılap aldy-artyńdy baıqaǵaısyń.
İriktep eń senimdi serik ertip,
Dushpannan kek alýǵa attanǵaısyń.
Bastashy kúresýge eldiń erin,
Tarqatshy jarlylardyń qaıǵy - sherin.
Batyrym, joryqtaryń sátti bolyp,
Árdaıym dýman bolsyn júrgen jeriń.
Qarsy alar Kishi júzdeı elińiz bar,
Arystan, Janǵojadaı belińiz bar.
Batyrym, basshy bolsań alamanǵa
Qostaıtyn tolyp jatqan erińiz bar.
Eset pen Asanbekteı babańyz bar,
Isataı — Mahambetteı aǵańyz bar.
Qysylsaq qoldyń ushyn beretuǵyn,
Alshynda Baıulyndaı panańyz bar.
Basqarar buqarany shamańyz bar,
Han, patsha puly jetpes baǵańyz bar.
Tý ustap, tulpar minip, jaýǵa shapsań,
Eretin Ysyq, Shaıhy  Tanańyz bar.
Er Úbi qataryńnyń danasysyń,
Aq saýyt, altyn tonnyń jaǵasysyń.
Keshegi Er Syrymǵa sardar bolǵan,
Ýsadaı bahadúrdiń balasysyń.
Dushpanǵa óz tusynda boı bermegen,
Qazaqqa han balasyn teń kórmegen.
Syrymnyń daýyldatqan joryǵynda,
Babańyz tý ustaǵan Er Tólegen.
Er Úbi bir emes pe, bizdiń maqsat,
Bizge joq han, patshadan endi jaqsy at.
Belgisi shyn dostyqtyń kóriner edi,
Qol bastap, tize qosyp, jaýdy shapsaq.
Endi biz dos bolaıyq qıamettik,
Ózińdi kezdeser dep úmit ettik.
Tap búgin sáti túsip jolyqtyq biz,
Maqsatqa oılap júrgen aqyr jettik.
Men kelgen Orta júzden edim seri,
Bizderge sarbaz boldy eldiń eri.
Ózińdi dos tutýshy atym Segiz,
Mingenim túrikpenniń qarakeri.

Sodan Úbi Segiz seriniń qolyn alyp, ekeýi serttesip dos bolady.

Sondaı-aq Jáńgirhan, Baımaǵambet sultan, Shyman tóre, Egiz, Balqy, Shombal, Bıǵana, Qarakóben, Qaraýylqoja sıaqty eldi qanaýshy shonjar - bılerdiń, olardy qoldap -qorǵaýshy patsha ókimetiniń otarshyl ákimderiniń jaýyzdyǵyn Segiz óz óleńinde batyl áshkereleıdi.

Bókeıdiń han balasy Jáńgir tóre,
Jylatqan Kishi júzdi áńgi tóre.
Saraıdan báıge attaryn alǵanymda,
Ordadan shyǵa almady - aý máńgi tóre.
İshinde kóp jylqynyń ósken bula,
Astymda oınaqtaıdy Jáńgir qula...

degen joldar Segizdiń er júrek, qol bastaıtyn batyr bolǵanyn dáleldeıdi. Ol el aralap saldyq, serilik qura júrip Isataı, Mahambettiń erligin pash etedi, aqyndyq ónerin halyq kóterilisi jolyna baǵyttaıdy. Qazaq batyrlaryn Syrym Datuly sıaqty kóterilis kósemi bolýǵa úndeıdi, halyqty eki jaqty qanaýǵa qarsy kúreske shaqyrady.

Kórgen soń zalymdardyń alapatyn,
Ulyqtyń tartyp mindim tulpar atyn.
Jetim-jesir, momyndy qorǵaý úshin,
Jumsaldy boıymdaǵy kúsh-qýatym.
Dushpannan eldiń malyn júrdim qoryp,
Aýylyn han-sultannyń taǵy toryp.
Sheńgelin qalaıyqqa batyrdy - aý depti,
Jasadym Qoqan jaqqa batyl joryq.
Tý ustap ertip júrdim qalyń qoldy,
Ádilet joryǵynda jolym boldy.
Úsh júzge Segiz seri atansam da,
Eldi oılap jas júregim sherge toldy.
Bolǵan soń qyrsyq shalǵan zamanymyz,
Qalaısha bosqa ezilip júre alamyz.
Jem bolyp el qanaǵysh zalymdarǵa.
Qashanǵy qorlyǵyna kóne alamyz?!.
Itshilep júrgenmenen eshteńe ónbes,
Jastyq shaq, tirshilikte eki kelmes.
Kezinde eldiń qamyn oılamasań,
Eshkim de seni qoldap kómek bermes.
Muń-zaryn jarlylardyń tyńdamasa,
Kedeıdiń jaǵdaıyna kóz salmasa,
Ulyqtyń menmensigen keregi joq,
Esirkep kem-ketikke qaramasa.
Tatarda qurdasym bar Marjandaı,
Qolyna onyń da júr bılik tımeı.
Sabazdyń shalqaqtaıtyn zamany joq,
Sonda da ulyqqa júr basyn ımeı.
Aıdos bı qaraqalpaqta dosym edi,
Jaz bolsa tikken shatyr qosym edi.
Joryqtan sharshap kelsem, oı sergiter,
Án men kúı kóńilimniń qoshy edi.

Bul óleń-jyrdan halyqtar dostyǵynyń, týystyǵynyń jyly lebi esip turǵandaı.

Segiz seri 1845 jyly súıindik arǵyn eline barǵan bir saparynda sol eldegi Sátpaı Shótikuly esimdi jas myrzanyń áıeli jańadan bosanyp, ul tabady. Sol ulyna Sátpaı qyrqyna deıin at qoımaǵan eken. Balanyń qyrqynan shyǵar toıyna Segiz seri shyqyrylyp, odan balaǵa at qoıyp bata berýdi ótinedi. Sátpaıdyń tilegin qabyl alǵan Segiz seri balaǵa Imanjan dep at qoıyp, «Bul balany erkeletseńder, Imantaı dep atarsyńdar» — dep balaǵa bylaı bata beredi.

Ánet bıdeı elińniń aǵasy bol,
Halqyńnyń Qazybekteı danasy bol.
Jer, sýdy jaý qalmaqtan qorǵap qalǵan,
Bógenbaıdaı jurtyńnyń panasy bol.
Er Syrymdaı halqyńnyń kósemi bol,
Toqsan bıdeı Úsh júzdiń shesheni bol.
Kereıde Belgibaıdaı bilekti bol,
Berishte Isataıdaı júrekti bol.
Áıteke, Tóle bıdeı aqyldy bol,
Mahambetteı elińniń aqyny bol.
Tursynbaıdaı halqyńnyń batyry bol,
Bekentaıdaı sátti iste maquldy bol.
Tilen bıdeı tulǵaly, súıekti bol,
Kereıde Turlybekteı tirekti bol.
Baıdalydaı ár iste kerekti bol,
Tátáıdeı minsiz, ásem retti bol.
Arǵynda Aqqoshqardaı dáýletti bol,
Kereıde Itikedeı sáýletti bol,
Qypshaqta Balqojadaı baqytty bol,
Áz Táýkedeı árdaıym taqytty bol.

Kereıde Kıikbaıdaı bataly bol.
Óz týysyń Shoń bıdeı ataly bol.
Qojabergen babadaı kıeli bol,
Kereıde Eseneıdeı bıeli bol.
Álimde Arystandaı súbeli bol,
Shóńke men Itemirdeı túıeli bol.
Óz atań Edigedeı bedeldi bol,
Maral men Qoılybaıdaı ónerli bol.
Aqylǵa Alshynbaıdaı kemeldi bol,
Kereıde Tilenshi bıdeı arýaqty bol,
Tolybaı synshy sekildi ardaqty bol,
Buhar men Úmbeteıdeı daryndy bol.
Jabaı men Jasynbaıdaı qarýly bol,
Ersary men Asqaptaı azýly bol.
Tobyqty Qunanbaıdaı alymdy bol,
Eset pen Bákenbaıdaı shalymdy bol.
Eskeldi men Balpyqtaı sabyrly bol,
Jánibek pen Kóshekteı qadirli bol.
Kereıde Aqpanbetteı aıbatty bol,
Qanjyǵaly Jantaıdaı qaıratty bol.
Oljabaı men Qurbandaı tózimdi bol,
Tátiqara jyraýdaı sezimdi bol.
Malaısary batyrdaı dańqty bol,
Aldabek pen Aıtpaıdaı shabytty bol.
Aýlabaıdaı ataqty namysty bol,
Jurtqa jaǵyp árqashan dabysty bol.
Tirshilikte árdaıym tabysty bol,
Halqyńa qyzmet etip paıdaly bol.
Bapan bıdeı daýly iste aılaly bol,
Jastarǵa hat tanytar moldasy bol.
Saqqulaqtaı elińniń jorǵasy bol,
Salǵaradaı kóp jasap júzge kelip.
Zilǵaradaı mal-basyń ósip-ónip,
Baqyt qusy qonyp basyńa.
Dáýlet qus kelip ornasyn.
Imantaı seni ár ýaqyt.
Alla, arýaq qoldasyn.
Áýlıe men ánbıe,
Bar páleden qorǵasyn.
Óshikken saǵan dushpannyń,
Sirá da joly bolmasyn,
Ámir-Temir kósemdeı kóregen bol,
Atymtaı, Jomart sıaqty,
Qoly ashyq, myrza beregen bol!

Sátpaı myrzanyń Segiz seri batyrdan bata alǵan sol balasyn óse kele áke-sheshesi Imantaı dep atap ketedi. Ol keıinnen qazaqtyń ataqty ǵalymy bolǵan Qanysh Sátpaevtiń ákesi Imantaı degen kisi eken.

Segiz seriniń 1842 jyly jazda Eseneı ordasynda bas qosqan Kereı — Ýaq, Atyǵaı — Qaraýyl eliniń basshy adamdarynyń ótinishi boıynsha shyǵarǵan «Ǵumyr» atty termesi de onyń sheshendigin, tapqyrlyǵyn, oıynyń dáldigin aıqyndaı túsedi.

Ordada májilis qurǵap aǵalarym,
Aqylgóı el qamqory danalarym.
Qazaqta úlken batyr iri aqyn dep,—
Artyqtaý maǵan bergen baǵalaryń.
Bas qosyp osy otyrǵan jaq sylarym,
«Er Segiz án shyrqa» dep qolqaladyń.
Ǵumyryn adamzattyń jyrǵa qos dep,—
Báriń de ótinish qyp kóp suradyń.
Tilekti sizder aıtqan jek kórgem joq.
Basymnan uzaq jasty ótkergem joq.
Sózimde jańsaq bolsa uıat bolar,—
Ǵumyryn adamzattyń teksergem joq;
On jasta men ashyp em jyrdyń kózin,
Dál kázir jıyrma beske kelgen kezim.
Áleýmet osy otyrǵan sóge kórme,—
Egerde olqy shyqsa óleń sózim.
Úsh júzge dańqym shyqqan Segiz seri,
Atandym jas shaǵymnan erdiń eri.
Azyraq ǵumyr jaıyn baıandaıyn,
Halqymnyń bas qosqanda júırikteri.
Men júrmin Bozshubardy baptap minip,
Bilinbeı ótip jatyr ýaqyt jyljyp.
Jastyq shaq káriliktiń bárin baıqap,
Shyǵaram jıyrma bir aýyz óleń qylyp,
Adamnyń alǵashqy jas bóbek jasy,
Odan soń balbyraǵan sábı jasy.
Ot júrek, balǵyn bilek baldyrǵanǵa,—
Túsedi kórgen jannyń yqylasy.
Qoıandaı bes degen jas orda oınaǵan,
Súımeýine eldiń erik eki qoımaǵan.
Gaýhardaı alýan tústi jalt-jult etip,
Qarasań dıdaryna kóz toımaǵan.
Ylaqtaı on degen jas oınaqtaǵan,
Jalańash taıǵa minip jaıdaqtaǵan,
Bir jas bar odan ári on bes degen,—
Jastyq shaq eshnárseni oılatpaǵan.
Jigitke jıyrma bes jas jetken kúni,
Boıynan balalyqtyń ketken kúni.
Jalyny da jıyrma jastyń basylmaǵan,-
Jigittiń jaqsy bolary bep-belgili.
Bir jas bar otyz degen oınaıtuǵyn,
Oıynǵa asyr salyp toımaıtuǵyn.
Bas qýrap áıel alyp bala súıip,—
Mal jıyp sharýany oılaıtuǵyn.
Otyz bes óner taýyp bolǵan kúniń,
Nurlanyp báısheshekteı tolǵan kúniń.
Kúni - qaırat aqyl-oıyń kámil jetip,
Tentekke tıý aıtar qorǵan kúniń.
Jigitke qyryq degen qylysh eken,
Toqtalar táýbá qylyp bir is eken.
Qyryqqa jasyń kámil tolǵannan soń,
Toqtalǵan sabyr qylyp durys eken.
Qyryq bes qıý keter kóńil toqtap,
Ótkenge ókinemiz beker joqtap.
Aǵalar tirshilikke shúkirlik et,—
Atamyz adamzattan qalǵan soqpaq.
Elýde ebiń taýyp eńkeıgenmen,
Bıikke qolyń jetpes kórkeıgenmen.
Ár nárse qysqa jiptiń kúrmeýindeı,
Boıyńda belgili óner siltegenmen.
Jas eken elý bes te eskergendeı,
Boı tartyp jamandyqtan seskengendeı.
Aǵalar jas kúninde kórgen qyzyn,
Uıyqtap tar tósekte tús kórgendeı.
Bir jas bar alpys degen qaqpan bolar,
Qymtalmaı omyraýyń talqan bolar.
Kelip men balaǵa bedel bolmaı,
Azyǵyń tóńkerme men talqan bolar.
Alpys bes beleńderdiń asýyndaı,
Sol kúnde belgili bolar jasýyn - aı.
Jas shirkin, sodan ári eshteńe emes,
Bolady jas kelinniń shashýyndaı.
Bir jas bar jetpis degen kisendeýli,
Pendeniń qylsa jumys isi ónbeıdi.
Batyrlyq, palýandyq, erligińdi,
Qansha aıtyp tolǵansań da jurt senbeıdi.
Jetpis bes jer taıanbaı tura almaısyń,
Qolyńa taıaq, almaı júre almaısyń.
Baq-dáýlet óz basynda tapshy bolsa,—
Sóz - dúken tórde otyryp qura almaısyń.
Bir jas bar seksen degen selkildegen,
Aǵaryp saqal-murtyń jelpildegen.
Keıingi balalarǵa qadir ketip,
Sher bitip kókiregiń kúrkildegen.
Bir jas bar seksen besteı dirildegen,
Esh sóziń iltıpatqa ilinbegen.
Dýmandy jastyq shaǵyń eske tússe,
Bolarsyń jas balasha kúlimdegen.
Bir jas bar toqsan degen balaqandaı,
Tarylyp keń dúnıe alaqandaı.
Belden qýat, dizeden dármen ketip,
Bolarsyń jańa týǵan balapandaı.
Toqsan bes uıadaǵy jumyrtqadaı,
Mujylyp eti arylǵan omyrtqadaı.
Buralyp aıaq-qoldyń áli bitip,
Kúzdegi ıleýdegi qumyrsqadaı.
Aldyńnan júz kórinip bulǵaqtaıdy,
Et ketip qalǵan súıek qý taqtaıdy.
Ant aýyp, azyp týǵan sum zamanda,—
Pendege júz degen jas ustatpaıdy.

Segiz seri ózge ónerimen qosa úlken shejireshi — jylnamashy da. Ózi el aralap óleń aıtyp, án salyp, kúı tartyp, sal-serilik quryp júrgende qazaq halqynyń shejire -tarıhyn da mol jınaǵan. «Aqyndyqtan shejireshilikti bólip alýǵa bolmaıdy,— degen ol. Shejire — ata aıtysý úshin emes, týys adamdar bir-birimen qyz alysyp qoımaý úshin, kimniń kimge jaqyn ekenin bilý úshin de kerek». Ol jınaǵan qazaq halqynyń shejire -jylnamasy Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýtynyń Qazaq SSR tarıhy bóliminde jáne Qazaq SSR kene mádenı, tarıhı eskertkishterdi qorǵaý qoǵamynyń Ortalyq sovetinde saqtaýly tur. Al óleń-jyrlary, qıssa - dastandary, án teksteri, jumbaq óleńderi, sheshendik sózderi akademıanyń Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba jáne tekstologıa bóliminde ekenin joǵaryda aıttyq. Sol óleńderiniń ishinde «Ósıet» degen óleńi búgingi jastarymyzǵa úlgi-ónege bolarlyqtaı.

Bútindelgen aqyl-es,
Qadirli jas — jıyrma bes.
Juldyzdaı aǵyp ótken soń
Shaqyrsań da, ol kelmes.
Ókingenmen túk ónbes,
Kózge qaıta kórinbes.
Oılaǵanmen bolmaıdy,
Ǵumyryń zaıa bolar esh.
Jigit bol gúl jaınap,
Maıdanda kórin atoılap.
Qalyń sarbaz basqar da,
Tulparǵa min, bel baılap,
Saýyt kıip saılanyp,
Belge semser baılanyp.
Qyzyldy - jasyl tý alyp,
Jasaqty shyq aınalyp.
Ár jaǵdaıdy eskerip,
Ǵaskerdi shyq tekserip,
Joryqqa shyqsań aqyldas,
Jaqsylardy es kórip.
Aqyn bol da, ánshi bol,
Tyńdaýshy jıyn bolsyn mol.
Ónegeli jyr jyrlap,
Halaıyqqa kórset jol.
Jazyqsyz elge urynba,
Beker bosqa qyrylma.
Oıshyl kózdi salyp qoı,
Kóz - ushy tý qyrymǵa.
Baptap báıgi at, júırik min,
Bes qarýdy asyn da.
Jaqsynyń sózin qulaqqa il,
Nazar salma masylǵa.
Juǵysa bil asylǵa,
Joldas bolma masylǵa.
Kez keltirer jamandar,
Kókten túser jasylǵa.
Ótirik sózden bol aýlaq,
Ósekten qash boı saqtap,
Halqyń úshin qurban bol,
Qashpa jaýdan taısaqtap.
Bola kórme maqtanshaq,
Bolma bosań, jasqanshaq.
Tirlikte qorqaq, ez bolma.
Ótsin durys jastyq shaq.
Ashýly bolma barqyldap,
Oına da kúl qarqyldap.
Qataryńnyń aldy bol,
Top ishinde jarqyldap.
Nasıhat aıt halqyńa,
Paıdań tısin jalpyǵa.
Kóp tyńda da, az sóıle,
Orynsyz sóılep shalqyma,
Jastyqta qalma qapyda,
İlgeri umtyl talpyna.
Keń bola kór, mort bolma,
Daýly iste tússeń talqyǵa.
Bas qurasań, jaıly bol,
Ul menen qyz, jaryńa.
Árqashanda syıly bol,
Ál-qýatyń barynda.
Halqyńa bol bedeldi,
Qataryńda ónerli.
Ózińnen jasy kishige,
Keńesińdi aıt keleli.
Jigit bolsań bilekti,
İńǵaıly bol júrekti.
Sulýdy tańdap, súıip al,
Túr-tulǵasy retti.
Aǵalyq jastarǵa aıtar ósıetim,
Tirilikte asy. bolsyn qasıetiń.
Daý-janjal, barymta, urlyq kásip emes,
Óner men bilimge aýsyn bar nıetiń.
Úlgi alma, el qanaǵysh bek pen bıden,
Urydan esiń bolsa, múlde jıren.
Jetkinshek, sizderge aıtar úlgi ónegem,
Barynda densaýlyqtyń óner úıren.

Segiz seri óz jigitterimen ózimiz aıtqan Janǵoja batyrdyń aýylynda qonaq bolyp Syr, Aral, Qarataý elin aralap 1838—ıt jylynyń kúzine deıin júredi de, aqyry sarbazdaryn ertip óz eline Qyzyljardaǵy kereılerge oralady. Jolshybaı Amanqaraǵaıǵa kelip jetkende sarbazdary, atqosshylary Abbas, Sádý, aqylshysy — Asanbek sheshen, biri Segizge: «Batyr, Kishi júzge Nıaz seri ekeýińiz ǵana kelip edińiz, elge oralǵanda bes júz otyz segiz adam boldyńyz. Endi bárimiz de sizdiń adambyz, birge qalamyz. Ár adamǵa týǵan jeri — ystyq. Týǵan jerge degen saǵynyshyńyzdy bildirip, bir án shyǵaryńyz»— depti. Jigitteriniń tilegin qabyl alǵan Segiz, «Jaraıdy, men án shyǵaraıyn, atyn ózderiń qoıyńdar» depti de, án shyǵarypty. Olar mazmunyna qaraı bir aýyzdan ánniń aty — «Týǵan jer» bolsyn depti. (Bul málimet Qazaq SSR Ǵylym akademıasyndaǵy kereı shejiresinen alyndy).

«Gúltóbe — Mamanaıym týǵan jerim,
Kindik kesip, kirimdi jýǵan jerim.
Jalańash, jalań aıaq jar basynda,—
Kóılek sheship kóbelek qýǵan jerim.
Jaralyp dúnıege kelgen jerim,
Jalǵannyń qyzyǵyna engen jerim.
Bosanyp altyn uıa, tar qursaqtan,
Aımalap ana sútin emgen jerim.
Raqatty shárbat sýyn tatqan jerim,
Qyzyqqa alýan túrli batqan jerim
Jamylyp jasyl shilik jazdyń kúni,
Saırandap jigit-jeleń jatqan jerim.
Sadaqty jastaıymnan tartqan jerim,
Bórisin, elik, kıik atqan jerim.
Ushyrap patsha ákimi qýǵynyna,
Tulparmen kún-tún demeı jortqan jerim.
Aýzynan kórkem qyzdyń ópken jerim,
Qymyzǵa, qazy-qarta bókken jerim.
Jyrymdy ózińe arnap tókken jerim,—
Saǵyndym kórmegen soń kópten, jerim.
Aqsúıek, asyq oınap, asyr salyp,
Átkenshek, altybaqan tepken jerim.
Boı túzep, sándi kıim kıgen jerim,
Bilim ap, es ózime tıgen jerim,
Ósirip, tárbıelep, jaqsy baýlyp,
Bap-balǵyn jetkinshekti súıgen jerim.
Tarqatyp jastyq kúnniń sher - qumaryn.
Buraltyp gózeldermen kúlgen jerim.
As pen aıt, toı-jıyndy qur ótkizbeı,
Saırandap saýyq quryp júrgen jerim.
Mamanaı — saǵyndym ǵoı salqyn belim,
Buqpakól — janǵa jaıly shalqar kólim.
Kózimnen bir kezderde bulbul ushtyń,
Orta júz Ashamaıly Kereı elim.
Ár kimniń týǵan jeri — Mysyr shahary,
Mekke men Medınedeı bolǵan jerim.
Beıne bir men kári qyz tórkindegen,
Men kelem kórsem degen sertimmenen.
Dámi tartyp Edil, Jaıyq óńiriniń,
Kezinde taǵdyr shirkin keltirmegen.
Kóp elge kózben kórgen jalǵan emes,
Júıriktiń biri edim ǵoı serpindegen,
Aırylyp qapıada Maqpal qyzdan,
Kebim kóp jas júrekte shertilmegen.

Segiz seri Kereı eline mal qystatýǵa kelgen Naımannyń Jaýǵashtysy Elǵun myrzanyń on jeti jasar Yrysbıke degen qyzymen tanysyp, káp uzamaı alyp qashady. Yrysbıke keıin balýan shesheı atanǵan synyqshy, ánshi kisi bolǵan. Áıel alyp bas quraǵannan keıin Segiz seri óz aýyly Mamanaıda musylman medresesin ashqan, oıyn-saýyq úıin uıymdastyrǵan. Ol ashqan qolóner sheberhanasynda Segizdiń jigitteri zergerlikpen, órimshi, oıýshy, etikshi, ýyq, kerege, shańyraq, kebeje jasaýshy ónerimen aınalysqan eken. Olar jasaǵan buıymdar arqa elinde osy ǵasyrymyzdyń basyna deıin kelip jetken.

Segiz seri óz óleńderin, shejire - sheshendik sózderin bastyrýǵa talaptanyp, hatqa túsirgen. Biraq ol armany oryndalmaı el jaılaýdan keshkende aýyryp, 1854— barys jyly tamyz aıynda qaıtys bolady. Denesi aqynnyń óz ósıeti boıynsha, Dos kóliniń jaǵasyna jerlenedi. (Soltústik Qazaqstan oblysy, Tımırázev aýdany, Dokýchaev atyndaǵy sovhozdyń jeri).

Segiz seri qaıtys bolǵanda oǵan arnap qyryq bes aqyn joqtaý shyǵarǵan. Onyń bir shákirti Qýat aqyn Yrysbekuly óz joqtaýynda bylaı deıdi:

Qyryq bes shákirt ár úıge
Bólinip joqtaý shyǵardyq,
Sal Segizdiń erligin,—
Pende bolsa uǵarlyq.

Sonaý alystaǵy Saratov jerinen kelip joqtaý aıtqan aqyn Shynıaz Jubatuly:

Artyqsha týǵan dosymyz,
Aýmaı ótken dosyńyz.
Suńqardan sizdeı aıyrylyp,
Bolmaı tur kóńil hoshymyz. —

deıdi. Al Jamanqul Dosjanuly Dándibaev aqyn (1824—1901 j. j.) 1854 jyly Segiz serige arnap shyǵarǵan joqtaýynda onyń qyryq qıssa, jetpis bes án, elý bes kúı shyǵarǵanyn bylaısha jyrǵa qosady.

Saldyq qurǵan ustazym
Nıazdy ertip qasyna
«Gaýhartasty» shyǵarǵan,
On segiz kámil jasynda.
«Kisem sulý» ánin de
Tap sol jyly shyǵarǵan.
«Qyz Jibekti» dastan ǵyp
Shyqqan batyr qumardan.
«Qozy Kórpesh - Baıannyń»
Shyǵaryp qos nusqasyn
Alǵys aldy el jurttan,
Segiz seri ustazym.
Qyryq, qıssasyn Segizdiń
Ózim elge tarattym,
Jyrlarynan nár alyp
Bas paıdama jarattym.
Jetpis bes ánin Segizdiń
Aıtyp júrdim ár jerde.
Elý bes kúıin batyrdyń
Tartyp berdim ár elde.

Segiz seriniń balasy Mustafa batyrǵa shákirt bolǵan áıgili ánshi-kompozıtor Balýan Sholaq Baımyrzauly (1864—1919 j. j.) 1896 jyly jazda kishi júz eline barǵan saparynda shyǵarǵan óziniń «Besti qońyr» atty óleńinde Segizdi bylaı dep jyrǵa qosady:

Segiz seri batyrdy kórgenim joq,
Kórmesem de estimeı júrgenim joq.
Birjannan qanyp, onyń jolyn qýdym,—
Jaqsyny odan artyq bilgenim joq.
Men Sholaq sol Segizge eliktedim,
Syıladym jasy úlkendi jelikpedim,
Qurbydan kúshim artyq bolsadaǵy,—
Eshkimdi jamansyń dep kemitpedim...
Baılardyń esiginde júrmeı jalǵa,
Jasymnan shákirt boldym Birjan salǵa.
Segizdiń Mustafasy qamqorshy bop
Úıretti ár túrli óner bizdeı narǵa.

Qazaq halqynyń asa talantty aqyny Maǵjan Jumabaevtyń, Segiz serige arnap 1915 jyly «Segiz seri» atty uzaq dastan jazǵanyn bilemiz. Bul dastan:

Sholaqtan buryn alyp Segiz ótken,
Aıbary dushpandaryn titiretken.
Dabylyn er Segizdiń estigende,
İsteri ulyqtardyń keri ketken,—

dep bastalady. Dastannyń oqıǵasy mynadaı. Batys Sibir general-gýbernatory Gorchakov myrzanyń serýenge shyqqan Valentına atty sulý qyzyn toǵaıda jasyrynyp júrgen orys qaraqshylary qapıada kúımesimen, atymen ustap alyp qashady. Kóshirin baılap tastaıdy. Toǵaıda qolǵa túsken qyz jan daýsy shyǵyp jylaıdy. Osy sát Omby shaharynan jol júrip eline qaıtyp bara jatqan Segiz seri shyńǵyrǵan daýysty esitip toǵaıǵa sýyt jetip keledi. Astynda aqboz aty, ústinde saýyty, qasynda sarbazdary bar eńgezerdeı Segiz serini kórgen qaraqshylar qorqyp qyzdy tastaı qashady. Segiz seri qyzdy kónshirimen qosa aman-esen úıine ákelip anasynyń qolyna tabys etedi. Bul oqıǵany esitken gýbernator bir kezde ózi qýdalaǵan Segizdiń adamgershiligine tań qalady. Burynǵy kıkiljińniń bárin umytyp Segiz serimen jaqyn dostasýǵa qam-qareket jasaıdy...

Maǵjannyń «Segiz seri» dastanynda kórkem tilmen keremetteı sýretteletin biz biletin bir oqıǵa osy.

Maǵjan qasyna Birjan Berdenov, Seıitkereı Maǵazov degen sol kezdegi elge belgili eki aqyndy ertip, osy dastanyn Shúregeı kóliniń jaǵasynda otyrǵan Segiz seriniń úshinshi balasy Musaıynǵa aparyp tabys etedi. Berdenov pen Maǵazov ekeýi de Segizge arnap dastan shyǵarǵan aqyndar. Musaıyn bulardy taı soıyp qonaq etip, attanarda úsh aqynnyń úsheýine de túlki ishik kıgizip, Maǵjanǵa kúmis er-turmanmen qara kók jorǵa mingizgen deıdi.

Biz Maǵjan Jumabaevtyń «Segiz seri» atty dastany jaıyndaǵy málimetti jas kezinde Qyzyljar medresesinde Maǵjanmen birge oqyǵan shejireshi Málik Ramazanulynan (Shyńǵys Ýalıhanovtyń jıeni) 1457 jyly jazda Kókshetaý oblysynyń Rýzaev aýdanyndaǵy «Rýzaev» sovhozynda kezdestirip jazyp alǵan edik.

Segiz seriniń Yrysbıkeden týǵan Mustafa, Musabek, Musaıyn, Musahan, Musajan degen bes uly, Bıbizara esimdi jalǵyz qyzy bolǵan. Musabek, Musahan, Musajan — úsheýi jastaı qaıtys bolady. Mustafa batyr (1840—1899), Musaıyn (1843—1920), Bıbizara (1850—1933 j. j.) úsheýinen biraz urpaq bar. Olar qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy «Troskıı» sovhozynda, Kırov atyndaǵy sovhozdyń ortalyǵy Arhangelka selosynda, Presnov aýdanynyń «Oktábrdiń 60 jyldyǵy» sovhozynda turady. Kózi tirileri dańqty babasynyń qıssa - jyrlaryn, naqyl sózderin áli kúnge deıin aıtyp otyrady. Máselen, Segiz seri 1854 jyldyń kókteminde ózi aýyryp júrgeninde shyǵarǵan «Zamana» atty tolǵaýynda, sol kezdegi zamanaǵa razy bolmaı ótken erlerdiń, baılarǵa qyzmet etip kemtar emirde kún keshken kedeılerdiń hal - aqýalyn bylaı dep beınelegenin kóremiz.

Teńdik tımes zamanda,
Kóz sap tursań ne ótti?
Beles-beles bel ótti,
Belden kóship, el ótti.
Bosaǵasyn borlatqan,
Mańdaıshasyn syrlatqan.
Keregesin qyrlatqan,
Shańyraǵyna shoq ornatqan.
On eki qanat ordany,
Kók shalǵynǵa tiktirip,
Bıe menen ingendi,
Qatarlatyp baılaǵan.
Qymyz ben iship shubatty,
Sary qazy shaınaǵan.
Saýyt kıip ústine,
Beline semser baılaǵan.
Qarý-jaraq, asynyp,
Tulpar minip astyna,
Qyzyldy - jasyl tý ustap,
Qol aldynda jaınaǵan.
Razy bolmaı zamanǵa,
Bas barmaǵyn shaınaǵan.
Yza bolyp nadanǵa.
Neshe alýan er ótti.
Dáýletine máz bolǵan,
«Jıǵan múlki az bolǵan»,
Úıine lyqyp júk tolǵan.
Neshe pysyq baı ótti.
Kedeıler ótti kemdikpen,
Habary joq teńdikpen.
Kúlip oınar qabaq joq,
Toıyp isher tamaq joq.
Baıdyń istep jumysyn,
Qandyra almaı uıqysyn,
Kórmedi jannyń tynyshyn,
İshterinen qarǵaıdy,—
«Qurysyn baı, qurysyn!»
Qaharman erler qan keshken,
Jerdi bermeý jón desken.
Han, patshanyń tiline,
Talaı erler aldanǵan.
Ótken iske jıirkene,
Qarap qatty zarlanǵan.
Bul fánıdiń júzinde,
Bireý jarly, bireý baı,
Bireý bar da, bireý joq,
Bolǵan emes, bári saı.
Bireý jalǵyz, bireý kóp,
Bireý ash ta, bireý toq.
Kún qars almaı paqyrlar,
Júregine tústi shoq.
Myrzalardyń kóńili jaı,
İshkenderi qant pen shaı.
Jarlylarǵa túk bermeı,
Jegenderi et pen maı.
Ǵashyqtar júr zar ılep,
Degenine jete almaı,
Kósemder júr ýaıym jep,
Sońyna halqyn erte almaı,
Sheshender júr qamyǵyp,
Aıtqan sózi óte almaı.
Batyrlar júr taryǵyp,
Armanyna jete almaı,
Aqyndar júr jyr aıtyp,
Úı sharýasyna qaramaı.
Bıler de júr úlgi aıtyp,
Bekterden asyp kete almaı,
Tirshilikke kóz salyp,
Qarasam jete abaılap.
Qobyzdy tartyp tolǵanyp,
Jasasam taldaý bajaılap.
Altyn, kúmis, jıhazdyń,
Bárinen artyq densaýlyq.
Densaýlyǵyń bolmasa,
Basqanyń bári qur daýryq.
Densaýlyq bar bolsa,
Tabylar ońaı on saýlyq.
Kóp keshikpeı jolyǵar,
Ǵumyrlyq serik aq jaýlyq.
Sharyqta, Segiz, sharyqta,
Óleń-jyrdan jalyqpa!
Úlgi kórset jastarǵa,
Paıdań tısin halyqqa.
Osylaı Segiz deseń de,
Kóptiń qamyn jeseń de.
Kórgeniń túske aınaldy.
Qyzyq dáýren súrseń de.
Jastyq shaq endi oralmas,
Densaýlyq jaqsy bola almas.
Emdelsem de balgerge,
Meni de qurtar bul naýqas!

Segiz serini sóz etkende aıtaıyn degenimiz XIX ǵasyrdyń qazaq ádebıetinen, qazaqtyń án tarıhynan ol óz ornyn alýǵa tıis. Onyń óleńderiniń, ánderiniń keıingi urpaq úshin tárbıelik máni óte zor. Segiz seri bir ólkeniń ǵana emes, búkil qazaq eliniń maqtan eter aqyny, ánshi - kompozıtory, qol bastaıtyn batyry, sóz bastaıtyn shesheni bolǵan. Bul jóninde ádebıetshi - ǵalymdar — Q. Muhamedhanov, J. Bekturov, 3. Qospaqov, A. Sataev, E. Jaqypov, M. Jarmuhamedov, I. Kenjalıev joldastar ara-tura bolsa da Segiz seri jaıly quptaýǵa turarlyq pikirler jazdy. Oblystarda turatyn E. Qaldapov, Q. Bıǵojın, S. Barqytov, K. Jeksenov, B. Kenjeǵozın, T. Pishenbaev sekildi onyń óleńderin, jumbaqtaryn, naqyl sózderin el aýzynan jınap júrgen azamattardyń da kóp eńbegi bar.

Segiz seriniń jumbaq óleńderi de óte kóp eken. Onyń birazymen akademıaǵa Mádı Bolatov ákelip tapsyrǵan qoljazbadan oqyp tanystyq. Solardyń ishinen bir-eki jumbaǵyna toqtalyp ótelik.

Bir jıynda aǵa sýltan Eseneı odan:

— «Myna meniń qazaq arbamdy jumbaqtap aıtshy,— dep ótinedi. Segiz seri sonda irkilmesten:

İzi bar adamy joq aıaǵynyń,
Tımeıdi ushy jerge taıaǵynyń.
Aıaǵyn aıýanǵa arta tastap,
Ánine basady eken baıaǵynyń,—

dep jaýap beripti. (Bul jumbaqty Ǵabıt Músirepov óziniń «Ulpan» atty povesinde paıdalanǵan).

Isataı men Mahambet óz ordasynda otyrǵanda bulardyń aldynan bir mysyq óte jolyǵady. Sonda Isataı:

— Batyr, osyny bir aýyz óleńmen jumbaqtap aıt,— degende Segiz sol boıda - aq, bógelmesten bylaı depti.

Murty bar ıeginde saqaly joq,
Tony bar kıerine shapany joq.
Qajeti úı ishinen tabylǵan soń,
Alysqa baryp-keler sapary joq.

Segiz seriniń palýandyǵy jóninde de birer mysal keltire ketelik. Bir jyly jazda, Qarataý óńirindegi Uly júz — dýlat Kúnkóne bıdiń asyna úsh júzdiń el-jurty jınalady. Asta palýandar kúresine báıge belgilenedi. Qoqan handyǵynyń bas palýany «qońyraýly palýan» atanǵan Haıdar palýan birinshi bop kúreske shyǵady. Ádeıi ses kórsetý úshin qoqandyqtar palýandy noqtalap, oǵan syldyrmaq qońyraý taǵyp ákeledi. Jetektep kele jatqan kisileri, álgi moınyn burǵanda, jyǵylyp qalady eken. Sodan qaımyǵyp qoqan palýany dáý qaraǵa eshbir jan shyqpaıdy.

Sonda aǵash túbinde otyrǵan bir kárıadan «Ata, bata berińizshi» dep bata suraıdy da, men shyǵaıyn, dep denesi eńgezerdeı iri, jas jigit Segiz seri ortaǵa shyǵady. Jınalǵan el rıza bolyp, qazaq jaǵy «árýaq, árýaq» dep dý ete túsedi. Jurt qaq jarylyp tur eken. Arada kishkene ǵana jalǵyz aıaq jol. Qoqan palýany álgi joldan etpeı, «kúrespeı báıgemdi beresińder»,— dep bir orynnan tapjylmaı turyp alady. Sonda Segiz seri «osy soqpaqta turǵan dúnıe joq shyǵar» dep, joldan attap ótedi de, álgi qońyraýly palýanǵa jetip baryp ustasa ketedi. Anaý Segizdiń jalpaq jaýyryndy, ıyqty úlken tulǵasynan, qara nardaı myǵym denesinen seskenip qalady. Segiz, shynynda da, árýaqty, dushpanyna óte aıbyndy, sesti adam eken. Ustasqan boıda - aq álgi qoqan palýanyn burq etkizip, jaýyrynyn jerge tıgizip, jyǵyp ketedi. Qazaqtar dý etip, «oı, jigit - aq ekensiń!» dep bári buǵan rıza bolady.

Osy asta ol jamby atý, kókpar, at ústinen jerden kúmis alý báıgelerin de jeńip alady. At jarysyna qosqan «Bozshubary» báıgeden birinshi bolyp keledi. Alǵan báıgesinen bir jaqsy atty tańdap «Uly júz atanyń arýaǵy úshin» dep as ıesi Kúnkóne bıdiń bes qanat úıiniń syrtyna baılap ketedi.

Segizdiń dańqy úsh júzge bir kezde, mine, osylaı taraǵan eken. Kelesi jyly Saıramdaǵy Bóribaı myrzanyń asyna Segiz seri Syr boıynda júrgen jerinen shaqyrylyp kúreske túsedi. Ol bul asta Hıýanyń Ǵafýr palýanyn, Buqaranyń Sálim palýanyn ekeýin birdeı kúreste jyǵyp, báıge alady, sóıtip el aýzynda túıe palýan atanady...

El aýzyndaǵy taǵy bir ańyzda Segiz seriniń erligi bylaısha áńgimelenedi. Hıýa handyǵy qushbegisiniń 15sarbazy — qaraqalpaq Qystaýbaı qaraqtylyq jasap, Syr boıyndaǵy eldi shaýyp malyn aıdap, boıjetken qyzdaryn alyp ketip maza bermeıdi. Qystaýbaı ózi pushyq bolǵan soń, murnyna kıiz tyǵyp júredi eken. Sol sebepti halyq ony «Murnyna toqym tyqqan Qystaýbaı» dep atap ketken. Úsh jylda bir kelip, eldi shaýyp, zar ıletip ketedi, oǵan eshkim qarsy tura almaıdy. «Qazaqtyń qyzy boı jetti me, botasy atan boldy ma, qulyny at boldy ma, buzaýy ógiz boldy ma, qozysy qoshqar boldy ma, laǵy serke boldy ma?» dep suraıdy eken Qystaýbaı ózine kezdesken adamnan.

Segiz seri Syr boıynda júrgeninde dýlat Sársen datqa, qypshaq Jánibek, Torǵaı, Bala bı, Báýbek, Dospol datqa, qońyrat Orman datqa, naıman Arystanbaı datqalar Segiz serige sóz salyp.

— Seni el batyr deıdi, batyrlyǵyńdy qashan kóremiz, Qazaqtan týǵan ul bolsań Qystaýbaıdan kegimizdi alyp ber, namysymyzǵa tıdi, kún kórisimizdi kemitti, bıyl bizdi shabatyn jyly,— deıdi. Segiz seri álgi el azamattaryna kelisimin berip, ýáde etedi de, ózi qaraqshynyń keletin jolyn tosady. Arada eki jeti ótkende nókerlerin ertip saılanyp, Qystaýbaıdyń shapqynshy toby keledi. Sóıtip, Segiz seri Qystaýbaımen Syr boıyndaǵy Tartoǵaı degen jerde kezdesedi. Qystaýbaı baıaǵy ádetinshe aldyna jan keltirmeıdi, eshkimdi mensinbeıdi. Sonda Segiz seri: «Áı Qystaýbaı, qazaqtan da ul týǵan, «asty qorlama qustyrar, erdi qorlama sastyrar»,— degen, sen asqaqtama, batyr bolsań beri kel,— meni jeńip al, sodan keıin qazaqty shaba ber»,— dep ony jurt aldynda ózimen jekpe - jekke shaqyrady.

Qystaýbaı Segiz seriniń munysyna qulaq aspaı atymen oǵan jaqyndap qaǵyp tastaǵysy kelip naızasyn silteıdi. Segiz seri jaý naızasyn óz naızasymen qaqqanda, eki naıza da qaq bólinedi. Ekeýi at ústinen ustasady, ekeýiniń kúshine shydaı almaı attary tize búredi. Sodan keıin ekeýi jerge túsip alysady. Qystaýbaıdy Segiz seri jerge jyǵyp alyp baılap alady. Qystaýbaıdyń jendetteri de Segiz seriniń sarbazdarynan jeńilip, qolǵa túskeni tútqyn bolyp, túspegeni qashyp qutylady. Segiz seri «murnyna toqym tyqqan Qystaýbaıdy» noqtalap ákelip halyqtyń óz qolyna beredi. El ony keskilep qorlap óltiredi. Segiz seri sóıtip Syr boıy eliniń alǵysyna bólengen eken.

Segiz seri talantynyń budan basqa da qyr - syry kóp. Ol at súringenshe aqyl tapqan, óte alǵyr oıly, sózge usta adam eken. Onyń top jarǵan sheshendigi sol kezdiń ózinde qazaq eliniń tórt buryshyna túgel málim bolǵan. Bir jyly Segiz seri ózine dos, jappas Janǵabyl Tólegenulynyń (1822—1896) úıinde qonaq bolyp otyrǵanynda, úı ıesi Janǵabyl bı jınalǵan eldiń aldynda Segiz serige synaıyn dep ádeıi suraq qoıady.

— Batyr, sizge úsh suraǵym bar.

— Aıtyp kór, inim!

—- Batyr, osy sizdiń Orta júzde Eseneı, Aqsary, Sharysh, Itemir, Dúıse, Qolbaı, Zilǵara, Shopan, Kemel, Aqqoshqar, Seıdaly, Janaıdar, Ybyraı degender bar kórinedi. Solar qandaı adamdar?

— Aıtaıyn, Janǵabylym, olar sondaı adamdar,— quısa tolmaıdy, tolsa aspaıdy.

— Bári de asqan baı, myrza adamdar eken ǵoı.

— Batyr, sizdiń Orta júzde Aýlabaı, Tilen, Asaýbaı, Sháńki, Saqqulaq, Sekerbaı, Alshynbaı degender bar kórinedi. Olar qandaı adamdar?

Aıtaıyn, Janǵabylym, olar sondaı adamdar — qaıramaı ótedi, qımaı kesedi.

— Bári de asqan ádil, sheshen adamdar eken ǵoı.

— Batyr, sizdiń Orta júzde Qojyq degen bar kórinedi. Ol qandaı adam?

— Aıtaıyn, Janǵabylym, ol sondaı adam,— alsa bermeıdi, kórse aıtpaıdy.

— Batyr-aı, ol Qojyǵyńyz asqan qandy - balaq qaraqshy eken ǵoı.

— Batyr, endi sizdeı sheshen týar ma eken?

— Qazaq áıelderi aman bolsa talaı danany dúnıege ákeler...

Segiz seriniń «Qojyqqa aıtqany» degen sózi de el ishinde keńinen taraǵan. Osy Qojyq kim? Ia, sol qaraqshy Qojyq.

Ákesiniń aty Maqash, orta júzdiń ýaq rýynan, ózi Kókshetaýlyq.

Qojyq — Kenesarynyń kishi qaryndasy Kenjebıkege úılengen — batyrdyń kúıeý balasy, qyrǵyz joryǵynan aman qalǵan onyń kóp qolbasylarynyń biri. Bir joly Segiz seri nókerlerimen Kishi júzden kele jatyp, sol Qojyqpen kezdesedi. Ol bylaı bolǵan. Segiz seri Obaǵan ózeniniń boıynda Orynbordan keletin óziniń saýda kerýenin kútip almaq bolyp aıaldaıdy. Osy kezde buǵan Baǵlan bazarynan kele jatqan tórt jolaýshy jolyǵysady. Olar — Ábeý, Jaqaý, Kúses, Tilep degen arǵyn - qypshaq jigitteri eken. Tórteýi tanyp batyrǵa kelip sálem beredi. Segiz seri sálemderin alyp, aty-jónderin surap bilip:

— Jandarym - aý, munsha tunjyrap qabaqtaryń salbyrap, ıyqtaryń túsip, sonsha ne bolǵan senderge?— deıdi.

— Batyr, bizdi qudaı qara basty, túnde shiderlep qoıa berip edik, tańerteń tursaq joq, eki báıge attan aıryldyq. Úsh kún izdep derek tappadyq, elge ne betimizdi aıtarymyzdy bilmeımiz, biri jorǵa báıgesinen, biri júırik báıgesinen ozyp edi,— deıdi. Tórt jolaýshynyń tórteýi de Segizdi syrttaı jaqsy biledi eken de, al ol bulardy onsha tanymaıdy. Batyr sál-pál oılanyp turady da, bylaı deıdi.

— Bul ara Ýaq jaılaýy, bul jerden joǵalǵan maldy Kókshetaýlyq Qojyq alady, ol alsa attaryńdy qaıtartyp bereıin, al almasa, amalym joq. Qojyq aýyly mynaý turǵan Bozshakól — Mátende.

Ol kerýeni men jigitteriniń kóbin eline attandyrady da, qasyna on shaqty jigit pen tórt jolaýshyny ertip jaılaýdaǵy Qojyq aýylyna keledi. Segiz seri kelgende Qojyq jigitterine nysana atqyzyp, kúrestirip, naızalastyryp, buǵalyq tastaýǵa, selebe laqtyrýǵa jattyqtyryp, jyrshyǵa óleń aıtqyzyp, bir tóbe basynda solardy tamashalap otyr eken. Segiz serini kóre salysymen ushyp turyp basy Qojyqtyń ózi bolyp, barlyq sarbazy ıilip sálem berip, báıek bolady. Buryn qonaqqa talaı shaqyrǵanda Segiz seri bara almaı júredi eken. Amandyq - saýlyq surasqan soń Qojyq:

— Qosh keldińiz, Ordama júrip qonaq bolyńyz,— dep ótinedi.— Batyr, sizdiń ánińizdi, kúıińizdi, jyryńyzdy saǵyndyq.

— Bir tilegim bar, sony oryndasań qonaq bolamyn, oryndamasań Ordańa túspeımin,— depti Segiz seri.

— Qolymnan kelse oryndaıyn.

Seniń qolyńnan oryndaý keledi.

Myna kelgen tórt meıman,
Eki báıge at joǵaltty.
Biri qula, biri boz.
Kórip, bilip aıtqanyń,
Osy turǵan toptan óz,
Kórip, bilip aıtpasań,
Shil boǵyndaı bolyp toz.

— Qarshyǵa, Kókjendet, barmysyńdar! Keshe bir-eki at adasyp keldi dep edińder, sol attardy alyp kelińdershi.

Qarshyǵa men Kókjendet eki atty alyp kelse, álgi jolaýshylardyń joǵalǵan aty bolyp shyǵady. Qojyq kózdiń jaýyndaı eki báıge atyn amalsyzdan ıelerine qaıtarady. Segiz seriniń arqasynda attaryn tapqan tórt jolaýshy batyrǵa alǵystaryn aıtyp, qoshtasyp eline qaıtqan eken...

Birde dańqy shyǵyp turǵan kezinde Segiz serige minýge bota tirsek, buıra jal jaqsy at kerek bolady. Óziniń eki tulpar atynyń ekeýi birdeı jasamys tartyp qartaıǵan shaǵy eken. Sonda ol ashamaıly kereıdiń aǵa sultany Eseneı batyrdan minýge at suratyp, óziniń eki atqosshysy Abbas pen Sádý arqyly oǵan sálem joldap, bylaı deıdi:

Orta júzdiń ishinde,
Ashamaıly kereıde,
Balǵa batyr urpaǵy,
Eseneı erge sálem de.
Esekem Segizdeıin inisine,
Tańdaýly bir at bersin.
At berse, Esekem,
Úsh jyl boıy minilmegen.
Jilik maıy úzilmegen,
Quıryq-jaly súzilmegen,
Qur at bersin.
Kúshi ózimdeı bolsyn,
Beriktigi ózindeı bolsyn.
Júıriktigi Aýlabaıdaı bolsyn.
Jorǵalyǵy Baıdalydaı bolsyn.
Júrektiligi Belgibaıdaı bolsyn.
Tulǵalylyǵy men ádemiligi,
Tábeıdiń Táshtıtindeı bolsyn.
Sezgishtigi Esboldaı bolsyn,
Sergektigi Yrsaıdaı bolsyn.
Meshkeıligi Tilendeı bolsyn,
Kózi botanyń kózindeı bolsyn.
Berse Esekem, osyndaı bir at bersin.
Bermese, alla ózi Segiz seriniń qartaıǵan,
Bozshubary men Qankúreńine qýat bersin!
Sonda sálemdi alǵan Eseneı:

— Segiz seriniń synyna tolý qıyn bolar,— dep on myń jylqydan tańdatyp úsh at beredi,— birin el ishinde, aýyl - arasynda minsin, birin joryqqa minsin, birin báıgege qossyn, osy úsh at bir atqa tatıtyn shyǵar,— depti...

Óleńderi, ánderi, qıssa - dastandary, epostyq jyrlary, jumbaqtary, sheshendik sózderi — qaı-qaısysy bolsyn, Segiz seri shyǵarmalarynyń búgingi urpaq úshin tárbıelik máni óte zor. ol bir ólkeniń ǵana emes, búkil qazaq halqymnyń maqtan eter aqyny, ári óner qaıratkeri. Kóp ýaqyt boıy Segiz seri eńbegi zerttelmeı, nazardan tys qalyp keldi. Osy órshil talant ıesi Segiz seri (Muhammed - Qanafıa) Bahramuly Shaqshaqov kesh te bolsa ádebıetten, ónerden óz ornyn alýy zańdy ǵoı dep oqyrman qaýymǵa keńirek tanystyrýdy maqsat ettik.

---